Αποκρυπτογραφήθηκε επιστολή Αιγυπτίου 1.800 ετών γραμμένη στα Ελληνικά

Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΟΥ ΛΕΓΕΩΝΑΡΙΟΥ ΑΥΡΗΛΙΟΥ

Το παράπονο ενός Αιγύπτιου λεγεωνάριου της Ρώμης, γραμμένο, πριν από 1.800 χρόνια, στα Ελληνικά, έρχεται, σήμερα, στο φως.

Ένας αρχαίος πάπυρος, ο οποίος παρέμενε ανέγγιχτος, για περισσότερο από έναν αιώνα, "αποκρυπτογραφήθηκε" από τον Grant Adamson, και το περιεχόμενό του μας ταξιδεύει στην Κάτω Παννονία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας...

Οι καημοί των ανδρών που υπηρετούν τη στρατιωτική θητεία τους, από ό,τι φαίνεται, και όπως ήταν, μάλλον, φυσικό, δεν είναι κάτι καινούριο. Μία επιστολή, ηλικίας, περίπου, 1.800 ετών, γραμμένη στα Ελληνικά, αν και ο αποστολέας της είναι Αιγύπτιος στρατιώτης, αποκαλύπτει το παράπονο ενός λεγεωνάριου που η οικογένειά του τον έχει ξεχάσει.

Πρόκειται για ένα γράμμα σε πάπυρο του Αιγύπτιου στρατιώτη με το ρωμαϊκό όνομα Αυρήλιος Πωλίων (Aurelius Polion), της λεγεώνας Legio II Adiutrix, η οποία στρατοπέδευε στην Παννονία - μία ρωμαϊκή επαρχία που καταλάμβανε μέρη της σημερινής Ουγγαρίας, της Σερβίας, της Κροατίας και της Βοσνίας Ερζεγοβίνης.

Ο αρχαίος πάπυρος που αποκαλύπτει τον καημό του λεγεωνάριου

Ο πάπυρος στον οποίο γράφτηκε η επιστολή είναι μόνο ένα από τα πολλά έγγραφα που έφερε στο φως η αποστολή των αρχαιολόγων Grenfell και Hunt, στην Αίγυπτο, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Συγκεκριμένα, ανακαλύφθηκε από τους δύο ειδικούς, στην αρχαία αιγυπτιακή πόλη Τεμπτούνις, το 1899.

Αν και τα γραφόμενα στον πάπυρο είχαν περιγραφεί εν συντομία στο παρελθόν, μέχρι σήμερα, κανένας δεν είχε επιχειρήσει να αποκρυπτογραφήσει τι ακριβώς έγραφε ο αποστολέας της επιστολής. Η απροθυμία των ειδικών, πιθανότατα, οφείλεται και στην πολύ κακή κατάσταση του παπύρου, που έχει ως αποτέλεσμα πολλά μέρη του γράμματος να είναι αδύνατον να αποδοθούν.

Ωστόσο, πρόσφατα, περισσότερο από 100 χρόνια μετά την ανακάλυψή του, ο απόφοιτος του τμήματος Θρησκευτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Rice, Grant Adamson, μελέτησε εξονυχιστικά το αρχαίο κείμενο, το οποίο είναι γραμμένο, κυρίως, στα ελληνικά, καταφέρνοντας να το αποδώσει.

Μας προσφέρει, έτσι, τη δυνατότητα να "ταξιδέψουμε" νοητά, μέσα από τα λεγόμενα του Αυρήλιου, σχεδόν, 2 χιλιάδες χρόνια στο παρελθόν, στον κόσμο ενός στρατιώτη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και να γνωρίσουμε μία περίπτωση από εκείνες που, σίγουρα, δεν βρίσκουν θέση στα σχολικά βιβλία της ιστορίας, δίπλα σε Ιούλιους Καίσαρες και Μάρκους Αντώνιους...

Το αρχαίο κείμενο, όπως το απόδωσε ο Adamson:

Α̣ὐρήλειο[ς] Π̣ωλείο̣ν στρατ[ειώτης λε]γ̣ε̣ιῶ̣[νος] β̣ β̣οηθοῦ · Ἥρωνει [̣ τ]ῷ̣ ἀδελφ[ῷ κα]ὶ ̣Πλουτου τῇ

ἀδελφῇ καὶ μητρεὶ [...] . Σ̣εινουφει τῇ̣ ἀρτοπόλει καὶ κύρᾳ πλεῖστ̣α χαίρειν̣ ̣. εὔχομα̣[ι ὑ]μᾶς ὑ̣γειαίνειν

