Η Ελληνική λέξη «τοξικός», λέξη της χρονιάς από την Οξφόρδη

Μπορεί να φανταστεί κάποιος τους ιθύνοντες του Λεξικού της Οξφόρδης να το γλεντάνε κάθε χρόνο τέτοιες μέρες κατά τη διαδικασία ανακήρυξης της «Λέξης της Χρονιάς», πριν καταλήξουν συνήθως σε κάποιον νεολογισμό του συρμού που επικράτησε στον δημόσιο (και κατά κανόνα ψηφιακό) διάλογο.

Πέρσι ήταν ο μάλλον «κουλός» συνθετικός όρος «youthquake» (νεανικός σεισμός) που επικράτησε τελικά του λήμματος «Antifa» (κώλωσαν μάλλον) και πρόπερσι η «μετα-αλήθεια» (post-truth). To 2016 δεν ήταν καν λέξη με γράμματα. Ήταν το emoji που «κλαίει από τα γέλια» (εκεί ήταν που έλεγες «πάει, αυτοί το κάψανε»). Το 2015 ήταν το καπνιστικό «vape» («ατμίζω») και το 2014 η «selfie». Μπορεί στο άμεσο μέλλον να κερδίσουν την πρωτιά ακόμα και ολόκληρα memes που έχουν κάνει σουξέ, αντί για μπανάλ λέξεις.

Φέτος, φαίνεται να επανήλθε κάποια νηφαλιότητα στις αναζητήσεις για τη «Λέξη της Χρονιάς» και τελικά προκρίθηκε το Ελληνικής προέλευσης λήμμα «toxic» (τοξικός, -ή, -ό), σύμφωνα με την ανακοίνωση του ιδρύματος πριν από μερικές μέρες. Απορεί, πάντως, κάποιος πώς τους ήρθε έτσι ξαφνικά, από τη στιγμή που ο όρος σέρνεται εδώ και δεκαετίες, τόσο με την κυριολεκτική/φαρμακολογική/διατροφική του διάσταση (σε σχέση με την τοξικότητα ουσιών και τις τοξίνες που εισέρχονται στον οργανισμό) όσο και –πολύ περισσότερο– με τη μεταφορική.

Η ειρωνεία είναι ότι αυτός ο όρος («τοξικός ανδρισμός») χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά κατά τη δεκαετία του '90 από άνδρες νοσταλγούς μιας vintage φαλλοκρατίας ως κριτική στον «τοξικό» (ευαίσθητο και «γυναικωτό» δηλαδή) ανδρισμό που επέβαλαν τα νέα ορθοπολιτικά ήθη.

Θα πρέπει να είναι χιλιάδες τα πάσης φύσεως εγχειρίδια αυτοβοήθειας που μας συμβουλεύουν αόριστα κι αφηρημένα να αποφεύγουμε, όπως ο διάολος το λιβάνι, τις «τοξικές» σχέσεις, τα «τοξικά» περιβάλλοντα, τους «τοξικούς» ανθρώπους. Οι «τοξικοί εργένηδες» για τους οποίους έκαναν τακτικά λόγο τα κορίτσια από το «Sex and the City» ήδη από τα '90s και το τραγούδι του 2003 «Toxic» με την Britney Spears είναι μόνο δύο παραδείγματα της εισβολής του όρου στη μαζική κουλτούρα.

Σύμφωνα, πάντως, με τους υπεύθυνους του Λεξικού της Οξφόρδης, παρατηρήθηκε φέτος μια έξαρση στη χρήση του όρου, ο οποίος, πάντως, επιλέχθηκε τελικά όχι τόσο με στατιστικά κριτήρια αλλά εξαιτίας της ποικιλίας πλαισίων στα οποία χρησιμοποιήθηκε: από συζητήσεις γύρω από τη μόλυνση του περιβάλλοντος και σχόλια σχετικά με τη δηλητηριώδη υφή του σύγχρονου πολιτικού διαλόγου μέχρι τις διακηρύξεις του κινήματος #MeToo εναντίον της «τοξικής αρρενωπότητας» (ή του «τοξικού ανδρισμού»).

Όπως και να 'χει, πρόκειται συχνά για εκνευριστικά αφηρημένο και κενό νοήματος προσδιορισμό που συμπαρασύρει άτομα και καταστάσεις με εντελώς αυθαίρετα και υποκειμενικά κριτήρια. Όπως γράφτηκε στους «New York Times» σε ένα άρθρο γνώμης με τον διακριτικά σαρκαστικό τίτλο «Πότε έγιναν όλα τόσο "τοξικά";» προ καιρού (πριν από την ανακοίνωση για τη «λέξη της χρονιάς»):

«... Παρά τους τρομακτικούς του συνειρμούς όμως, ο συγκεκριμένος προσδιορισμός λειτουργεί περισσότερο ως παρηγοριά παρά ως απειλή. Αν για την αποτυχία της σχέσης μου ρίξω όλη την ευθύνη στην τοξική ζήλια του γκόμενού μου, τότε δεν χρειάζεται να αναγνωρίσω όλα τα σύνθετα και επώδυνα ζητήματα που συνέτειναν στη διάλυσή της – η τάση μου, φέρ' ειπείν, να φλερτάρω με άλλους άντρες ενώπιόν του δεν ήταν παρά η αντανακλαστική αντίδρασή μου στη δική του συμπεριφορά. Η χρήση ενός τόσο βολικού πλαισίου ποπ ψυχολογίας για τη διάγνωση προβλημάτων πολιτικής φύσεως μας επιτρέπει απλά να εστιάζουμε αποκλειστικά σε φαινομενικά ξεκάθαρα, αλλά ουσιαστικά εντελώς διαπερατά όρια ανάμεσα στο καλό και στο κακό, στο καθαρό και στο μολυσμένο, σ' αυτόν που πληγώνει και σ' αυτόν που πληγώνεται... Αν πράγματι τόσα πράγματα τριγύρω μας είναι τοξικά, τότε σίγουρα έχουμε προσβληθεί και οι ίδιοι...».

Ή, όπως λέει και μια φίλη, δεν είναι τοξικό το ζήτημα, είναι ταξικό. Άλλος όρος κι αυτός, πάντως, που μοιάζει να χρησιμοποιείται καταχρηστικά και ως ανθεκτικό σλόγκαν/πασπαρτού. Αλλά αυτή είναι μια άλλη συζήτηση που δεν θα είχα το σθένος, την αυτοπεποίθηση και τα ιδεολογικά όπλα για να την αναπτύξω.