O Κυνέγειρος στη Μάχη του Μαραθώνα, που σταμάτησε ένα περσικό πλοίο με το χέρι του

Γράφει ο ιστορικός Κώστας Λαγός

O Κυνέγειρος στη Μάχη του Μαραθώνα, που σταμάτησε ένα περσικό πλοίο με το χέρι του. Όταν του το έκοψαν έβαλε το άλλο χέρι, όταν το έκοψαν και αυτό χρησιμοποίησε τα δόντια του!

Η μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.) είναι η πρώτη στην ιστορία που γνωρίζουμε κάποιες παραμέτρους της, πέρα από τα ονόματα των επικεφαλής των αντιπάλων στρατευμάτων και το αποτέλεσμά της. Αυτό οφείλεται κυρίως στον Ηρόδοτο, ο οποίος στο έργο του μας δίνει στοιχεία για την εξέλιξη της μάχης και τον τρόπο που νίκησαν οι Έλληνες τους Πέρσες χάρη στο σχέδιο του Μιλτιάδη.

Ορισμένες λεπτομέρειες της μάχης του Μαραθώνα που δεν αναφέρει ο Ηρόδοτος, αλλά που είναι ρεαλιστικές, έχουν καταγραφεί από μεταγενέστερους αρχαίους συγγραφείς. Σύμφωνα με αρχαίες φιλολογικές πηγές, το πρώτο έργο (που είναι σήμερα χαμένο) απεικόνιζε διάφορες φάσεις της μάχης, ενώ στο δεύτερο πιθανότατα απαθανατίζεται η καταστροφή του περσικού ιππικού και επίλεκτου πεζικού μέσα στο Μικρό Έλος του Μαραθώνα. Τα έργα αυτά ανήκουν σε εποχή που ζούσαν ακόμη Μαραθωνομάχοι, οι οποίοι ήταν σε θέση να επιβεβαιώσουν τις πληροφορίες.

Οι αρχαίες πηγές για τη μάχη του Μαραθώνα έχουν διασώσει τη δράση Ελλήνων στρατιωτών, όπως του Κυνέγειρου και του μεγαλύτερου αδελφού του, Αισχύλου, γιοι του Ευφορίωνα από τον αθηναϊκό δήμο της Ελευσίνας. Οι δύο αδελφοί ανήκαν στην Αιαντίδα φυλή και μαζί με τους άλλους οπλίτες της φυλής τους παρατάχθηκαν στον Μαραθώνα στο δεξί άκρο της φάλαγγας, το πιο επικίνδυνο σημείο μιας παράταξης στις μάχες της αρχαιότητας. Έτσι, όταν ξεκίνησε η σύγκρουση με τους Πέρσες, ο Κυνέγειρος και ο Αισχύλος βρέθηκαν στο μέσον της πιο σκληρής μάχης, όπου πολέμησαν γενναία.

Ο Κυνέγειρος τραυματίστηκε θανάσιμα στη διάρκεια μίας θεαματικής ενέργειάς του εναντίον του περσικού στόλου. Είναι πιθανόν ότι και ο Αισχύλος τραυματίστηκε σοβαρά στον Μαραθώνα, αλλά επιβίωσε από τη μάχη και έζησε για άλλα 34 χρόνια. Μέχρι το θάνατό του, το 456 π.Χ., είχε γράψει περίπου 80 τραγωδίες και εισάγει σημαντικές καινοτομίες στο θέατρο, κερδίζοντας έτσι τον χαρακτηρισμό «Πατέρας της Τραγωδίας».

Σύγχρονο μνημείο στην Ελευσίνα –την πόλη του Κυνέγειρου και του Αισχύλου- που τιμά τη θυσία του Κυνέγειρου στον Μαραθώνα

Η ηρωική δράση του Κυνέγειρου εναντίον του περσικού στόλου

Στη διάρκεια της μάχης του Μαραθώνα οι Πέρσες υπέστησαν οδυνηρή ήττα και άρχισαν να υποχωρούν άτακτα προς την ακτή και τα πλοία τους. Οι Αθηναίοι τούς καταδίωξαν και συγκρούστηκαν και πάλι μαζί τους. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (6.113-114), σε αυτή τη φάση της μάχης σκοτώθηκαν ο Πολέμαρχος Καλλίμαχος, ο στρατηγός Στησίλεως, ο Κυνέγειρος και πολλοί άλλοι «ονομαστοί» Αθηναίοι. Όσον αφορά τον Κυνέγειρο, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι σκοτώθηκε στην προσπάθειά του να εμποδίσει ένα περσικό πλοίο να αποπλεύσει, πιάνοντας την πρύμνη με το χέρι του, αλλά ένας Πέρσης του το απέκοψε με πέλεκυ.

