Ηρακλής: Γνωστοί και άγνωστοι άθλοι του

Η γέννηση του Ηρακλή και η εκπαίδευση του – Ο φόνος των παιδιών του και οι δώδεκα άθλοι του – Οι «Πράξεις» και τα «Πάρεργα» του Ηρακλή – Συνολική κριτική στη μορφή και τον μύθο του Ηρακλή.

Με τον σημαντικότερο ήρωα της μυθολογίας μας, τον Ηρακλή, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο.

Πρόκειται για έναν προομηρικό ήρωα, γνωστό ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή, ίσως και νωρίτερα. Πιθανότητα υπήρχε και κάποιο σχετικό επικό ποίημα για τον ήρωα, το οποίο δεν μας είναι γνωστό. Η επεξεργασία του μύθου του Ηρακλή πάντως, συνεχίζεται και μετά τα ομηρικά έπη.

Ο Πείσανδρος (6ος π.Χ. αι.) και ο Πανύασης (5ος π.Χ.) έγραψαν «Ηράκλεια». Ο Ηρακλής εξελίχθηκε σε έναν πανελλήνιο και, αργότερα, και πανευρωπαϊκό ήρωα.

Η γέννηση και τα πρώτα χρόνια του Ηρακλή

Ο Δίας, ερωτεύτηκε την Αλκμήνη, γυναίκα του Αμφιτρύωνα από τις Μυκήνες που ζούσε στη Θήβα. Όταν ο Αμφιτρύωνας έλειπε σε κάποια εκστρατεία, πήρε τη μορφή του και κοιμήθηκε με την Αλκμήνη μια νύχτα που την έκανε να διαρκέσει τρεις φορές περισσότερο από τις άλλες.

Η Αλκμήνη απέκτησε από τον Δία δίδυμους γιους, τον Ηρακλή και τον Ιφικλή. Η ζηλιάρα Ήρα, άρχισε να εκδηλώνει την οργή της πριν την γέννηση του Ηρακλή. Επειδή ο Δίας είχε προφητεύσει πως το παιδί που θα γεννιόταν από τους Περσείδες θα γινόταν βασιλιάς του Άργους, φρόντισε, με την κόρη της Ειλείθυια την καθυστέρηση της γέννησης του Ηρακλή, που γεννήθηκε μέσα σε 10 μήνες και την επίσπευση της γέννησης του ξάδερφού του Ευρυσθέα μέσα σε επτά μήνες.

Ο Ηρακλής ενώ ήταν παιδί, γαλουχήθηκε από την Ήρα. Αυτός ήταν απαραίτητος όρος για να κερδίσει την αθανασία. Όταν ήταν 8 (ή κατ’ άλλους 10 μηνών) ο Ηρακλής, η Ήρα προσπάθησε να τον εξοντώσει. Μια νύχτα έβαλε στο δωμάτιό του δυο τεράστια φίδια. Ο Ιφικλής άρχισε να κραυγάσει ο Ηρακλής όμως τα άρπαξε και τα έπνιξε.

Η εκπαίδευση του Ηρακλή, ήταν η τυπική της εποχής. Πρώτος δάσκαλός του ήταν ο Λίνος, τα μαθήματα του οποίου παρακολουθούσε με τον Ιφικλή. Ο Ηρακλής ήταν πολύ απείθαρχος. Κάποια μέρα ο Λίνος προσπάθησε να τον συνετίσει. Ο Ηρακλής εξοργίστηκε και τον σκότωσε. Υποστήριξε ότι βρισκόταν σε άμυνα και απαλλάχθηκε.

Ο Αμφιτρύωνας φοβήθηκε και του ανέθεσε την επίβλεψη των προβάτων του για να τον απομακρύνει από την πόλη.

Εκεί, συνεχίστηκε η εκπαίδευση του από έναν Σκύθη, τον Τένταρο, που του έδειξε την χρήση του τόξου. Ο Αμφιτρύωνας τον δίδαξε την αρματηλασία, ο Εύρυτος ή ο Ραδάμανθης την τοξοβολία, ο Κάστορας τη χρήση των όπλων και ο Εύμολπος τη μουσική.

