Χερσόνησος του Ακάμαντα: Ιστορία και μύθοι για το ακρωτήριο της βορειοδυτικής άκρης της Κύπρου

Ο Ακάμας, η δυτική άκρη της Κύπρου με αυτό το αρχαίο όνομα, κλήθηκε έτσι, όπως αναφέρεται στις πηγές, από τον Ακάμαντα, γιο του Θησέα. Κατά τον χρονικογράφο μας Λεόντιο Μαχαιρά, ετυμολογείται το όνομά του γιατί: “[…] οι Σαρακηνοί δεν άφησαν άκαγον παρά το όρος το λεγόμενον Ακάμα και ελογίσθην Ακάμας”. Αλλά κάτι παρόμοιο αναφέρει και ο Κύπριος χωρικός στη διήγησή του για την άφιξη της Αγίας Ελένης στην Κύπρο. “Τζ’ εκάην η Τζύπρου ούλλη τζ’ έμεινεν άκαον η νουρά του Καρπασιού τζαι ο Ακάμας”.

Η ρήγαινα, ο Διγενής, η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα, ο Άδωνης και η Αγία Ελένη συνδέονται με θρύλους, μύθους και δοξασίες με τον Ακάμα, αυτό το τμήμα στα δυτικά, το “εσπέριο” της Κύπρου. Η άγρια ομορφιά του Ακάμα, οι ακτές του και η χλωρίδα του μαζί με την πλούσια ιστορία του ενέπνευσαν ποιητές, περιηγητές και ταξιδιώτες. Αλλά και η κυπριακή λαϊκή μούσα με τους ανεξάντλητους θησαυρούς της εμπνεύστηκε εξαίσια ερωτικά δίστιχα που αναφέρονται στον Ακάμα.

Οι Ναιτες και οι Ιωαννίτες ιππότες, το ελαφρύ ιππικό -οι στρατιώτες οι ξακουστοί “με άππαρους τζιαι με κοντάρκα”- οι κουρσάροι και οι πειρατές, οι Σαρακηνοί, οι Σταυροφόροι και οι Οθωμανοί, οι οποίοι δοκίμασαν αρχικά το 1570 να αποβιβαστούν στη Λάρα, άφησαν παντού τα αχνάρια τους. Ας υπομνησθεί ότι εδώ έφθασε το 1556 γεμάτος περιέργεια να γνωρίσει τη Fontana Amorosa ένας εικοσαετής πατρίκιος και μετέπειτα δόγης, ο Λεονάρδος Dona. Τα υφιστάμενα χωριά του Ακάμα και όσα χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων, όπως η Θεμοκρήνη, πολύ πιθανόν ο Άγιος Μηνάς, η Λάρα, οι εκκλησίες και οι μονές, τα παρεκκλήσια και τα εξωκκλήσια, τα λιμανάκια και τα αγκυροβόλια, η Fontana Amorosa, τα ερείπια ναών και πύργων ακτοφρουράς, τα ορυχεία της περιοχής, το μεγάλο σπήλαιο με τους σταλακτίτες, η αρχαία ή μυθική πόλη Ακαμαντίδα που δεν εντοπίστηκαν τα ίχνη της, το σπήλαιο του Αγίου Επιφανίου, μα και τόσα άλλα, αποτελούν σε γενικές γραμμές στοιχεία και γνωρίσματα του τμήματος αυτού της Κύπρου.

Η περιοχή του Ακάμα στα δυτικά της μεγαλονήσου περιλαμβάνει ασφαλώς το ομώνυμο ακρωτήριο και το ομώνυμο δάσος, την περιοχή της Λάρας και τα χωριά Ίνια, Δρούσια, Φασλί, Ανδρολύκου, Πιττοκόπου, Νέο Χωριό, Πάνω και Κάτω Αρόδες, Πέγεια και Κάθικας. Η μοναδική ομορφιά της περιοχής ως οικότοπου και βιότοπου προκάλεσε το ενδιαφέρον και εξακολουθεί να το προκαλεί για την προστασία και διαφύλαξη του Ακάμα και παράλληλα την ανάπτυξη των χωριών που περιλαμβάνει η περιοχή. Η τοποθεσία Κουφοτρύπης, τα φαράγγια Άβακας, αυτό της Ανδρολίκου και αυτό του Πετράτη, αποτελούν τοπία σπάνιας ομορφιάς της περιοχής του Ακάμα. Η ομορφιά αυτή συμπληρώνεται, εκτός των άλλων, από πλούσια χλωρίδα, όπως ένα είδος αντρουκλιάς (κουμαριάς) που απαντά στο ακρωτήριο του Αγίου Επιφανίου, τα αγριολούλουδα της περιοχής, μεταξύ αυτών η τουλίπα του Ακάμα, από την άγρια ζωή, τα ενδημικά και εποχιακά πουλιά και τόσα άλλα.

