Κυκεώνας

Ο Κυκεώνας (από το κυκάω = αναμειγνύω, ανακατώνω) ήταν ρόφημα από νερό και κριθάρι, ενίοτε αρωματισμένο με γλήχωνα (είδος μέντας) ή θυμάρι και ήταν δημοφιλές στην εργατική τάξη της αρχαίας Ελλάδας. Στην Ιλιάδα (Βιβλίο XI) περιγράφεται ως μείγμα νερού, κριθαριού, βοτάνων και τριμμένου κατσικίσιου τυριού και στην Οδύσσεια (Βιβλίο Χ 234) όπου η μάγισσα Κίρκη το χρησιμοποιούσε αναμεμειγμένο με μέλι, για να φτιάξει το φίλτρο της. Θεωρείται ότι είχε χωνευτικές ιδιότητες και στην Ειρήνη του Αριστοφάνη (V 712) ο Ερμής το προτείνει στον Τρυγαίο που είχε φάει πάρα πολλά ξηρά φρούτα και καρύδια.

Ο Κυκεώνας είναι διάσημος ωστόσο, για τη χρήση του στα Δημήτρια προς τιμή της θεάς Δήμητρας στην Ελευσίνα, όπου χρησιμοποιείτο από μυημένους για να βιώσουν το μυστήριο του θανάτου και της αναγέννησης στο τελετουργικό που ήταν γνωστό ως Ελευσίνια Μυστήρια. Αυτό το μείγμα, ωστόσο, διέφερε σημαντικά από το κοινό ποτό καθότι είχε ψυχοδραστικές ιδιότητες, που πιθανότατα προκαλούνταν στο κριθάρι από τον μύκητα Ερυσίβη που φύτρωνε πέριξ της Ελευσίνας και επέτρεπε στους μυημένους στα Μυστήρια να κατανοήσουν πληρέστερα τον σκοπό της ζωής τους και να αποβάλλουν τον φόβο του θανάτου, σύμφωνα με μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων που συμμετείχαν στα μυστήρια.

Την εποχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο Κυκεώνας παρασκευαζόταν από νερό, κρασί, μέλι και κριθάρι με διάφορα βότανα που προστίθεντο κατά προτίμηση και θεωρούνταν το ίδιο με τα σύγχρονα αναψυκτικά. Ο κυκεώνας που παρασκευαζόταν για τα Ελευσίνια Μυστήρια είχε πολύ μεγαλύτερη αξία λόγω της ιερότητας του τελετουργικού.

Κίρκη και Οδυσσέας, λευκή λήκυθος, περ. 490–480 π.Χ. Από την Ερέτρια. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Marsyas, CC BY-SA 2.5 via Wikimedia Commons

Ελευσίνια Μυστήρια

Ο μόνος δρόμος στην αρχαία Ελλάδα που δεν ήταν μονοπάτι ήταν η Ιερά Οδός που οδηγούσε από την Αθήνα στην Ελευσίνα, τόπο των Δημητρίων. Αυτό το τελετουργικό, που τηρούνταν κάθε χρόνο, μνημόνευε την αναζήτηση της θεάς Δήμητρας για την εξαφανισμένη κόρη της Περσεφόνη και μυούσε τους συμμετέχοντες σε μια εσωτερική γνώση του νοήματος της ζωής και του θανάτου. Ο Κυκεώνας ήταν τόσο σημαντικός σε αυτό το τελετουργικό, ώστε οι δύο οικογένειες στην Ελευσίνα που κατείχαν τις εκτάσεις στις οποίες φύτρωνε το κριθάρι έγιναν πολύ πλούσιες και έχαιραν μεγάλης εκτίμησης. Επειδή οι μυημένοι στα Μυστήρια είχαν ορκιστεί μυστικότητα, κανείς δεν ξέρει τι συνέβαινε μόλις εισέρχονταν στον υπόγειο ναό του Τελεστηρίου στην Ελευσίνα, αλλά είναι γνωστό ότι πριν την κάθοδό τους, λούζονταν και εξαγνίζονταν και μετά έπιναν ένα φλιτζάνι κυκεώνα που είχε μόλις είχε παρασκευαστεί από το ντόπιο κριθάρι. Κατεβαίνοντας στη γη μετά από αυτή την προετοιμασία, οι κοινωνοί αναπαριστούσαν το ταξίδι της Περσεφόνης στον κάτω κόσμο και σύμφωνα με τον μύθο, αναζητούσαν την αναγέννηση.

Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας – Τελεστήριο TimeTravelRome, CC BY 2.0 via Wikimedia Commons

Ο μύθος

Σύμφωνα με τον μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης, η θεά της γης και η κόρη της μάζευαν λουλούδια στο Νύσιο πεδίο όταν ο θεός Άδης, κοιτώντας ψηλά από το βασίλειό του στον Κάτω Κόσμο, είδε το κορίτσι και το ερωτεύτηκε. Όταν απομακρύνθηκε η Δήμητρα, ο Άδης άνοιξε τη γη και κατέβασε την Περσεφόνη στο σκοτάδι. Η Δήμητρα, αποφασισμένη να βρει την εξαφανισμένη κόρη της, ζήτησε βοήθεια από τον Δία, αλλά εκείνος ισχυρίστηκε ότι δεν γνώριζε πού βρισκόταν η Περσεφόνη. Στη συνέχεια, η μητέρα άρχισε να ψάχνει για την κόρη της σε όλη τη γη (ταξίδι παρόμοιο από πολλές απόψεις με την Αιγυπτιακή ιστορία της θεάς Ίσιδας και την αναζήτησή της να βρει τον εξαφανισμένο σύζυγό της Όσιρι) μέχρι που σταμάτησε να ξεκουραστεί σε ένα πηγάδι στην Ελευσίνα. Για να μείνει απαρατήρητη, η Δήμητρα είχε μεταμφιεστεί σε γριά και οι κόρες της βασίλισσας της πόλης, επισκεπτόμενοι το πηγάδι, την κάλεσαν στο παλάτι για τη θέση της υπηρέτριας του πολύ μικρότερου αδελφού τους. Η Δήμητρα δέχτηκε τη θέση και φρόντιζε τον νεαρό πρίγκιπα, αλλά, έχοντας χάσει πρόσφατα το παιδί της, ήθελε να βεβαιωθεί ότι δεν θα του συμβεί ποτέ τίποτα και έτσι κάθε βράδυ τον τύλιγε με ουράνιες φλόγες για να τον κάνει αθάνατο. Η βασίλισσα ένα βράδυ την συνέλαβε να το κάνει και τρομοκρατημένη βλέποντας τον γιο της να τυλίγεται στις φλόγες, επιτέθηκε στη Δήμητρα. Στη συνέχεια, η θεά αποκαλύφθηκε οργισμένη με όλη τη μεγαλοπρέπεια, αλλά αποφάσισε να μην τιμωρήσει τους ανθρώπους για την προσβολή της βασίλισσάς τους, εφόσον έχτιζαν στην πόλη έναν ναό προς τιμήν της. Ο κόσμος συμφώνησε πρόθυμα και αφού τους έδωσε δώρα και τις γνώσεις της γεωργίας, συνέχισε τον δρόμο της.

Αρχαιοελληνικό ανάγλυφο που απεικονίζει τον Άδη και την Περσεφόνη, σε αγροτική θεώρηση του μύθου Unknown authorUnknown author, Public domain, via Wikimedia Commons

Η Περσεφόνη, εν τω μεταξύ, παρέμεινε στον κάτω κόσμο με τον Άδη. Η Δήμητρα ήταν τόσο στενοχωρημένη που παραμέλησε τα καθήκοντά της ως θεά της φύσης και τα δέντρα και η γη δεν έδιναν καρποφορούσαν. Πρώτα άρχισαν να πεθαίνουν τα ζώα και μετά οι άνθρωποι. Οι θεοί δεν λάμβαναν πλέον τις συνηθισμένες θυσίες και προσφορές τους και έτσι ο Δίας έστειλε τον Ερμή στον Άδη διατάζοντας τον να απελευθερώσει την Περσεφόνη. Ο Άδης όμως είχε ερωτευτεί το κορίτσι και την ξεγέλασε να φάει ένα ρόδι. Αυτή έφαγε λίγους σπόρους, αλλά ο απαράβατος νόμος ήταν ότι αν κάποιος έτρωγε στη γη των νεκρών, έμενε στη χώρα των νεκρών. Επειδή όμως είχε φάει μόνο λίγο, αφέθηκε ελεύθερη να επιστρέψει στη μητέρα της για έξι μήνες, αλλά τους υπόλοιπους έξι, έπρεπε να επιστρέψει στον Άδη. Όταν η Περσεφόνη ήταν με τη μητέρα της, η γη ήταν φωτεινή και ζεστή και έδινε τροφή, αλλά, όταν επέστρεφε στον κάτω κόσμο και η Δήμητρα έπεφτε σε κατάθλιψη, η γη ήταν κρύα, σκοτεινή και τίποτα δεν μεγάλωνε. Η ιστορία με αυτό τον τρόπο ερμήνυε τις εποχές και τόνιζε την έννοια της μετά θάνατον ζωής και την κυκλική φύση όλων των ζωντανών όντων. Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν ότι οι θεοί υπήρχαν παντού διότι έβλεπαν καθημερινά την απόδειξη ύπαρξής τους από το εκβλάστημα των δέντρων την άνοιξη ή τα φύλλα που έπεφταν το φθινόπωρο.