Τα πρώτα κατορθώματα του Ηρακλή

Ο Ηρακλής καθώς μεγάλωνε, έγινε πολύ ψηλός. Σε ηλικία 18 ετών πέτυχε τον πρώτο του άθλο σκοτώνοντας το λιοντάρι του Κιθαιρώνα που προκαλούσε ζημιές στα πρόβατα του Αμφιτρύωνα  και του βασιλιά Θεσπίου.

Όταν παρέμεινε στα ανάκτορα του Θεσπίου κοιμήθηκε με τις 50 κόρες του και απέκτησε 50 γιους, τους Θεσπιάδες. Επιστρέφοντας από το κυνήγι του λιονταριού του Κιθαιρώνα, συνάντησε κοντά στη Θήβα τους απεσταλμένους  του βασιλιά του Ορχομενού Εργίνου που ερχόταν για να ζητήσουν φόρο. Ο Ηρακλής τους σκότωσε απαλλάσσοντας την πατρίδα του από βαρύ φόρο.

Ο βασιλιάς της Θήβας Κρέοντας, για να τον ανταμείψει για τις υπηρεσίες του, του έδωσε για σύζυγο την κόρη του Μεγάρα. Από τη Μεγάρα ο Ηρακλής απέκτησε οκτώ παιδιά (Πίνδαρος) ή τρία (Απολλόδωρος).

Κυριευμένος όμως από την μανία που του προκάλεσε η Ήρα, σκότωσε τα παιδιά του. Όταν συνήλθε ο Ηρακλής, έδωσε για σύζυγο τη Μεγάρα στον ανιψιό του Ιόλαο, καθώς δεν μπορούσε να ζει μαζί της και πήγε στο Μαντείο των Δελφών για να ρωτήσει τον Απόλλωνα πώς θα μπορούσε να καθαρθεί από αυτόν τον φόνο. Η Πυθία του απάντησε ότι θα έπρεπε για 12 χρόνια να υπηρετήσει τον ξάδελφο του Ευρυσθέα. Έτσι, πραγματοποίησε τους περίφημους  12 άθλους του. Οι πρώτοι 6 έγιναν Πελοπόννησο και οι υπόλοιποι στην Κρήτη, στη Θράκη, στη Σκυθία, στις δυτικές εσχατιές του κόσμου, στη χώρα των Εσπερίδων και τον Άδη. Ο Ηρακλής αφού πήρε από τον Απόλλωνα τα τόξα, από τον Ήφαιστο τον θώρακα κι από την Αθηνά το πέπλο, έφτιαξε μόνος του στη Νεμέα το ρόπαλό του και ξεκίνησε…

Οι δώδεκα άθλοι του Ηρακλή

Για τους άθλους του Ηρακλή, υπάρχουν αρκετές παραλλαγές και διαφορετικές εκδοχές. Θα τους αναφέρουμε εδώ περιληπτικά, καθώς λίγο πολύ είναι γνωστοί σε όλους και όλες (έτσι νομίζουμε τουλάχιστον…)

i)    Εξόντωσε το άτρωτο λιοντάρι της Νεμέας το οποίο έπνιξε με τα ίδια του τα χέρια. Μάλιστα σε διάφορα έργα τέχνης εμφανίζεται να φορά τη δορά του.
(Τεκμηρίωση άθλου: Ησίοδος στη «Θεογονία», Θεόκριτος, Απολλόδωρος, Διόδωρος, Πτολεμαίος Ηφαιστίων στον Φώτιο και Σχόλια στον Λουκιανό «Θεών Διάλογοι»)

ii)    Σκότωσε τη Λερναία Ύδρα, έναν δράκοντα με πολλά κεφάλια που ζούσε στα έλη της Αργολικής Λέρνης
(Τεκμηρίωση: Ησίοδος- «Θεογονία», Ευριπίδης,-«Ιων», Ελλάνικος, Απολλόδωρος, Διόδωρος, Παυσανίας, Σχόλια στον Λουκιανό «Φάλαρις», Υγίνος)