Η αναφορά του Ηροδότου ότι «παρομοίως (όπως ο Κυνέγειρος) οι Αθηναίοι επτά πλοία τα εμπόδισαν να αποπλεύσουν…» δείχνει ότι ο Κυνέγειρος δεν ήταν μόνος του και ότι και άλλοι Αθηναίοι προσπάθησαν να εμποδίσουν με τα χέρια τους τα εχθρικά πλοία να αποπλεύσουν. Αυτό, όμως, το κατόρθωσαν σε μόλις επτά από τα εκατοντάδες πλοία του περσικού στόλου στην ακτή του Μαραθώνα.

Οι Αθηναίοι προφανώς απέτυχαν να καταλάβουν περισσότερα πλοία, καθώς  αυτά ήταν επανδρωμένα ακόμη και στη διάρκεια της μάχης. Οι κωπηλάτες του περσικού στόλου δεν ήταν δούλοι και έφεραν όπλα, όπως δόρατα, τόξα και πελέκεις. Έτσι εξηγούνται και οι μεγάλες απώλειες των Αθηναίων σε αυτή τη φάση της μάχης, καθώς βρέθηκαν ακάλυπτοι στην ακτή, ενώ τα περσικά πληρώματα τούς χτυπούσαν ψηλά από τα πλοία τους. Ο Κυνέγειρος ήταν ένας από τους 192 Αθηναίους που σκοτώθηκαν στη μάχη του Μαραθώνα, αλλά ο μόνος πεσόντας οπλίτης που ο Ηρόδοτος αναφέρει ονομαστικά. Φαίνεται ότι ο αρχαίος ιστορικός ακολούθησε μία παράδοση που υπήρχε ήδη στην Αθήνα γύρω στο 450 π.Χ., όταν την επισκέφθηκε για πρώτη φορά.

Λεπτομέρεια από αναπαράσταση του 1895 της τοιχογραφίας της μάχης τουΜαραθώνα στην Ποικίλη Στοά, που δείχνει τον Κυνέγειρο να εμποδίζει το απόπλουενός περσικού πλοίου.

Στην τοιχογραφία της μάχης του Μαραθώνα στην Ποικίλη Στοά, που είχε φιλοτεχνηθεί μία δεκαετία νωρίτερα, ο Κυνέγειρος απεικονίστηκε να πολεμά τους Πέρσες δίπλα στα πλοία τους. Το έργο αυτό χρονολογείται μόλις 30 χρόνια μετά τη μάχη, όταν ακόμη ζούσαν πολλοί Μαραθωνομάχοι.

Αυτό καταδεικνύει ότι οι συμπολεμιστές του Κυνέγειρου είχαν ξεχωρίσει τη δράση του στη διάρκεια της μάχης και έτσι το κατόρθωμά του δεν υπήρξε ένα μεταγενέστερο φανταστικό εφεύρημα. Όμως, ο Κυνέγειρος δεν επιτέθηκε μόνος του εναντίον του περσικού στόλου αφού και άλλοι Αθηναίοι σκοτώθηκαν στην ακτή του Μαραθώνα πολεμώντας τους Πέρσες στα πλοία τους. Αυτοί, όμως, δεν είχαν την τιμή να απαθανατιστούν στην τοιχογραφία της μάχης στην Ποικίλη Στοά, ή να τους μνημονεύσει ο Ηρόδοτος.

Ο λόγος γιατί ο Κυνέγειρος ξεχώρισε για τον ηρωισμό του αποκαλύπτεται από τον Πολέμωνα της Λαοδικείας, ρήτορα του 2ου αιώνα μ.Χ. Το μοναδικό έργο του που έχει σωθεί ολόκληρο είναι μια -φανταστική- ρητορική αντιπαράθεση μετά τη μάχη του Μαραθώνα, μεταξύ των πατέρων του Καλλίμαχου και του Κυνέγειρου, για το ποιος από τους γιους τους ήταν ο πιο γενναίος στη μάχη, ώστε να κερδίσει την τιμή να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο για τους πεσόντες Μαραθωνομάχους. Στο πλαίσιο αυτό, ο Πολέμων καταγράφει ρεαλιστικές λεπτομέρειες για τη δράση των δύο Αθηναίων ηρώων που δεν γνωρίζουμε από άλλους αρχαίους συγγραφείς. Είναι λοιπόν πιθανόν να τις αντέγραψε από φιλολογικές πηγές που είναι σήμερα χαμένες.

Η αφήγηση του Πολέμωνα μας δίνει τη δυνατότητα να αναπαραστήσουμε τη δράση και το ηρωικό τέλος του Κυνέγειρου.

