Μια ιστορικός που σπάει στερεότυπα

Καθώς διηγείται στην «Κ» την ιστορία μιας γυναίκας που είδε έναν παράδοξο εφιάλτη –ένα αστείο που αποτυπώνει την αμφιθυμία σε ότι αφορά το κομμουνιστικό παρελθόν χωρών της Ανατολικής Ευρώπης– η Βουλγάρα ιστορικός Μαρία Τοντόροβα –με Eλληνίδα γιαγιά, ο πατέρας της Nikolay Todorov ήταν διεθνούς φήμης ιστορικός και πρέσβης στην Ελλάδα από το 1979 έως το 1983– μοιάζει να θέλει να σπάσει στερεότυπα για μία ακόμη φορά.

Η πρώτη κατεγράφη πριν από 20 χρόνια, με την έκδοση του βιβλίου της «Imagining the Balkans» (στα Ελληνικά «Βαλκάνια. Η Δυτική Φαντασίωση», 2000), κατά των στερεοτύπων που αποδίδονται στους λαούς των Βαλκανίων: επιθετικότητα, υποανάπτυξη και όχι μόνο. Η Τοντόροβα, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Illinois Urbana-Champaign των ΗΠΑ, βρέθηκε στην Ελλάδα, καθώς αναγορεύθηκε επίτιμη διδάκτωρ του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

– Εισαγάγατε στην ιστορική επιστήμη την έννοια του «βαλκανισμού». Πώς την ορίζετε;

– Ο «βαλκανισμός» υποδηλώνει την ιδέα ότι οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις στα φαινόμενα εντός των Βαλκανίων είναι στο πλαίσιο μιας συζήτησης ή ενός σταθερού συστήματος από στερεότυπα που θέτουν τα Βαλκάνια σε γνωστικό στενό κορσέ. Η ανάλυση βασίστηκε στη μεταφορική και υποτιμητική χρήση της έννοιας «βαλκανικό» από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, που είναι συνυφασμένη με επιθετικότητα, έλλειψη ανοχής, αγριότητα, υποανάπτυξη, ημι-απολίτιστο πληθυσμό, ημι-ανατολίτικο και κατακερματισμό. Αυτά τα στερεότυπα, μολονότι προέκυψαν σχετικά πρόσφατα, απορρέουν από ένα βαθύτερο στρώμα συγκρούσεων ανάμεσα στον Καθολικισμό και την Ορθοδοξία, στην Ευρώπη και την Ασία, τη Δύση και την Ανατολή και ιδιαιτέρως τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ.

– Ποια είναι σήμερα η μνήμη του υπαρκτού σοσιαλισμού στη Νοτιοανατολική Ευρώπη; Υπάρχει ένα είδος νοσταλγίας;

– Η «μετα-κομμουνιστική νοσταλγία» δεν υποδηλώνει πως ο κόσμος επιθυμεί να επιστρέψει «στον πραγματικό σοσιαλισμό». Αποτελεί κρίσιμη αντίδραση στην απώλεια της ασφάλειας, της σταθερότητας και της ευημερίας, αλλά επίσης στην απώλεια μιας συγκεκριμένης μορφής κοινωνικοποίησης. Υπάρχει ένα αστείο που αποτυπώνει πλήρως την αμφιθυμία για το κομμουνιστικό παρελθόν. Μια γυναίκα ξυπνάει τη νύχτα, πετάγεται από το κρεβάτι και τρέχει στο μπάνιο όπου ανοίγει το φαρμακείο. Στη συνέχεια τρέχει στην κουζίνα και ανοίγει το ψυγείο και τέλος κοιτάζει απ’ το παράθυρο στον δρόμο. Μετά γυρίζει ανακουφισμένη στην κρεβατοκάμαρα. Τότε ο άνδρας της τη ρωτά τι συνέβη, και του απαντά «είδα έναν φρικτό εφιάλτη, είδα πως είχαμε τα χρήματα να αγοράσουμε φάρμακα, πως το ψυγείο ήταν γεμάτο και πως οι δρόμοι ήταν ασφαλείς και καθαροί». Ο άνδρας της ρωτά «και γιατί αυτό ήταν εφιάλτης;», οπότε του λέει «νόμισα πως είχαν ξαναπάρει την εξουσία οι κομμουνιστές».

– Έχετε ζήσει σε δύο κόσμους: την κομμουνιστική Βουλγαρία και τις ΗΠΑ μετα-ψυχροπολεμικά. Πώς επηρεάζει αυτό το έργο σας;

– Με κάνει ευέλικτη, με κρίση αλλά και επιφυλακτική (αν και νομίζω ήμουν πάντα κάπως έτσι). Στη Βουλγαρία υπήρχαν ασφαλή πεδία ιστορικής έρευνας, που δεν υπέκειντο σε περιορισμούς. Έτσι επέλεξα τον κλάδο των οθωμανικών σπουδών, που θεωρούνταν κάτι σαν αρχαία ιστορία. Ακαδημαϊκοί αναγκάστηκαν να αναγάγουν σε επιστήμη τη χρήση της μεταφορικής γλώσσας. Και πάλι όμως, υπήρχε λογοκρισία και αυτολογοκρισία. Στις ΗΠΑ υπάρχει τεράστια ελευθερία στον κόσμο της σκέψης, αν όχι απόλυτη. Η πλέον θεμελιώδης διαφορά είναι πως το επάγγελμα του ιστορικού (και γενικότερα το να είναι κάποιος διανοούμενος) είχε αξία στον «σοσιαλιστικό κόσμο», ενώ στις ΗΠΑ δεν ενδιαφέρει κανέναν. Αυτή η αδιαφορία, πάντως, προσφέρει μιας μορφής πνευματική αυτονομία.

– Ποια η σχέση σας με την Ελλάδα;

– Στο σχολείο άρχισα να μαθαίνω Ελληνικά, έχοντας επίγνωση των διπλών καταβολών μου. Αυτό το περιβάλλον με προστάτευσε για πάντα από τον εθνικισμό, όταν η Ελληνίδα γιαγιά μου μου θύμισε πως έπρεπε να είμαι υπερήφανη επειδή είμαι απόγονος του Περικλή και έτρεχε ελληνικός πολιτισμός στις φλέβες μου.

Πηγή: Καθημερινή