Αρχαία μνημεία στις «κρύπτες» των πόλεων

Τα αόρατα μνημεία που κρύβονται στα σπλάγχνα των πόλεών μας ήταν το θέμα της ημερίδας «Αρχαιότητες σε σύγχρονες “κρύπτες”», η οποία έγινε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη.

Στόχος της ήταν να επαναφέρει στην επικαιρότητα τη σημασία που παρουσιάζουν η ανάδειξη και η ένταξη των κρυμμένων αρχαιοτήτων στον σύγχρονο βίο των πόλεων, ως αναπόσπαστο τμήμα της διαχρονικής ιστορίας και εξέλιξής τους. Να πάψουν, δηλαδή, να είναι λησμονημένες σε υπόγεια κτιρίων ή να είναι δύσκολα επισκέψιμες, όπως π.χ. κάποια υπολείμματα της οχύρωσης της αρχαίας Αθήνας, τα οποία έχουν τόσα να αφηγηθούν για την εποχή που τα τείχη προστάτευαν την πόλη, τα ιερά, τους τάφους των ηρώων της.

Διαχρονικός προβληματισμός

Τη σπουδαιότητα του θέματος κατέδειξαν τα τελευταία χρόνια οι αρχαιότητες που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάνοιξη των σηράγγων του μετρό σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, η αρχαία πόλη κάτω από το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης κ.ά. Ο προβληματισμός, όμως, για τη διαχείριση των κρυμμένων μνημείων σε Ευρώπη και Ελλάδα είναι παλαιότερος και συνδέεται με τη μεγάλη ανοικοδόμηση στα ιστορικά κέντρα των πόλεων, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί μια πλούσια στρωματογραφία από κατάλοιπα κτιρίων, δρόμων κ.ά.

Οι σωστικές ανασκαφές που προηγήθηκαν των οικοδομικών εργασιών ή έργων υποδομής σε ιδιωτικούς ή δημόσιους χώρους έδωσαν πλήθος πληροφοριών για τα αόρατα μνημεία. Οσον αφορά τους τρόπους αντιμετώπισής τους, μιλώντας για την Ελλάδα, πολλά καταστράφηκαν (κυρίως στη μεγάλη ανοικοδόμηση των δεκαετιών 1950 και 1960), άλλα διασώθηκαν ορατά και αντί για ένα κτίριο οι πόλεις κέρδισαν έναν αρχαιολογικό χώρο, άλλα καταχώθηκαν και πολύ λιγότερα διατηρήθηκαν εγκλωβισμένα σε μικρά, χαμηλά και υγρά υπόγεια.

Η προστασία των τελευταίων είναι έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων. Αρκεί όμως η διαφύλαξή τους, όταν ο πολίτης δεν έχει ιδέα για το τι κρύβεται κάτω από τα πόδια του; Δεν θα έπρεπε να αποκτήσει γνώση της παρουσίας τους, ανακτώντας έτσι ένα τμήμα της συλλογικής ιστορικής μνήμης; Ποιοι τρόποι ανάδειξης θα τα καθιστούσαν κατανοητά και ελκυστικά στο πλατύ κοινό; Τι δυνατότητες προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία; Αυτά ήταν τα ερωτήματα της ημερίδας που συνδιοργάνωσαν η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού - Παράρτημα Θεσσαλονίκης, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και το Εκκοκκιστήριο Ιδεών της Βέροιας, με την υποστήριξη της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος.

Ξεκινάμε από την Ευρώπη, όπου υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για την ανάδειξη των αόρατων μνημείων με ευφάνταστους τρόπους και με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Ο κ. Κλαούντιο Βαρανιόλι, καθηγητής Αναστήλωσης στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου της Πεσκάρα, μίλησε, μεταξύ άλλων, για την Κρύπτη Balbi (τμήμα του Εθνικού Ρωμαϊκού Μουσείου) που καταλαμβάνει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο και για την κατοικία του Νέρωνα, επάνω στην οποία κατασκευάστηκαν οι θέρμες του Τραϊανού. Με διδακτικές αναπαραστάσεις και μια μουσειολογική διαδρομή, στην πρώτη προβάλλονται η διαστρωμάτωση, η επαναλαμβανόμενη καταστροφή και η επανάκτηση της αρχαίας πόλης.

