Ιππικοί αγώνες στην Αρχαία Μεσσήνη

Τη σημασία που έδινε η κοινωνία της Μεσσήνης στην αγωγή των νέων και στην άθληση τη μαρτυρεί, εκτός των άλλων, το μεγαλειώδες αρχιτεκτονικό συγκρότημα του Γυμνασίου-Σταδίου το οποίο φιλοξενούσε την Εφηβεία: έναν θεσμό που αφορούσε τα μέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων της πρωτεύουσας και πόλεων της μεσσηνιακής επικράτειας, Ασίνης, Κολωνίδων, Μεθώνης, Πύλου, Κυπαρισσίας και Θουρίας.

Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη

Το Γυμνάσιο αναδείχτηκε σε πολιτικό θεσμό για κάθε πόλη, ο οποίος συγκέντρωνε τις αξίες της αγωγής των νέων. Ο Ιππόδρομος δεν αναφέρεται συχνά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ήταν εξίσου αναγκαίος και δημοφιλής - εφόσον, σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, ταυτόχρονα με τα γυμνικά αγωνίσματα τελούνταν κατά κανόνα και ιππικά.

«ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ»: Όλοι οι χώροι άσκησης

Νομίζω ότι η λέξη Γυμνάσιον είναι δηλωτική του συνόλου των χώρων φυσικής, στρατιωτικής και διανοητικής άσκησης και αγωγής παίδων, εφήβων και νέων. Δηλαδή είναι δηλωτική τόσο του Γυμνασίου και του Σταδίου όσο και του Ιππόδρομου. Αλλωστε τα καθήκοντα του γυμνασίαρχου και του υπογυμνασίαρχου δεν περιορίζονταν σε δραστηριότητες αποκλειστικά στους χώρους του Γυμνασίου και του Σταδίου, στα γυμνικά δηλαδή αγωνίσματα στίβου, αλλά αφορούσαν και τα ιππικά αγωνίσματα στον Ιππόδρομο, όπως μας πληροφορεί μεταξύ άλλων ο εφηβαρχικός νόμος της Αμφίπολης - ο οποίος περιλαμβάνει όχι μόνο τον νόμο του εφήβαρχου Αδαίου Eυημέρου, αλλά και παλαιότερους κωδικοποιημένους νόμους, διατάξεις και βασιλικά διατάγματα.

Σύμφωνα και με τον γυμνασιαρχικό νόμο της Βέροιας, οι έφηβοι ασκούνται μεταξύ άλλων στο ιππεύειν και ακοντίζειν αφ’ ίππου, δηλαδή σε αγωνίσματα στρατιωτικού χαρακτήρα.

Σε έναν πρόσφατο εφηβικό κατάλογο του 57 μ.Χ. από τη Μεσσήνη, οι γυμνασίαρχοι κατέχουν και το αξίωμα των στρατηγών. Ο νέος αυτός κατάλογος είναι χαραγμένος στη βόρεια παραστάδα της εισόδου που οδηγεί στους λουτήρες της Παλαίστρας.

Τριετής εκπαίδευση στην ιππασία και τα όπλα

Η εκπαίδευση των εφήβων επί τρία χρόνια στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης στόχευε να τους αναδείξει σε ικανούς οπλίτες και ιππείς, έτοιμους να ενταχθούν στην τάξη των ανδρών και να σταλούν στα μέτωπα των μαχών.

Από επιγραφικά κείμενα του 2ου αι. π.Χ. από την Αττική προκύπτει ότι η ιππική εξάσκηση συνυπάρχει με την άσκηση των όπλων. Οι έφηβοι συμμετείχαν καθημερινά στην προπόνηση αγωνισμάτων γυμνικών και ιππικών, τόσο στη διάρκεια καθιερωμένων εορτασμών της πόλης στο πλαίσιο θρησκευτικών τελετών, όσο και σε άλλες έκτακτες περιπτώσεις.

Σε τρία νέα ψηφίσματα του έτους 3/4 μ.Χ., χαραγμένα σε στήλες, που ήρθαν στο φως στη βόρεια στοά της Αγοράς στην αρχαία Μεσσήνη, τιμάται ως σωτήρας και ευεργέτης από την πόλη της Μεσσήνης και τους Ρωμαίους κατοίκους της ο ταμίας και αντιστράτηγος Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων, καταγόμενος από το Περύσιον (σημ. Peruzza) της Ιταλίας. Αποφασίζεται μεταξύ άλλων να στηθεί ανδριάντας και επίχρυση γραπτή εικόνα του Πόπλιου Κορνήλιου Σκιπίωνα, ζωγραφισμένη πάνω σε μεγάλη ασπίδα, στο Σεβάστειο, καθώς και μια δεύτερη εικόνα του μπροστά στο βήμα της  βόρειας στοάς. Ορίζεται επιπλέον επώνυμη ημέρα προς τιμήν του, ώστε να τελείται κάθε χρόνο την ημέρα αυτή γυμνικός και ιππικός αγώνας μετά τον εορτασμό της γενέθλιας ημέρας του αυτοκράτορα Αυγούστου, καθώς και θυσία μπροστά στον ανδριάντα του.

Στο ψήφισμα μιας άλλης στήλης του 14 μ.Χ., έτους θανάτου του Αυγούστου και ανακήρυξης του Τιβερίου σε αυτοκράτορα, ορίζεται μεταξύ άλλων εκεχειρία επί τρεις συνεχόμενες μέρες, τέλεση γυμνικού αγώνα παίδων και εφήβων και ιππικού αγώνα νέων κατά τη γενέθλια μέρα του αυτοκράτορα Τιβερίου Καίσαρος, και ανάθεση των όπλων των νικητών από τον επώνυμο ιερέα του Δία Ιθωμάτα. Τα όπλα που όφειλε να αναθέσει ο ιερέας ανήκαν στους νικητές του αγωνίσματος ακοντίζειν αφ᾽ ίππου, όπως μας πληροφορούν οι γυμνασιακοί νόμοι Βέροιας και Αμφίπολης.

Το «Νεώτερον Μέρος»

Η ηλικιακή κατηγορία των νέων αφορά άνδρες που είχαν ολοκληρώσει την τριετή εφηβική εκπαίδευση στα 20 χρόνια τους, αλλά δεν είχαν ακόμη κλείσει τα 30 ώστε να αποκτήσουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα.

Ο Θουκυδίδης (5.64.3) ονομάζει “νεώτερον μέρος” ένα τμήμα του σπαρτιατικού στρατού, εννοώντας αυτούς που δεν ήταν ακόμη πλήρεις πολίτες.

Η θέση των Ιπποδρόμων

Η θέση του ιππόδρομου της αρχαίας Μεσσήνης αναζητείται κοντά στο Στάδιο, συγκεκριμένα στην πεδινή έκταση αμέσως νότια από την Παλαίστρα. Οι ιππόδρομοι βρίσκονταν κατά κανόνα κοντά στα στάδια και όχι σε απόσταση χιλιομέτρων από αυτά. Ο ιππόδρομος της Μαντίνειας ήταν απλώς ένας τόπος χωρίς κατασκευές, εδώλια και αναλήμματα. Ο ιππόδρομος ήταν επίσης ένας ελεύθερος χώρος μέσα στην αγορά της Ηλιδας. Μόνο ο ιππόδρομος στο πανελλήνιο ιερό της Ολυμπίας, που βρισκόταν κοντά στο στάδιο δίπλα στην νότια όχθη του Αλφειού, περιελάμβανε οικήματα, άφεση και βωμό.

Πηγή: Π. Θέμελης, Eleftheria Online