ν̣υκτ̣ὸς̣ κ̣α̣ὶ [̣ ἡ]μ̣[έρα]ς̣, κ̣[α]ὶ ̣τὸ προ[σ]κ̣ύ̣νημα̣ ὑμῶν πάντοτε ποιῶ π̣αρὰ πᾶ̣σ̣ι τοῖς θε̣οῖς. ἐγ̣ὼ δὲ γράφων

οὐκ ἀναπάω̣μαι ὑμεῖν. εἱμεῖς ̣ δὲ κατὰ νοῦ με οὐχ ἔχεται. ἀλλὰ 'γὼ τὸ ἐ̣μὸν ποιῶ̣ γ̣ράφων εἱμεῖν πάντοτε,

καὶ οὐκ ἀναπ̣ά̣ομαι ὑμᾶς φέρ̣ων καὶ [κ]ατὰ ψυχην ἔχων εἱμ[ᾶς. ἀλλ' οὐ[δ]έ̣ποτέ̣ μοι ἐγρά̣ψ̣[α]τ̣ε πε̣[ρὶ] τ̣ῆς

ἡμετ̣έρας · σωτ̣[ηρείας π]ῶ̣ς ἔχετε. ἐγὼ δ̣[ὲ] μεριμνῶ περ̣ὶ ἡ̣μῶν ὅτι λαβ̣όν̣<τες> ἀ̣[π'] ἐμοῦ γράμ̣ατα̣ π̣ο̣λλάκεις

οὐδέποτέ μοι ἀντ[ε]γράψατε εἵνα εἰδώ̣[τ]ε̣ς πῶς ἡμᾶς [...] . ω̣π̣ [...] ἀπώντας ἐν τ̣ῇ̣ Π̣αν̣νωνείᾳ

ἔπεμ̣ψα πρὸς ἡμᾶ̣ς. ε̣ἱμ̣ ̣εῖ[ς] δὲ οὕτ̣ω̣ς με ἔχετε ὡς ξένον α [...] . ἐξηλθό̣τα, κ̣α̣ὶ ̣χαίρετε ̣ ὅ-

[...] ει . σ [...] στ̣ρατείαν. ἐγὼ δὲ εἱμεῖν . [...]ειν οὐ̣κ ἐ [...] ο̣ι [...] . π̣εια τε̣ις εἰς [τ]ην στρατείαν,

ἀλ̣λὰ μετενο[...] ω̣ [...] ο̣υ ἐξῆ̣λθα ἀφ' ὑμῶν. ἐγὼ δὲ ἐπεισ̣τ̣ο̣λ̣[ὰς] ε̣ἱμ̣εῖν̣ ̣ ἔγραψ̣α ἕξ · ἠδὲ ὑμε̣ῖς̣ ̣

μ̣ε κατὰ νοῦ[...] λ̣ήψω̣μ̣α̣ι κομειᾶτον πα[ρὰ] τ̣ο̣ῦ ὑπατεικο̣ῦ̣, κ̣α̣ὶ ̣ἐλεύ̣σ̣ο̣μαι πρὸς ὑμᾶς εἵνα εἰδῆ-

τε ἐμὲ εἶναι ἀδελ̣φ̣ὸ̣ν ἡμῶν. ἐγὼ γὰρ οὐδὲν ἀφ' ἡμῶ[ν .] τ̣η̣σ̣α̣ εἰς την στρατείαν. ἀλ-

λ̣[ὰ λ]ογ̣είζ̣̣ ομ̣α̣[ι ὑ]μ̣ε̣ῖν̣ ̣ὅτει ̣ἐμ̣ο̣ῦ εἱμεῖν γ[ρ]άφον̣τ̣ο̣ς̣ ἡ̣μεῖ ̣οὐδεὶς̣ [...] . ν̣ λόγον̣ ἔχει. ε̣ἰδὲ γείτων

η . ην ὑμῶν ἐ̣μ̣[ὲ ἀδ]ε̣λ̣φ̣ὸν ἡ̣μεῖ. ̣ καὶ ἡμεῖς μοι ἀν[τ]εεγράφατε [...] η̣ς μ̣οι γράψαι τεις ηαν

ἡμεῖν την ἐπ̣ε[...] εις̣ α̣ὐ̣τ̣οῦ μ̣ο̣ι ̣π̣ένψατε. ἄ̣σ̣παισαι τὸν̣ π̣[...] Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δείσειν καὶ Ἀτήσιων ̣

[.]ο̣υ̣τ̣ειον [...] . ε̣ιν τ̣ην̣ θυγατέρα̣ αὐτοῦ [.] . ε [...] καὶ τὸν ἄνδρα αὐτῆς

κ[α]ὶ Ὀρσινο[υφειν κ]αὶ τοὺς ὑγειοὺς τῆς ἀδελφῆς τῆς̣ μ̣η̣τρὸ[ς αὐτοῦ Ξ]εν̣οφῶ̣νε καὶ Ουην̣οφε

[τ]ὸν κ̣α̣ὶ προ [...] τ̣ου Αὐρηλείους [...] . φειν την φει[...] δ[...]