Η χερσόνησος του Ακάμα, για τους λόγους που έχουμε προαναφέρει και κυρίως για τη γοητεία που ασκεί με την άγρια ομορφιά της και για τα απάτητα ακόμη μονοπάτια της, υπήρξε η αίτια της δημιουργίας μύθων και θρύλων. Ας μην λησμονούμε πόσο πλούσια είναι η πατρίδα μας σε αρχαίες παραδόσεις, μύθους και ποιήματα μεσαιωνικά και τραγούδια της αγάπης, παραμύθια, δοξασίες, προλήψεις και άλλα. Όμως πάνω απ’ όλα κυριαρχεί ο μύθος της ρήγαινας, τόση λοιπόν ήταν η επίδραση στον λαό μας αυτής της χρονικής περιόδου, των σχεδόν τριακοσίων ετών του οίκου των Lusignan που κυριάρχησαν στην Κύπρο, όπου τότε ως γνωστόν υπήρχαν ρηγάδες και ρήγαινες.

Γιατί ο κυπριακός λαός ονόμαζε ρηγάδες τους Lusignan, και βασιλέα, κατά το παλαιόν έθος, έλεγε και αναφερόταν σε έναν, τον βασιλιά της Κωνσταντινουπόλεως, τον βασιλέα και αυτοκράτορα. Δεν θα μπορούσε λοιπόν η ρήγαινα να μην σχετιστεί με την περιοχή του Ακάμα αφού, κατά τον λαϊκό ποιητή, η περιοχή εμπνέει τον φτερωτό θεό. Όλα τα ερείπια της Κύπρου ανήκουν και σχετίζονται με τη ρήγαινα, έτσι που, όπως εύστοχα έχει διατυπωθεί, από το ακρωτήριο του Αποστόλου Ανδρέα έως το ακρωτήριο του Ακάμαντος ή Αγίου Επιφανίου ή κάβο Αρναούτη για κάθε ίχνος ερειπίου εάν ερωτηθεί ο λαός της Κύπρου διαβεβαιώνει ότι είναι της ρήγαινας.

Σ’ αυτήν ανήκουν τα κάστρα της Κύπρου, οι πύργοι ακτοφρουράς λέγονται πύργοι της ρήγαινας, οι ερειπωμένοι ναοί και οι μονές, τα ποτάμια, τα περιβόλια, ακόμα και οι θησαυροί που ανακάλυπταν οι χωρικοί στα χωράφια τους και καθετί ωραίο ανήκε στη θρυλική ρήγαινα. Ήταν ωραιοτάτη, όπως καλλίστη ήταν και η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα, όπως θα αναφέρουμε στη συνέχεια, αλλά και σκληρή και πολεμική ακόμη, έφερνε νερά, φύτευε δένδρα και έκτιζε ναούς, μα πάνω απ’ όλα ήταν ερωτική, γιατί ερωτευόταν με πάθος και ήξερε να εκδικείται όταν δεν έπαιρνε τα όσα από τους εραστές της ζητούσε. Καθόταν στα κάστρα του βορρά τα οποία όριζε, έκανε τη ρόκα της και αγνάντευε την πεδιάδα. Κατά τη λαϊκή φαντασία, αγαπούσε τη μοναξιά και την ερημιά, αλλά αγαπούσε επίσης τα δάση και τα νερά ή τα μυστηριώδη σπήλαια, γι’ αυτό σύχναζε και στον Ακάμα.

Γι’ αυτό άλλωστε ο πύργος ακτοφρουράς του Ακάμα καλείται πύργος της ρήγαινας και γι’ αυτό επίσης υπάρχει στον Ακάμα “ο σπήλιος της Ρήγαινας”, όπου αποσυρόταν και απολάμβανε τους έρωτές της. Υπάρχει επίσης στον Ακάμα “το βουνίν της ρήγαινας”, ναι, γιατί η ρήγαινα αγαπούσε και σύχναζε στα ψηλά, ποθούσε τα ψηλά για να αγναντεύει από εκεί τις εκτάσεις που όριζε και διαφέντευε και να ελέγχει γενικά το τοπίο. Το πιο σαγηνευτικό όμως των θρύλων και των παραδόσεων που σχετίζονται με τη ρήγαινα και τον Ακάμα είναι το εκπάγλου καλλονής τοπίο Σμιγιές. Σύμφωνα με την ποιητική φαντασία της λαϊκής κυπριακής μούσας, εκεί, στις Σμιγιές, έσμιξαν η ρήγαινα με την άλλη θρυλική μορφή, τον Διγενή.