iii)    Καταδίωξε και έπιασε ζωντανό τον Ερυμάνθιο Κάπρο που μάστιζε την ευρύτερη περιοχή και τον παρέδωσε στον Ευρυσθέα.
Τεκμηρίωση: Εκαταίος, Απολλώνιος Ρόδιος, Απολλόδωρος, Διόδωρος)

iv)    Συνέλαβε ζωντανό το ελάφι με τα χρυσά κέρατα και τα χάλκινα πόδια (Κερυνίτης έλαφος), ύστερα από καταδίωξη που κράτησε έναν χρόνο!
(Τεκμηρίωση: Πίνδαρος, Καλλίμαχος, Απολλόδωρος, Διόδωρος, Ευριπίδης, Κόιντος Σμυρναίος)

v)    Εξολόθρευσε τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, τερατώδη πουλιά που τρέφονταν με ανθρώπινες σάρκες και μόλυναν την ομώνυμη λίμνη.
(Τεκμηρίωση: Απολλώνιος Ρόδιος, Διόδωρος, Απολλόδωρος, Στράβωνας, Παυσανίας, Υγίνος)

vi)    Καθάρισε μέσα σε μια μόνο μέρα την κόπρο από τους στάβλους του Αυγεία, βασιλιά της Ήλιδας, τα ζώα του οποίου ήταν περίπου 3.000. Για να το καταφέρει αυτό, παροχέτευσε τα νερά του Αλφειού και του Πηνειού μέσα από τους στάβλους
(Τεκμηρίωση: Θεόκριτος, Απολλόδωρος, Διόδωρος, Τζέτζης)

vii)    Έπιασε ζωντανό τον ταύρο του Μίνωα και τον έφερε στις Μυκήνες
(Τεκμηρίωση: Απολλόδωρος, Διόδωρος, Παυσανίας, Σχόλια στον Στάτιο, «Θηβαΐς» 5, 431)

viii)     Συνέλαβε και έφερε στον Ευρυσθέα τα άλογα του βασιλιά της Θράκης Διομήδη που τρέφονταν με σάρκες ανθρώπων. Τον Διομήδη, για να τον τιμωρήσει, τον έριξε στα μανιασμένα του άλογα να τον κατασπαράξουν. (Τεκμηρίωση: Ευριπίδης, Απολλόδωρος, Αιλιανός, Τζέτζης)

ix)    Πήρε τη ζώνη της Ιππολύτης, βασίλισσας των Αμαζόνων και την πρόσφερε στην κόρη του Ευρυσθέα

x)    Άρπαξε την αγέλη των γιγάντιων βοδιών του Γηρυόνη, βασιλιά των Βαλεαρίδων νήσων αφού πρώτα σκότωσε τον ίδιο, τον σκύλο Όρθρο και τον βοσκό Ευρυτίωνα που τα φύλαγαν (Τεκμηρίωση: Ησίοδος ("Θεογονία"), Απολλόδωρος, Πανυάσις, Αθήναιος, Διόδωρος κ.ά.)

xi)    Κατέβηκε από το Ταίναρο στον Άδη και έφερε στο πάνω κόσμο τον φοβερό φύλακά του, τον σκύλο Κέρβερο, τον οποίο έδειξε στον Ευρυσθέα και στη συνέχεια τον… επέστρεψε στον Άδη (Τεκμηρίωση: Όμηρος, Ησίοδος ("Θεογονία"), Βακχυλίδης, Ευριπίδης, Ξενοφώντας, Παυσανίας κ.ά.)

xii)    Τέλος, έκλεψε και έφερε στον Ευρυσθέα τα τρία χρυσά μήλα των Εσπερίδων (Τεκμηρίωση: Ησίοδος ("Θεογονία"), Φερεκύδης, Διόδωρος, Απολλόδωρος, Διόδωρος, Τζέτζης κ.ά.).

Η τεκμηρίωση των άθλων υπάρχει στη μνημειώδη πεντάτομη "ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ" της Εκδοτικής Αθηνών, έκδ. 1986).

