Η Αθήνα των υπόγειων υδάτων με 700 ρέματα και τρία ποτάμια

Οι ιστορίες πίσω από τα ποτάμια της Αθήνας που χάθηκαν για να χτιστεί η πρωτεύουσα.

Η είδηση πως τέθηκε εκτός λειτουργίας από την περασμένη Παρασκευή η γραμμή του τραμ από το Σύνταγμα ως τη στάση Κασομούλη, η οποία έχει κατασκευαστεί πάνω στην καλυμμένη κοίτη του Ιλισού και παρουσιάζει επικινδυνότητα εξαιτίας των διαβρώσεων που έχουν παρατηρηθεί, φέρνει σε πρώτο πλάνο για ακόμα μια φορά την κατάσταση των υπόγειων υδάτων της Αθήνας, κοινώς των ποταμών και των ρεμάτων της, τα οποία είναι μεν μπαζωμένα στο μεγαλύτερο μέρος, αλλά εξακολουθούν και ρέουν υπογείως.

Στη συνέντευξη που έδωσαν από κοινού ο υπουργός Υποδομών και Μεταφορών Χρήστος Σπίρτζης και η περιφερειάρχης Αττικής Ρένα Δούρου παρουσίασαν τις διαβρώσεις που σημειώθηκαν στη διάρκεια της 60ετούς κατασκευής της υπόγειας κοίτης του Ιλισού και πλέον σήμερα είναι επικίνδυνες.

Πριν από λίγα χρόνια τον χειμώνα του 2013, ανακαλύφθηκε ότι η αίθουσα περιοδικών εκθέσεων και οι αποθήκες της υπό ανακαίνιση Εθνικής Πινακοθήκης, όπου θα φυλάσσονται τα έργα τέχνης, θα περιβάλλονται από τα νερά του ποταμού Ιλισού, ο οποίος μάλιστα εξαιτίας ενός λάθους της μελέτης βρίσκεται σε βάθος από 4,5 έως 7,7 μέτρα (ανάλογα με την κλίση του εδάφους), δηλαδή τουλάχιστον οκτώ μέτρα πιο πάνω από τις εκτιμήσεις της αρχικής γεωτεχνικής μελέτης (που υπολόγιζε τον υδροφόρο ορίζοντα σε βάθος 15,85 έως 24,7 μέτρα). Τότε μάλιστα τα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου διατύπωσαν ανησυχία για την ασφάλεια των έργων, που θα αποθηκεύονται σε αίθουσες κάτω από το νερό.

Ποτάμια σε Σταδίου, Συγγρού και Αλεξάνδρας

Η Αθήνα είναι μια κάθε άλλο παρά ξερή πόλη. Ποτάμια, ρέματα και αποστραγγιστικά πηγάδια βρίσκονται άφθονα στο υπέδαφός της, δημιουργώντας όχι σπάνια και μεγάλα προβλήματα.

Πριν από έναν και πλέον αιώνα οι Αρσακειάδες για να περάσουν από την πλευρά της Φιλεκπαιδευτικής εταιρείας στην οδό Σοφοκλέους περνούσαν μια μικρή γέφυρα. Η γέφυρα περνούσε επάνω από το ρέμα στη θέση του οποίου σήμερα βρίσκεται η οδός Σταδίου και ένωνε την Αθήνα. Μάλιστα μια φοβερή καταιγίδα παρέσυρε το 1852 την γέφυρα, με αποτέλεσμα να κοπεί η πρωτεύουσα στα δύο.

Το ρέμα μπαζώθηκε, η Σταδίου έγινε μεγάλος δρόμος όμως το νερό δε σταμάτησε να κυλάει υπόγεια και σήμερα σε πολλά μεγάλα κτίρια τα νερά του ποταμού της οδού Σταδίου αντλούνται με ειδικά υδραυλικά συστήματα, προκειμένου να μην πλημμυρίσουν τα υπόγειά τους. Η Αθήνα είναι πλούσια σε υπόγεια νερά, κάτι που άλλες πόλεις του κόσμου θα είχαν εκμεταλλευθεί αξιοποιώντας τα.

Η οδός Ριζάρη, η λεωφόρος Συγγρού, η Ηρώδου Αττικού, η Λεωφόρος Αλεξάνδρας, -εκεί μάλιστα τα νερά αναβλύζουν από τα θεμέλια του Αρείου Πάγου- στέκουν κυριολεκτικά επάνω σε νερά ρυακιών και χειμάρρων.