Στον Ακάμα, όπου κανείς αναπολεί πνεύματα και καιρούς λησμονημένους, υπάρχουν και ενθυμήματα του Διγενή, του μεσαιωνικού μας ήρωος. Υπάρχει η Πέτρα του Διγενή στους “Θκυο Ποταμούς”, αλλά ως γνωστόν πέτρες του Διγενή υπάρχουν σε όλη τη μεγαλόνησο, ακόμα και ένα ολόκληρο χωριό κοντά στην Κυθρέα, λόγω μιας μεγάλης πέτρας που βρίσκεται κοντά σε λάκκο με “γλυτζύν νερό”, πόσιμο δηλαδή, φέρει το όνομα Πέτρα του Διγενή. Αλλά τι τραγική ειρωνεία, οι κάτοικοι του χωριού μάλλον εξισλαμίστηκαν γι’ αυτό κατοικείται από Τουρκοκυπρίους. Όπωσδήποτε, σύμφωνα με την παράδοση τη σχετική με την Πέτρα του Διγενή στον Ακάμα, θρυλείται ότι πρόκειται για πέτρα που πέταξε ο Διγενής για να χαλάσει το παλάτι της ρήγαινας, γιατί δεν ενέδωσε στον έρωτά του. Άλλωστε οι θρύλοι γύρω από τον Διγενή ήταν φυσικό να κληροδοτήσουν πλούσια τραγούδια του ακριτικού κύκλου στην Κύπρο. Αλλά και η παράδοση φέρει όχι μόνο τους Σαρακηνούς, κατά τον Λεόντιο Μαχαιρά, να έχουν κάψει ολόκληρη την Κύπρο “[…] και έμεινεν άκαγον το όρος το λεγόμενον Ακάμα και ονομάστηκε έτσι Ακάμας”.

Αυτή η παρετυμολογία σχετίστηκε και με την Αγία Ελένη, η οποία θέλησε να καθαρίσει, κατά την παράδοση, από τα φίδια την έρημη τότε μεγαλόνησο και έβαλε φωτιά αλλά ο Ακάμας δεν κάηκε. Τουρκοκύπριοι από τα Κόκκινα, σύμφωνα με όσα άκουγαν από τους παππούδες τους, μας ανέφεραν ότι η Αγία Ελένη έφθασε στο ακρωτήριο του Ακάμα μεταφέροντας κόσμο για να κατοικήσει στην έρημη Κύπρο και αυτοί ήταν οι πρόγονοί τους. Ας σημειωθεί επίσης ότι μετά το ακρωτήριο του Αγίου Επιφανίου υπάρχει και το μικρό ακρωτήριο της Αγίας Ελένης, για το οποίο ίσως η παλαιότερη μνεία απαντά στον περίφημο χάρτη της Κύπρου του 1542 του Κύπριου μηχανικού Λεωνίδα Αττάρ, τον οποίο ως γνωστόν η βενετική δημοκρατία διόρισε ως επίσημο μηχανικό της για να κατασκευάζει γεφύρια στην πόλη των τεναγών.

Τέλος, δε θα ήταν δυνατόν η θεά του έρωτα, η Αφροδίτη η Παφία, η γεννημένη από τους αφρούς της θάλασσας, να μην σχετιζόταν με τις παραδόσεις και τους θρύλους του Ακάμα. Και εάν η ρήγαινα είχε ωραίες σκλάβες που τη συνόδευαν και ερωτευόταν τον Διγενή ή άλλους ισχυρούς ρηγάδες της Κύπρου, είχε το βουνίν, το σπήλαιο και τον πύργο της στον Ακάμα, και η Αφροδίτη συνοδευόταν από τις Ώρες, τις Χάριτες και τις Νύμφες και περιδιάβαζε τις χαράδρες, τις ακτές, τις κορυφές και τα ψηλά, αλλά και τα σπήλαια στον Ακάμα με τον σύνευνό της Άδωνη, και στον Ακάμα είχε τα λουτρά της όπου έλουζε το φανταχτερό ερωτικό της σώμα. Αλλά και αυτή η Fontana Amorosa, στην ουσία άντρο των πειρατών στον Ακάμα, συνδέθηκε με τους μύθους και τους θρύλους της Αφροδίτης. Η Πελαγία, η Ποντογένεια, η Αφρογένεια Αφροδίτη φαίνεται ότι κατά τον Μεσαίωνα στη φαντασία του κυπριακού λαού από θεά Αφροδίτη μεταβάλλεται σε ρήγαινα, η οποία έχει ωστόσο όλα τα χαρακτηριστικά της θεάς του έρωτα.