"Πάρεργα" και "Πράξεις" του Ηρακλή

Όταν ο Ηρακλής πήγαινε με εντολή του Ευρυσθέα να εκτελέσει έναν άθλο ήταν γνωστό από πριν το αντικείμενο της αποστολής του. Κατά τη διάρκεια όμως ενός άθλου, ενώ πήγαινε να τον πραγματοποιήσει ή καθώς επέστρεφε, του τύχαιναν διάφορα επεισόδια, εμπόδια, δυσκολίες κλπ. Τα κατορθώματα που πέτυχε στο περιθώριο των Άθλων ο Ηρακλής, ονομάστηκαν "Πάρεργα".

Κυριότερα από αυτά τα "Πάρεργα" είναι η νίκη επί των Κενταύρων, στο όρος Φολόη, μεταξύ Αρκαδίας και Ηλείας, ο φόνος του Κένταυρου Ευρυτίωνα (στην αρχαία πόλη Ώλενο), η απελευθέρωση της Άλκηστης από τον Άδη, η πολιορκία της Πάρου, η λύτρωση της Ησιόνης (Τροία), ο φόνος του Μύγδονα (Μυσία), ο φόνος του Σαρπηδόνα (Αίνος Θράκης), η υποταγή των Θρακών στη Θάσο, η πάλη με τους γιους του Πρωτέα, ο φόνος του Ιαλεβίωνα του Δέρκυνου (Λιγυστίνη), η εξόντωση της Σκύλλας (Σικελία), η πάλη με τον Έρυκα (Σικελία), η σύγκρουση με τους Λαιστρυγόνες, η εξόντωση του ληστή Κάκου (Ιταλία), η λύση του Θησέα από τον Άδη, η μονομαχία με τον Κύκνο, η πάλη με τον Ανταίο (Λιβύη), ο φόνος του Βούσιρη (Αίγυπτος), ο φόνος του Ημαθίωνα (Αιθιοπία), η λύση του Προμηθέα από τον Καύκασο, ο φόνος του Λυκάονα στη Μακεδονία και ο φόνος του Αντιοχέα.

Στις "Πράξεις" συγκεντρώθηκαν ήδη από την αρχαιότητα περιπέτειες του κύκλου των κατορθωμάτων του Ηρακλή, που έγιναν "έξω" από τους άθλους του και δεν έχουν καμία σχέση μ' αυτούς και τον Ευρυσθέα. Ήταν ανεξάρτητα περιστατικά που έχουν δικά τους χαρακτηριστικά και διαφοροποιούνται τόσο από τους Άθλους όσο και τα "Πάρεργα".
Οι "Πράξεις" περιλαμβάνουν κυρίως εκστρατείες. Γνωστότερες απ' αυτές είναι: Στην Τροία, στην Κω, στην Ήλιδα, στην Πύλο, στη Σπάρτη και τη Θεσσαλία. Μερικά ακόμα κατορθώματα του Ηρακλή: η εξόντωση των Βορεάδων στην Τήνο, η πάλη με τον Αχελώο, στην Αιτωλία, η εξόντωση του Νέσσου στην Ευρυτανία, η πάλη με τον Απόλλωνα στον Φενεό, η πάλη με τους Κέρκωπες στην Έφεσο, η εξόντωση του Σύλκα στη Λυδία, η εξόντωση του Λιτυέρση στη Φρυγία και η άλωση της Οιχαλίας.

Οι γυναίκες του Ηρακλή Δηιάνειρα και Ιόλη και ο θάνατός του

Ο ποτάμιος θεός Αχελώος είχε ερωτευθεί τη Δηιάνειρα πριν την ερωτευθεί ο Ηρακλής. Ωστόσο, ο Ηρακλής πάλεψε με τον Αχελώο και τον νίκησε (δείτε "Πάρεργα") και κέρδισε τη Δηιάνειρα. Μετά, σκότωσε και τον κένταυρο Νέσσο που επιχείρησε να βιάσει τη Δηιάνειρα. Λίγο πριν πεθάνει ο Νέσσος, έδωσε στη Δηιάνειρα τον χιτώνα με το αίμα του λέγοντας της ότι αν ποτέ ο Ηρακλής την πρόδιδε, θα τον κέρδιζε ξανά.