Τα γραφόμενα του Αυρήλιου στα νέα Ελληνικά

“Αυρήλιος Πωλίων, στρατιώτης της λεγεώνας Legio II Adiutrix, στον Ήρωνα τον αδελφό του και στην Πλούτου(;) την αδελφή του και στη μητέρα του Σεινούφις (Σεινούφη), την πωλήτρια ψωμιού και κυρία, πάρα πολλούς χαιρετισμούς.

Σας εύχομαι να έχετε υγεία νύχτα και μέρα, και προσεύχομαι για εσάς πάντα σε όλους τους θεούς. Εγώ δεν παύω να σας γράφω, αλλά εσείς δεν με έχετε στο μυαλό σας. Αλλά εγώ κάνω το καθήκον μου, γράφοντας πάντα σε εσάς, και δεν παύω να σας φέρνω (σ.σ. στο μυαλό) και να σας έχω στην ψυχή μου. Αλλά ποτέ δεν μου γράψατε για την υγεία σας, πώς είστε. Εγώ ανησυχώ για εσάς, επειδή, αν και πήρατε από εμένα πολλές φορές επιστολές, ποτέ δεν μου γράψατε πίσω, για να δω πώς είστε.

Η θέση της Κάτω Παννονίας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Όσο είμαι μακριά στην Παννονία, έστειλα (σ.σ. επιστολές) σε εσάς. Αλλά εσείς με έχετε σαν ξένο. Έφυγα [...] Και χαίρεστε [...] στρατός. Εγώ σε εσάς [...] στον στρατό, αλλά μετανοώ που έφυγα από εσάς. Εγώ έγραψα σε εσάς έξι επιστολές. Όταν εσείς με έχετε κατά νου [...] θα λάβω άδεια από τον ύπατο και θα έρθω σε εσάς, για να δείτε ότι είμαι αδελφός σας. Γιατί εγώ ποτέ δεν (ζήτησα;) από εσάς τίποτα (όσο είμαι;) στον στρατό. Αλλά σας κατηγορώ, επειδή, αν και εγώ σας γράφω, κανένας δεν με έχει υπόψη. Δείτε, είμαι γείτονάς σας, είμαι αδελφός σας. Και εσείς γράψετε πίσω [...] γράψετε σε εμένα. Όποιος από εσάς [...] στείλτε σε εμένα.

Φιλήστε μου τον (πατέρα;) Αφροδίσιο και τον Ατήσιο [...] Την κόρη του [...] και τον άντρα της, και τον Ορσινούφη και τους γιους της αδελφής της μητέρας του, Ξενοφώντα και Ουηνόφη [...] του Αυρήλιου.”

Στην πίσω πλευρά του γράμματος, γίνεται αναφορά σε ένα τρίτο άτομο, το οποίο, μάλλον, ο Αυρήλιος επιθυμούσε να μεταφέρει το γράμμα του, από την Παννονία στην Αίγυπτο:

“Στους γιους και τη Σεινούφις την πωλήτρια ψωμιού... Από(;) τον Αυρήλιο(;) Πωλίων, στρατιώτη της Legio II Adiutrix... Από(;) την Κάτω Παννονία... Παράδοση στον Acutius Leon (;), βετεράνο της λεγεώνας... Από τον Αυρήλιο Πωλίων, στρατιώτη της Legio II Adiutrix, για να το στείλει σπίτι...”

Ο καημός ενός λεγεωνάριου

Από τη δουλειά του Adamson γίνεται εμφανές ότι, γράφοντας στο σπίτι, ο Αυρήλιος Πωλίων ήταν, μάλλον απελπισμένος, αφού παραπονιέται γιατί δεν έχει λάβει κανένα γράμμα από τους δικούς του, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειές του να επικοινωνήσει μαζί τους, και αναφέρει τις σκέψεις του να πάρει άδεια, για να πάει να τους δει, και να "δουν ότι είναι αδελφός τους".

Πολλές υποθέσεις μπορούν να γίνουν για τον λόγο που τα προηγούμενα γράμματα του Αυρήλιου παρέμειναν αναπάντητα. Ίσως, η οικογένειά του δεν τα έλαβε ποτέ. Ίσως, ο ίδιος δεν έλαβε τα δικά τους γράμματα. Μπορεί, ακόμη, για κάποιον λόγο, οι δικοί του να μην ήταν ευχαριστημένοι που ο Αυρήλιος υπηρετούσε στον ρωμαϊκό στρατό.

Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα ήταν ένας απελπισμένος λεγεωνάριος, ο οποίος, σύμφωνα με τον Adamson, βρίσκονταν κάπου στη ρωμαϊκή επαρχία της Κάτω Παννονίας, στη σύγχρονη Βουδαπέστη, νιώθοντας μόνος και ξεχασμένος. Μάλιστα, η λεγεώνα στην οποία ανήκε είναι γνωστό ότι ήταν κινητή, άρα δεν αποκλείεται να ταξίδευε συχνά και η επικοινωνία με το σπίτι να γίνονταν ακόμα δυσκολότερη.

Γιατί γράφει στα Ελληνικά ένας Αιγύπτιος λεγεωνάριος της Ρώμης;

Όπως γράφει ο Adamson στη σχετική μελέτη του, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Αμερικάνικης Εταιρείας Παπυρολόγων, η ελληνική γραφή του Αυρήλιου έχει λατινόφωνα χαρακτηριστικά, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης ενός σημείου στίξης σαν τη δική μας άνω τελεία – κοινή πρακτική στα κείμενα που ήταν γραμμένα στα λατινικά, για να χωρίζονται οι προτάσεις.

Μακριά από το σπίτι, ταξιδεύοντας με τη λεγεώνα του, ο Αυρήλιος νιώθει ξεχασμένος

Ο Adamson πιστεύει ότι ο Αυρήλιος Πωλίων έγραφε στα ελληνικά, επειδή, τη συγκεκριμένη περίοδο, συμπεριλαμβάνονταν στις επίσημες γλώσσες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και επειδή η οικογένειά του, στην Αίγυπτο, το πιθανότερο ήταν να γνώριζε καλύτερα την ελληνική γλώσσα, σε σχέση με τη λατινική - θεωρία που συμφωνεί και με τα αρκετά ελληνικά ονόματα που αναφέρονται στο γράμμα.

Το γεγονός, μάλιστα, ότι, αν και Αιγύπτιος, ο Αυρήλιος μπορούσε να γράφει στα ελληνικά δείχνει ότι ήταν εγγράμματος, και η παιδεία τότε ήταν σπανιότερη από σήμερα, λέει ο Adamson. Πάντως, ο γραφικός του χαρακτήρας, η ορθογραφία του και η χρήση της ελληνικής γραμματικής ήταν ελαττωματικές, σύμφωνα με τον ερευνητή, γεγονός που, ίσως, οφείλεται στην πολυγλωσσία του.

Η χρονολόγηση του παπύρου και της... μοναξιάς

Η χρονολόγηση ενός αρχαίου πάπυρου είναι, γενικά, πολύ δύσκολο να γίνει με ακρίβεια, εκτός αν τυχαίνει να αναφέρεται ημερομηνία ή ένα γνωστό γεγονός, στο ίδιο το κείμενο. Αλλά μία αρχική εκτίμηση μπορεί να γίνει, με βάση τον γραφικό χαρακτήρα του γράφοντα.

Οι λεγεωνάριοι της Ρώμης δεν ήταν απλά γρανάζια μιας πολεμικής μηχανής - ήταν άνθρωποι

Αυτό έκανε και ο Adamson, για να προσδιοριστεί η ημερομηνία της επιστολής, έστω κατά προσέγγιση. Οι υπολογισμοί του βασίστηκαν στο στυλ γραφής του Αυρήλιου Πωλίων και σε κάποια άλλα συγκεκριμένα στοιχεία, όπως το ρωμαϊκό όνομα του στρατιώτη – Αυρήλιος. Μπορεί να το απέκτησε στα πλαίσια μίας ευρείας χορήγησης ρωμαϊκών υπηκοοτήτων, η οποία πραγματοποιήθηκε το 212 μ.Χ.

Ένα ακόμα στοιχείο που μαρτυρά την εποχή που γράφτηκε το γράμμα, είναι η αναφορά σε “ύπατο”, η οποία καθοδηγεί τον Adamson προς μία ημερομηνία μετά το 214 μ.Χ., όταν και η ρωμαϊκή επαρχία της Κάτω Παννονίας τέθηκε υπό προξενική διακυβέρνηση.

Είτε 1800 είτε 2000 ετών, το σίγουρο είναι ότι η επιστολή του Αυρήλιου Πωλίων είναι ένα εντυπωσιακό ιστορικό ντοκουμέντο που μας επιτρέπει να κάνουμε μία βουτιά στην ψυχοσύνθεση ενός στρατιώτη μίας από τις πιο ξακουστές αυτοκρατορίες της αρχιαότητας. Όπως φαίνεται, οι ρωμαϊκές λεγεώνες δεν ήταν οι ψυχρές πολεμικές μηχανές που, συχνά, φανταζόμαστε, αλλά αποτελούνταν από ανθρώπους με ανησυχίες και προβλήματα. Ίσως, μεγαλύτερο όλων η μοναξιά;