Ο Ακάμας βέβαια, όπου σύχναζαν η Αφροδίτη, η ρήγαινα, ο Διγενής και ο Άδωνης, και τα σπήλαια και τα λουτρά συνδέονται μαζί του κυρίως ως ερωτικοί χώροι, ωστόσο με την εξάπλωση του χριστιανισμού στη μεγαλόνησο η περιοχή του Ακάμα παράλληλα φαίνεται ότι μεταβάλλεται σε γη αγίων, αφού είναι κατάσπαρτη με ερείπια ναών και τόπους χριστιανικής λατρείας. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση των κατοίκων των χωριών της περιοχής του Ακάμα, κάποτε υπήρχαν εκεί εκκλησίες και παρεκκλήσια που ξεπερνούσαν τα εκατό. Eκατόν ένα για την ακρίβεια… Οι περισσότεροι αυτοί τόποι χριστιανικής λατρείας σήμερα διασώζονται ερειπωμένοι ή έχουν απλώς διασωθεί ως τοπωνύμια. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους Άγιους Φανόντες ή Φανέντες.

Aς σημειωθεί ότι κατά τον Μεσαίωνα ένα χωριό που χάθηκε με την πάροδο των αιώνων έφερε την ονομασία Άγιοι Φανόντες και ήταν στην περιοχή της Λευκωσίας προς το Μάμμαρι. Υπήρχε, σύμφωνα με την παράδοση, το μοναστήρι της Παναγίας του Τυφλού, γνωστό ευρέως ως μοναστήρι της Παναγίας του Βλου, ενώ σήμερα υπάρχει ένα σύγχρονο εκκλησάκι αφιερωμένο στην Παναγία του Βλου. Είναι επίσης ο Άγιος Κόνων που τιμάται, εξ όσων γνωρίζω, και στο χωριό Χούλου της Πάφου, αλλά ναός αφιερωμένος στον ίδιο άγιο υπήρχε και στη μεσαιωνική Λευκωσία, στην περιοχή του προμαχώνα Ποδοκάθαρο, ο οποίος όμως κατεδαφίστηκε το 1567 εξαιτίας της νέας οχύρωσης. Επίσης είναι ο Άγιος Νικόλαος, η Αγία Μαρίνα, το ερειπωμένο εκκλησάκι του Αγίου Μηνά με ίχνη τοιχογραφίας και βέβαια ο Άγιος Επιφάνιος. Το όνομα του αγίου διαδέχθηκε το αρχαίο όνομα του ακρωτηρίου και από ακρωτήριο του Ακάμαντος μετονομάστηκε σε ακρωτήριο του Αγίου Επιφανίου.

Όσο για το όνομα κάβο Αρναούτη του ακρωτηρίου, στη γλώσσα των ναυτικών προέρχεται και επιβεβαιώνεται περίτρανα από τις πηγές ότι στη γειτονική Τηλλυρία (πάλαι ποτέ Αλεξανδρέττα) είχαν εγκατασταθεί Αρβανίτες (Αρναούτηδες). Ας σημειωθεί ότι στην περιοχή της Πάφου και συγκεκριμένα στον Ακάμα τιμάται και ένας ποιμενικός άγιος. Κοντά στο χωριό Δρούσια, στην τοποθεσία Κρύα Βρύση, υπάρχει η σπηλιά του και πρόκειται για τον Αϊ-Αμπέλη, ο οποίος προφανώς δεν ήταν μόνο προστάτης των βοσκών αλλά και των αμπελιών.

Πληθώρα ιστορικών ειδήσεων, μύθων και θρύλων αφορούν την περιοχή του Ακάμα. Όσο βυθίζεσαι σε αυτό το αχανές πολιτισμικό πεδίο, αναγνωρίζεις ακόμα περισσότερο κάθε φορά ότι επάξια μπορεί η μεγαλόνησος Κύπρος να αποκαλείται “κειμήλιο των θαλασσών”.

Πηγή: parathyro.politis