Στην κατοικία του Νέρωνα, ο επισκέπτης, με τη βοήθεια τρισδιάστατων εικονικών αναπαραστάσεων, ταξιδεύει στο παρελθόν του μνημείου φορώντας ειδικά γυαλιά. Η δρ Eλένη-Aννα Xλέπα, αρχιτέκτων - αναστηλώτρια, έδωσε παραδείγματα επανένταξης κρυμμένων αρχαιοτήτων σε Αθήνα, Πειραιά και Ελευσίνα, με τη διαπίστωση ότι σε πολλές περιπτώσεις «η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη και η επίσκεψή τους μια οδυνηρή εμπειρία». Ανέφερε, όμως, και περιπτώσεις «βελτιωμένης έκθεσης αρχαιοτήτων» και «καλύτερης πρόσληψής τους από το κοινό», όπως στο νέο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας επί της Αιόλου και του ΤΣΜΕΔΕ στην πλατεία Κλαυθμώνος (Αθήνα).

Από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, οι αρχαιολόγοι δρ Αστέριος Λιούτας, Μαρία Μανδάκη και δρ Αικατερίνη Κούσουλα δήλωσαν ότι, προς το παρόν, κύριο μέλημα της υπηρεσίας είναι να ολοκληρωθεί η ψηφιακή τεκμηρίωση των σωστικών ανασκαφών.

Προσπάθειες δημοσιοποίησης του υλικού αυτού υπήρξαν η έκδοση της πρώην ΙΣΤ΄ ΕΚΠΑ «Θεσσαλονίκη. Η κρυμμένη πόλη» (2012) και το πρόγραμμα «Άγνωστη Θεσσαλονίκη» της 9η ΕΒΑ, που υποστήριξε ο Οργανισμός Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης - «Θεσσαλονίκη 1997». Έδωσαν παραδείγματα αρχαίων λειψάνων που διατηρούνται σε υπόγειους χώρους και πρόσθεσαν ότι η υπηρεσία εργάζεται προς την κατεύθυνση εκπόνησης μελετών για την επισκεψιμότητα των κρυμμένων αρχαιοτήτων.

Οι αρχιτέκτονες αναστηλωτές Φανή Αθανασίου και Πάτρα Θεολογίδου έθεσαν το γενικό πλαίσιο του θέματος, περιέγραψαν την τάση που επικρατεί στην Ευρώπη και κατόπιν εστίασαν στην Ελλάδα. Σταχυολογούμε δύο παραδείγματα: Το πρώτο είναι το πρόγραμμα «Γαλεριανό Συγκρότημα. Μια εικονική περιήγηση», που υλοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, το 2013. Αφορούσε την 3D αναπαράσταση του νοτιοανατολικού τμήματος της αρχαίας πόλης, στο οποίο ήταν κτισμένα η αυτοκρατορική κατοικία και ο ιππόδρομος, δύο από τα σημαντικότερα οικοδομήματά της τον 4ο αιώνα, κατάλοιπα των οποίων διατηρούνται διάσπαρτα στον σύγχρονο αστικό ιστό.

Το δεύτερο παράδειγμα ήταν η μελέτη ανάδειξης σημαντικών αρχαιοτήτων στα υπόγεια τριών οικοδομών στο κέντρο της Βέροιας: τμήματα ρωμαϊκού δρόμου, λείψανα μεγάλου ελληνιστικού κτιρίου και κρηναίο (πιθανόν) οικοδόμημα. Η μελέτη υπήρξε προϊόν συνεργασίας της πρώην ΙΖ΄ ΕΚΠΑ και του Δήμου Βέροιας (2007-2009) και προβλέπει τη λειτουργία των υπογείων ως εκθεσιακών χώρων, προκειμένου τα σπαράγματα να καταστούν οργανικές νησίδες της σύγχρονης πόλης.

Ο κ. Κώστας Κωτσάκης, καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ, αναφέρθηκε στο πρόγραμμα «Αόρατα μνημεία... ψηφιακή μνήμη» του ΑΠΘ, το οποίο αξιοποιεί νέες τεχνολογίες με στόχο να εγγράψει στον «μνημονικό χάρτη των κατοίκων της Θεσσαλονίκης μνημεία που περνούν απαρατήρητα». Πιλοτική εφαρμογή της δράσης έγινε το 2016. Σε κάθε μνημείο τοποθετήθηκε αφίσα με πληροφορίες και QR codes, ώστε ο διερχόμενος που ενδιαφερόταν και διέθετε smartphone, σαρώνοντας τον κωδικό της αφίσας να μεταφέρεται σε ιστοσελίδα με πληροφορίες και οπτικό υλικό για το συγκεκριμένο μνημείο.

Πηγή: Ε. Τραϊου, Καθημερινή