Η Αθήνα έχει ένα ποτάμι, πολυτραγουδισμένο, το οποίο κινείται υπογείως μέχρι και σήμερα. Πρόκειται για τον ποταμό Ιλισό ο οποίος πηγάζει από τον Υμηττό και περνάει μπροστά από το Παναθηναϊκό Στάδιο. Μάλιστα εκεί υπήρχε μια γέφυρα που είχε ανακατασκευαστεί το 1896, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι θεατές των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων.

ΙΛΙΣΟΣ 1801-1806

Το ποτάμι κατευθυνόταν προς το Φάληρο, ανάμεσα από τους λόφους του Φιλοπάππου και της Σικελίας. Από την αρχαιότητα και μέχρι τον 20ό αιώνα ο Ιλισός ήταν παραπόταμος του Κηφισού. Κατά τη διάρκεια των έργων κάλυψης το ποτάμι εξετράπη και δημιουργήθηκε νέα κοίτη, κάτω από την λεωφόρο Παναγή Τσαλδάρη στα όρια των Δήμων Μοσχάτου και Καλλιθέας, η οποία εκβάλλει στο μέσο του Φαληρικού όρμου.

Στο "Φαίδρο" του Πλάτωνα υπάρχουν στοιχεία για τη φύση και το τοπίο του Ιλισού. Ο Σωκράτης, αφού περνούσε ξυπόλυτος μέσα από την κοίτη του ποταμού, που είχε λίγα αλλά "χαρίεντα και διαφανή" νερά, γιατί ήταν καλοκαίρι, καθόταν στον ίσκιο ενός μεγάλου πλατανιού με συντροφιά το αδιάκοπο τραγούδι των τζιτζικιών και το θρόισμα των φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου. Στο τοπίο του "Φαίδρου" με την "αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον" υπήρχε και μικρή αλλά "χαριεστάτη πηγή μόλα ψυχρού ύδατος" και μεγάλη και σύσκια λυγαριά, που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα. Το ποτάμι, εδώ και χρόνια έχει καλυφθεί. Στην περιοχή όμως της Αγ.Φωτεινής ένα μικρό κομμάτι του παραμένει ανοιχτό, έτσι μπορεί κανείς να απολαύσει τις μυρουδιές από τις λυγαριές και τις ροδοδάφνες. Στον παχύ ίσκιο των πλατανιών, ακόμη και σήμερα, ακούγονται την άνοιξη τ`αηδόνια να κελαηδούν και το καλοκαίρι τα τζιτζίκια αδιάκοπα να τραγουδούν. Υπάρχουν και χαλκογραφίες περιηγητών που δείχνουν πελαργούς να φωλιάζουν πάνω σε αρχαία ερείπια μέσα στην πόλη της Αθήνας. Αυτά αναφέρει αναφέρει ο ερευνητής Βασίλης Κουτούζης (www.koutouzis.gr ) λέγοντας ακόμα πως η εκβολή του Ιλισού είναι ένας σημαντικός σταθμός για τα πουλιά κατά τη διάρκεια της αποδημίας τους. Στην περιοχή, κατά καιρούς, έχουν καταμετρηθεί από διάφορους ορνιθολόγους 120 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία μάλιστα είναι πολύ σπάνια σήμερα στην Αττική. Έχουν παρατηρηθεί πολλά Χαραδριόμορφα, Ποταμοσφυρίκτες (Charadrius dubius), Κορμοράνοι, Αλκυόνες (Alcedo atthis), Τσικνιάδες, Χήνες, Στρουθιόμορφα, και Αρπακτικά ακόμη.

Η γέφυρα του Ιλισού στη θέση του σημερινού Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, το 1938

Μπορεί οι Αθηναίοι να τραγούδησαν τον Ιλισό όμως το μεγάλο ποτάμι της πόλης ήταν ο Κηφισός. Οι πηγές του Κηφισού βρίσκονται στις βορειοδυτικές πλευρές της Πεντέλης κοντά στην Κηφισιά, στην οποία άλλωστε έδωσε και το όνομά του. Ένα μεγάλο μέρος της κοίτης του είναι ορατό μέχρι και σήμερα και εκβάλει στο Φάληρο. Ο Κηφισός έχει όλες τις εποχές νερό. Οι πηγές από την Πεντέλη σχηματίζουν ένα άλλο ποτάμι, που στο Χαλάνδρι ονομάζεται “Ρεματιά” και στη Νέα Ιωνία “Ποδονίφτης“. Ενώνεται με την κυρίως κοίτη του Κηφισού στο τέρμα Πατησίων στην περιοχή της Νέας Χαλκηδόνας. Ο Ποδονίφτης είχε προκαλέσει τις τρομερές πλημμύρες του 1995.

