Το κείμενο της διαθήκης του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης στη Χαλκίδα σε ηλικία 63 χρόνων (Οκτώβριος 322 π.Χ) από στομαχική πάθηση (καρκίνο του στομάχου) στο πατρικό σπίτι της μητέρας του Φαιστιάδας. Οι Σταγειρίτες έστειλαν και έφεραν την τέφρα του στην πατρίδα τους, την τοποθέτησαν μέσα σε χάλκινη υδρία και κατόπιν απέθεσαν την υδρία αυτή σε μια τοποθεσία, που την ονόμασαν Αριστοτέλειον. Κάθε φορά που είχαν σημαντικές υποθέσεις και ήθελαν να λύσουν δύσκολα προβλήματα, συγκαλούσαν σ΄ αυτόν τον τόπο τη συνέλευσή τους.

Στη Χαλκίδα έγραψε και τη διαθήκη του, η οποίο σώζεται από το γνωστό βιογράφο των φιλοσόφων Διογένη Λαέρτιο (3ος αιώνας μ.Χ). Αλλά και σε μεταγενέστερες αραβικές πηγές, που αντλούν από παλιότερους και αρχαίους συγγραφείς.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για γνήσια διαθήκη και οι αντιρρήσεις, που έχουν εκφραστεί από ορισμένους κατά καιρούς, δεν ευσταθούν.

Μέσα από το κείμενο αυτό αναδεικνύεται ο άνθρωπος Αριστοτέλης. Ο χαρακτήρας και το ήθος του. Η ευσέβεια προς το δίκαιο, τους θεσμούς και τους θεούς. Η φιλευσπλαχνία και η αγάπη του για την οικογένεια. Αλλά και ο φιλελευθερισμός του για να χρησιμοποιηθεί ένας σύγχρονος όρος.

Έτσι, οι γνωστές απόψεις στα συγγράμματά του για την κατωτερότητα των γυναικών και τη θέση των δούλων «υπονομεύονται», με μια έννοια, απ΄ όσα ορίζονται εκεί. Παραγγέλλει την απελευθέρωση και την οικονομική ενίσχυση των δούλων του. Δίνει όχι απλώς την άδεια στη σύζυγό του να ξαναπαντρευτεί, αλλά και να κατοικήσει σε όποιο πατρικό του σπίτι επιθυμεί, αφού πρώτα εξασφαλιστεί οικονομικώς.

Κατά κοινή ομολογία των Αριστοτελιστών,μέσα από το κείμενο αυτό προβάλλει «η ζωηρή φροντίδα του για τους συγγενείς και υπηρέτες του. Ένα δείγμα νηφάλιας και γνήσιας φιλανθρωπίας». Τη στάση αυτή διαφωτίζει και μια αποστροφή σε μια από τις τελευταίες επιστολές του προς τον φίλο του Αντίπατρο: «Οσο πιο πολύ είμαι μόνος μου με τον εαυτό μου, τόσο πιο πολύ μου αρέσει να κουβεντάζω με τους άλλους».

Στη διαθήκη του δεν διατυπώνει επιθυμία για τον τόπο της ταφής του. Σημειώνει, όμως, ότι όπου ταφεί ο ίδιος να τοποθετηθούν και τα λείψανα της πρώτης γυναίκας του, όπως η ίδια ήθελε.

Πρόκειται για Πυθιάδα, ανιψιά ή θετή κόρη, του Ερμεία, ηγεμόνα του μικρασιατικού Αταρνέα και προστάτη του νεαρού Αριστοτέλη. Μια αριστοτελική ωδή (παιάνας) προς τιμή του δολοφονημένου από τους Πέρσες Ερμεία ήταν η αφορμή για την κατηγορία της «αθεΐας» το 323 πΧ στην Αθήνα.