Πριν από τη μάχη, ο Πολέμαρχος Καλλίμαχος, ανώτατος διοικητής του αθηναϊκού στρατού, παρατάχθηκε στο δεξί άκρο της οπλιτικής φάλαγγας και από εκεί ηγήθηκε της αντεπίθεσης εναντίον των υποχωρούντων Περσών. Όπως είδαμε, στο ίδιο σημείο της ελληνικής παράταξης βρίσκονταν οι οπλίτες της Αιαντίδος φυλής -ανάμεσά τους ο Κυνέγειρος και ο Αισχύλος- και πολεμούσαν στο πλευρό του Πολέμαρχου. Στο πιο κρίσιμο σημείο της μάχης, ο Καλλίμαχος δέχτηκε πολλά χτυπήματα και σκοτώθηκε. Σύμφωνα με αναφορές αρχαίων συγγραφέων, μετά τη μάχη οι Αθηναίοι βρήκαν το νεκρό Καλλίμαχο γεμάτο με περσικά βέλη και δόρατα να στέκει όρθιος, σαν να ήταν ακόμη ζωντανός και να καταδιώκει τους Πέρσες. Όταν σκοτώθηκε ο Πολέμαρχος, ο Κυνέγειρος τέθηκε αυθόρμητα επικεφαλής της ελληνικής αντεπίθεσης, παρόλο που δεν έφερε κάποιο αξίωμα.

Όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά ο Πολέμων, ο Κυνέγειρος σε αυτή τη φάση της μάχης έφυγε μπροστά από την οπλιτική φάλαγγα («υπερβάς την φάλαγγα») προκειμένου να συνεχισθεί η καταδίωξη των εισβολέων. Το γεγονός ότι ο Κυνέγειρος όρμησε μπροστά από τους συμπολεμιστές του, δεν τούς έβαλε σε κίνδυνο, αφού η καταδίωξη των Περσών βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη και οι τάξεις της φάλαγγας δεν ήταν πια συγκροτημένες. Ο Κυνέγειρος, που ήταν πολύ νέος (ο Πολέμων τον χαρακτηρίζει «μειράκιον») και διέθετε καλή φυσική κατάσταση, ενεργώντας παράτολμα κυνήγησε τους Πέρσες μέχρι την ακτή. Εκεί προσπάθησε να καταλάβει ένα περσικό πλοίο πιάνοντας την πρύμνη με το χέρι του. Ο Πολέμων επαναλαμβάνει την αναφορά του Ηροδότου ότι ένας Πέρσης τού απέκοψε τότε το χέρι.

Επιπλέον, μας αποκαλύπτει ότι ο Αθηναίος ήρωας δεν πέθανε αμέσως, αλλά λίγο αργότερα, εξαιτίας του σοβαρού τραύματός του. Όμως, πως προέκυψε η εκδοχή της αποκοπής των δύο χεριών και του κεφαλιού του Κυνέγειρου; Ο Πολέμων καταγράφει πως ο πατέρας του Κυνέγειρου, Ευφορίων, ισχυρίστηκε ότι όταν ο Πέρσης απέκοψε το δεξί χέρι του γιου του, αυτός έπιασε την πρύμνη του πλοίου με το αριστερό, οπότε ο Πέρσης του το έκοψε και αυτό. Στη συνέχεια, ο Ευφορίων επισήμανε πως ο ίδιος ο Δάτις, επικεφαλής των Περσών, αποκεφάλισε τον γιο του καθώς έτυχε να επιβαίνει στο συγκεκριμένο πλοίο.

Ο πατέρας του Καλλίμαχου, ωστόσο, αντέτεινε ότι ο Πέρσης απέκοψε μόνο το δεξί χέρι του Κυνέγειρου. Φαίνεται ότι νικητής του ρητορικού αυτού «αγώνα» ανεδείχθη ο πατέρας του Καλλίμαχου, και έτσι ο Πολέμων αποδέχεται την εκδοχή του για τον τραυματισμό του Κυνέγειρου. Παρά ταύτα, ο Ρωμαίος συγγραφέας Ιουστίνος, στην καταγραφή του για τη μάχη του Μαραθώνα υποστηρίζει την εκδοχή της αποκοπής των δύο χεριών του Κυνέγειρου (όχι όμως και του αποκεφαλισμού).

"Μάλιστα, ισχυρίζεται ότι αφού ο Πέρσης απέκοψε τα χέρια του, ο Κυνέγειρος σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να εμποδίσει το περσικό πλοίο να αποπλεύσει, έμπηξε τα δόντια του στην πρύμνη, πολεμώντας μέχρι το τέλος «σαν άγριο ζώο με τα δόντια του»."

Αυτή είναι και η εικόνα του θανάτου του Κυνέγειρου που έχει περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο: τα δύο του χέρια κομμένα και τα σαγόνια του σφηνωμένα στην πρύμνη, και όχι εκείνη στον Ηρόδοτο, με την αποκοπή ενός χεριού, που είναι και πιο κοντά στην πραγματικότητα. (Η σωστή απόδοση του ονόματος του ήρωα είναι «Κυνέγειρος». Ως «Κυναίγειρος» εμφανίζεται σε ορισμένα χειρόγραφα του έργου του Ηροδότου της ύστερης βυζαντινής εποχής και καλό είναι να μην γίνεται χρήση του).

Στοιχεία έχουν αντληθεί απότο βιβλίο Κ. Λαγός και Φ. Καρυανός, Μάχη του Μαραθώνα, Η Ανατροπή, Εκδόσεις Μένανδρος, Αθήνα 2015.

Πηγή