Κυκεώνας και μύηση

Ωστόσο, οι τελετουργίες της Δήμητρας ήταν κάτι περισσότερο από ένα φθινοπωρινό φεστιβάλ. Η αναπαράσταση της αναζήτησης της Δήμητρας για την εξαφανισμένη κόρη της και η μυστηριώδης ιεροτελεστία που γινόταν στον υπόγειο ναό της Ελευσίνας άλλαξαν ριζικά τις ζωές όσων συμμετείχαν σε αυτήν. Μόλις οι κοινωνοί έπαιρναν το κύπελλο του κυκεώνα και οδηγούνταν στον υπόγειο ναό, πιστεύεται ότι κάποιος ιεράρχης απήγγειλε την ιστορία της Δήμητρας και της Περσεφόνης ή την αναπαριστούσε ή ίσως οι ίδιοι οι κοινωνοί συμμετείχαν στην αναπαράσταση της ιστορίας. Καθώς το μυστικό των Μυστηρίων κρατήθηκε μυστικό από όσους συμμετείχαν, κανείς δεν γνώριζε τι συνέβαινε εκεί. Είναι γνωστό ωστόσο, ότι από τις απαρχές των τελετών περί το 1500 π.Χ. μέχρι το 392 μ.Χ. που τέθηκαν εκτός νόμου από τον Χριστιανό αυτοκράτορα Θεοδόσιο, σχεδόν όλοι οι γνωστοί αρχαίοι συγγραφείς, στοχαστές ή ηγεμόνες, ήταν μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Σιτάρι μολυσμένο από ερυσίβη (ο μαύρος σπόρος στο στάχυ).

Ο Πλάτωνας, μεταξύ άλλων, αναφέρει τα μυστήρια ειδικά στον διάλογό του για τον Φαίδωνα ισχυριζόμενος ότι μόνο όσοι έχουν μυηθεί μπορούν να κατοικούν με τους θεούς. Έχει υποστηριχτεί, δεδομένου ότι ο Φαίδων αναφέρεται στην αθανασία της ψυχής, ότι ο Πλάτων εννοούσε ότι μόνο οι μυημένοι θα απολαύσουν μια ανταποδοτική μεταθανάτια ζωή. Στο πλαίσιο του διαλόγου, ωστόσο, φαίνεται πιο πιθανό να εννοούσε ότι μόνο οι μυημένοι είχαν αντίληψη των πιο σημαντικών θεμάτων της ζωής όσο ζούσαν. Άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Πλούταρχος, υποστήριξε αυτήν την ερμηνεία γράφοντας ότι αφότου μυήθηκε, έχασε τον φόβο του θανάτου και αναγνώρισε τον εαυτό του ως αθάνατη ψυχή. Το ψυχοδραστικό συστατικό του μύκητα ερυσίβη στον κυκεώνα, σε συνδυασμό με το τελετουργικό στο Τελεστήριο, αποτελούσαν το γεγονός που άλλαξε τη ζωή στους κοινωνούς. Οι τελετές της Δήμητρας είχαν μεγάλη σημασία για όσους συμμετείχαν και ο Κυκεώνας ήταν το κλειδί που άνοιγε το μυαλό των ανθρώπων στα μυστικά των θεών τους.

Πηγές

chilonas

https://www.worldhistory.org/Kykeon/

https://en.wikipedia.org/wiki/Kykeon

Eleusinian mysteries Accessed 1 Dec 2016.

Eliade, M. History of Religious Ideas, Volume 1. University Of Chicago Press, 1981.

Hamilton, E. Mythology. Back Bay Books, 2000.

Jowett, B. Translator. Plato’s Phaedo. Oxford, Clarendon Press, 1911.

Palmer, B. Bullfinch s Mythology. Mentor Book, 1962.