Άλλο ποτάμι της Αθήνας είναι ο Ηριδανός που διαπερνά υπογείως το κέντρο της Αθήνας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πηγάζει από τον Λυκαβητό, περνάει κάτω από την πλατεία Συντάγματος (και κάτω από το… υπουργείο Οικονομικών) και ξαναβγαίνει στην επιφάνεια στην οδό Ερμού μέσα στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού.

Στην αρχαία Αθήνα, ο Ηριδανός συναντούσε τον περίβολο των τειχών στην περιοχή της σημερινής πλατείας Συντάγματος. Το ότι πηγάζει από τον Λυκαβητό το γνωρίζουμε από αναφορά του Στράβωνα. Ο Ηριδανός καλύφθηκε κατά την ρωμαϊκή εποχή, στο τμήμα του που διαπερνούσε την αρχαία πόλη. Σήμερα έχει μία ορατή κοίτη, μήκους 50 μέτρων, μέσα στον Κεραμεικό, όπου η επιφάνεια του αρχαιολογικού χώρου είναι τρία μέτρα χαμηλότερη από το επίπεδο του εδάφους της σημερινής πόλης. Μετά τον Κεραμεικό το ποτάμι, που διατηρεί κι ένα σπάνιο είδος μικρών ψαριών, χάνεται κάτω από την οδό Πειραιώς.

Στο λεκανοπέδιο της Αθήνας έχουν μετρηθεί 700 ρέματα από τα οποία φαίνονται μόνο τα 70. Σε έντονες βροχοπτώσεις γίνονται χείμαρροι και προξενούν καταστροφές.

Χρ. Σπίρτζης : Η υπογειοποίηση του Ιλισού, ένα ακόμη τρανό παράδειγμα του πως εκτελούνταν τα έργα στο παρελθόν

Ο υπουργός αναφερόμενος στην κρισιμότητα του συγκεκριμένου έργου επισήμανε ότι το πρόβλημα διαπιστώθηκε όταν εντοπίστηκαν αρχεία και αναφορές μέσασε κούτες, σε αποθήκη αμαξοστασίου, από την εποχή μελέτης του μετρό και του τραμ. Σημείωσε ότι οι αρχικές τεχνικές εκθέσεις του μετρό μιλούσαν για φθορές, «έντονα σημάδια διάβρωσης σκυροδέματος και οπλισμού, και ασυνέχεια στα τοιχία αντιστήριξης. Ακολούθως και για τις ανάγκες ολοκλήρωσης του τραμ ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων μετά από εντολή της κοινοπραξίας κατασκευής, ελέγχθηκε μόνο η πλάκα επικάλυψης της κοίτης του Ιλισού, κάτωθεν των γραμμών του τραμ, αλλά όχι τα τοιχία αντιστήριξης, πάνω στα οποία εδράζει η πλάκα».

Ο κ. Σπίρτζης υπογράμμισε ότι δεν υπήρξε καμία αναφορά μελέτης στα αρχεία των εμπλεκομένων υπηρεσιών για τη συντήρηση της υπόγειας κοίτης του Ιλισού, υποδεικνύοντας ένα ακόμη «τρανό παράδειγμα του πως εκτελούνταν τα έργα στο παρελθόν».

Ρ. Δούρου: Ερχόμαστε να καλύψουμε κενά και αβελτηρίες του παρελθόντος - χαρακτηριστική η περίπτωση του Ιλισού

«Μία Περιφέρεια, όσο και μεγάλη και αν είναι, δεν είναι σε θέση -ούτε τεχνικά, οικονομικά- να φέρει σε πέρας τα σοβαρά έργα υποδομής, τα σοβαρά έργα συντήρησης που έπρεπε να έχουν γίνει εδώ και δεκαετίες». Αυτού του είδους τα έργα επιβάλλουν συνέργειες σαν αυτή εδώ, με το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών», υπογράμμισε, η περιφερειάρχης τονίζοντας: «Ερχόμαστε να καλύψουμε κενά και αβελτηρίες του παρελθόντος» επισημαίνοντας ότι η περίπτωση του Ιλισού «είναι χαρακτηριστική».