Ο πατέρας της Ιόλης Εύρυτος, είχε υποσχεθεί την κόρη του σε όποιον νικούσε στο τόξο αυτόν και τους γιους του. Ο Ηρακλής τους νίκησε, η Ιόλη όμως τον αρνήθηκε. Τότε ο Ηρακλής σκότωσε τον Εύρυτο και τους γιους του και άρπαξε την Ιόλη. Επιστρέφοντας μαζί της στην Τραχίνα και θέλοντας να θυσιάσει στον Δία, ζήτησε από τον φίλο του Λίχα να πάει στη Δηιάνειρα και να της ζητήσει "λαμπράν εσθήτα". Η Δηιάνειρα όμως που είχε μάθει για τον έρωτα του Ηρακλή με την Ιόλη, βύθισε πρώτα τον χιτώνα στο δηλητηριώδες αίμα του Νέσσου.

Μόλις ο Ηρακλής φόρεσε τον χιτώνα, το δηλητήριο έκαψε το σώμα του. Καθώς ο ήρωας αποσπούσε το χιτώνα από πάνω του "συναπεσπώντο δε και οι σάρκες αυτού" (Απολλόδωρος Β', 7,7). Καθώς ο Ηρακλής βρισκόταν σε έξαλλη κατάσταση, θεώρησε τον Λίχα υπεύθυνο για τα δεινά του και τον εκσφενδόνισε στη θάλασσα. Από τα κομμάτια του Λίχα και το αίμα του σχηματίστηκαν οι Λιχάδες ή Λιχαδονήσια, πανέμορφα νησάκια κοντά στην Εύβοια που παρουσίασε πρόσφατα το protothema.gr.

Στη συνέχεια ανέβηκε στο όρος Οίτη. Εκεί, ετοίμασε πυρά, ανέβηκε πάνω σ' αυτή και παρακάλεσε τον Ποίαντα να την ανάψει αφού πρώτα του χάρισε τα τόξα του (σύμφωνα με άλλη παράδοση, αυτός που άναψε τη φωτιά ήταν ο Φιλοκτήτης που περνούσε τυχαία από εκεί).

Ενώ δε έκαιγε η πυρά, από τον ουρανό ήρθε πυκνό σύννεφο που άρπαξε τον ήρωα και τον έφερε στον Όλυμπο όπου "τυχών αθανασίας και διαλλαγείς τη Ήρα, την εκείνης θυγατέρα, Ήβην, έζημεν, εξ ης αυτώ παίδες Αλεξιάδης και Ανίκητος εγένοντο" (Απολλόδωρος).

Αυτή ήταν λοιπόν… η ιστορία ενός μύθου. Η ζωή, οι περιπέτειες και ο θάνατος ενός μυθικού ήρωα, που ενώ ξεκίνησε από τη Θήβα, έγινε πανελλήνιος αλλά και πανευρωπαϊκός. Και όχι μόνο, καθώς η… χάρη του, έφτασε στη Μικρά Ασία και τη Βόρεια Αφρική.

Ο Ηρακλής λατρεύτηκε και ως ήρωας αλλά και ως θεός στην αρχαία Ελλάδα και πέρα απ' αυτή. Μια τόσο ισχυρή μορφή, φυσικό είναι να κυριάρχησε στην ποίηση και την τέχνη. Και για τα υπεράνθρωπα κατορθώματά του, ο Ηρακλής ανταμείβεται, μόνο αυτός απ' όλους τους ήρωες, με το ν' ανέβει στον Όλυμπο και να ζήσει την αιώνια, μακάρια ζωή των θεών…

ΠΗΓΕΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, τ. 4, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, έκδ. 1986.
ΕΓΚ/ΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ, τ. 27, έκδ. 1987.
ΕΓΚ/ΔΕΙΑ ΔΟΜΗ, τ. 10, έκδ. 2005.