Το κείμενο της διαθήκης

Εύχομαι να είστε καλά. Αν συμβεί κάτι, ο Αριστοτέλης ορίζει τα ακόλουθα. Για όλα και για πάντα επίτροπος να είναι ο Αντίπατρος. Μέχρι να αναλάβει ο Νικάνωρ, να έχουν τη φροντίδα ο Αριστομένης, ο Τίμαρχος, ο Ίππαρχος, ο Διοτέλης και ο Θεόφραστος, αν θέλει και μπορεί, των παιδιών, της Ερπυλλίδας και της περιουσίας μου. Όταν φτάσει η κοπέλα σε ηλικία γάμου, να την παντρευτεί ο Νικάνωρ. Αν της συμβεί κάτι – πράγμα που απεύχομαι- πριν τον γάμο ή αφού παντρευτεί και δεν έχει αποκτήσει παιδιά, τότε να αναλάβει ο Νικάνωρ… τη φροντίδα και της κοπέλας και του αγοριού, σαν να είναι πατέρας και αδελφός τους. Αν συμβεί κάτι στον Νικάνορα – κάτι που επίσης απεύχομαι – πριν παντρευτεί την κοπέλα ή μετά τον γάμο και πριν αποκτήσουν παιδιά, να ισχύσει ότι αυτό αποφασίσει θα έχει αποφασίσει. Αν θελήσει ο Θεόφραστος να ζήσει μαζί με την κοπέλα. Διαφορετικά να αποφασίσουν από κοινού οι επίτροποι με τον Αντίπατρο και για την κοπέλα και το αγόρι, και να τακτοποιήσουν τις υποθέσεις τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Οι επίτροποι να φροντίσουν και τον Νικάνορα, αναλογιζόμενοι εμένα, και την Ερπυλλίδα που για μένα σήμαινε πολλά. Γι΄ αυτό να την φροντίσουν και όσο αφορά τα λοιπά θέματα και, όταν θελήσει να παντρευτεί να φροντίσουν να πάρει άντρα αντάξιο του ονόματός μας. Να της δώσουν επίσης και ασήμι αξίας ενός ταλάντου από την περιουσία μου και τρεις υπηρέτριες, αν θέλει, την μικρή που έχει τώρα και τον μικρό τον Πύρρο. Αν θέλει να κατοικήσει στη Χαλκίδα, να της παραχωρήσουν τον ξενώνα κοντά στον κήπο, αν θέλει στα Στάγειρα, το πατρικό σπίτι. Ότι από τα δύο επιλέξει …να το εξοπλίσουν έτσι, που και σε κείνους να φαίνεται καλό και την Ερπυλλίδα να ικανοποιεί.

Επίσης ο Νικάνωρ να φροντίσει και τον Μύρμηκα, έτσι που να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μου με τα υπάρχοντα που πήραμε απ΄ αυτόν (ο Αριστοτέλης μάλλον ήταν «κηδεμόνας» του).

Η Αμβρακίδα (δούλη) να ελευθερωθεί και, όταν παντρευτεί, να της δοθούν πεντακόσιες δραχμές και η μικρή που έχει.

Να δοθούν και στον Θαλή, μαζί με τη μικρή που έχει και που την αγοράσαμε, χίλιες δραχμές και μια υπηρέτρια.

Ο Σίμων, εκτός από τα χρήματα που του δόθηκαν πριν για άλλον υπηρέτη ή να αγοράσει υπηρέτη ή να πάρει χρήματα (Θαλής και Σίμων φαίνεται ότι ήταν ήδη απελεύθεροι δούλοι).

Ο Τύχων να ελευθερωθεί, όταν παντρευτεί η κόρη μου, καθώς επίσης ο Φίλων και ο Ολύμπιος και το παιδί του.

Κανείς από τους μικρούς που μα εξυπηρετούσαν να μην πουληθεί, αλλά να συνεχίσουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Όταν ενηλικιωθούν να αφεθούν ελεύθεροι, αν το αξίζουν.

Επίσης να ληφθεί μέριμνα για τα αγάλματα που κατασκευάζει ο Γρυλλίων, ώστε μόλις τελειώσουν να τοποθετηθούν, μιλάω για του Νικάνορα και του Πρόξενου, που σκεφτόμουν να κατασκευάσω, και της μητέρας του Νικάνορα. Να τοποθετηθεί αυτό που φτιάχτηκε για τον Αρίμνηστο, για να χρησιμεύσει ως μνημείο του, γιατί πέθανε χωρίς να αποκτήσει παιδιά.

Το άγαλμα της μητέρας μου να αφιερωθεί στη Δήμητρα στη Νεμέα ή όπου θεωρηθεί καλύτερο.

Εκεί που θα με θάψουν να βάλουν και τα οστά της Πυθιάδας , όπως εκείνη επιθυμούσε. Για τη σωτηρία του Νικάνορα, που ήταν ευχή δική μου γι΄ αυτόν , να αφιερωθούν λίθινα αγάλματα ύψους τεσσάρων πήχεων στους σωτήρες Δία και Αθηνά στα Στάγειρα».

( Η μετάφραση, όπως παρατίθεται, στ΄  άπαντα του Διογένη Λαέρτιου των εκδόσεων "Κάκτος")

Πηγή