Επίκουρος: Ηθική – Η θεραπεία της ψυχής

Σκέψεις για το μέλλον και το παρελθόν μας απορροφούν συχνά, με αποτέλεσμα να χάνουμε τα όμορφα, απλά, μικρά και καθημερινά πράγματα που βιώνουμε. Η εκτίμηση των μικρών καθημερινών πραγμάτων συμβάλλει σημαντικά στη προσωπική μας ευτυχία.

Ένα τηλεφώνημα από έναν φίλο-η, ένα ηλιοβασίλεμα, η μυρωδιά του φρεσκοψημένου ψωμιού, ένα αγαπημένο μουσικό κομμάτι, ένα ωραίο βιβλίο, μπορούν να αποτελέσουν αφορμές βίωσης θετικών συναισθημάτων. Με τα θετικά συναισθήματα, οι άνθρωποι είναι περισσότερο ανθεκτικοί απέναντι στις αντιξοότητες της ζωής και της οικονομικής ανέχειας και βιώνουν λιγότερο άγχος.

Εμείς οι Έλληνες είχαμε κτίσει μικρούς παραδείσους μέσα στους οποίους απολαμβάναμε μια πρωτόγνωρη υλιστική ευτυχία. Δηλώναμε ευτυχισμένοι, αφού οι τραπεζικές κάρτες ήταν γεμάτες με χρήματα δανεικά και καταναλώναμε με μανία και απληστία.

Σήμερα όλοι ζούμε στο μείον. Μείον οι μισθοί, η εργασία, οι συντάξεις, η ευτυχία, η ζωή.

Πολλοί τώρα επιστρέφουν στις συμβουλές ευζωίας του Επίκουρου (341-270 π.Χ.).

Η ηθική και η ευτυχία του ανθρώπου βασίζονται στη θεωρία ότι «χωρίς τη γνώση της φύσης είναι αδύνατον να επιτευχθούν οι καρποί της απόλαυσης». Κατά τη γνώμη του , το ύψιστο αγαθό είναι η τέρψη. Λέγοντας αυτό δεν αναφερόταν στις χυδαίες απολαύσεις των ακόλαστων , ούτε στα γαστρονομικά όργια, αλλά εννοούσε κυρίως στην εξάλειψη του σωματικού πόνου και της ψυχικής αναστάτωσης. Η επίτευξη της ψυχικής ηρεμίας στηρίζεται σε φυσικά και σε ατομικά θεμέλια.

Ο καθένας να κατευθύνει τις επιθυμίες του εντός των ορίων των σωματικών αναγκών. Η φιλία , η ελευθερία, η σκέψη, το φαγητό, το κατάλυμα είναι απολύτως απαραίτητα για την ευτυχία του ατόμου. Αντιθέτως για τον Επίκουρο, δεν είναι απαραίτητα η φήμη, η εξουσία, τα μεγάλα σπίτια, τα συμπόσια, το κρέας.

Η ομορφιά της ζωής κρύβεται σε μικρές καθημερινές ανέξοδες απολαύσεις και κυρίως σε μεγάλες πανανθρώπινες αξίες.

Αρχές του 341 π.Χ. γεννήθηκε ο Επίκουρος στη Σάμο. Το 307 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Λίγο αργότερα, αγόρασε ένα οικόπεδο στα όρια της πόλης ,κατάλληλο για περιδιάβαση μέσα στη φύση και ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, που ονομάστηκε «Κήπος».

Δεν έγραψε ο Επίκουρος κείμενα εφάμιλλα των πλατωνικών διαλόγων και των αριστοτελικών αναλύσεων, απέφυγε τους πολιτικούς τεχνικούς όρους και τις περίτεχνες εκφράσεις , απαξίωσε τη λογική και τη ρητορική. Έδωσε πρωτοκαθεδρία στην ηθική φιλοσοφία και επί 35 χρόνια μέσα στον Κήπο οργάνωσε τη διδασκαλία και τη ζωή του, ώστε να φανεί πως η φιλοσοφία είναι τέχνη που κάνει τη ζωή μας ευτυχισμένη και ότι μόνο τότε έχει αξία, όταν μας βοηθά να το πετύχουμε. Ο Επίκουρος έγραφε απλά και είχε τους λόγους του. Αν μπορείς και θέλεις να βοηθήσεις όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται, θα σκεφτόταν, πρέπει η θεραπεία που τους προτείνεις να είναι απλή για να την καταλάβουν, εύκολη για να την εφαρμόσουν και, ασφαλώς, αποτελεσματική. Πρώτα πρώτα σαν γιατρός των ψυχών οφείλεις να διαβεβαιώσεις ότι η θεραπεία είναι εφικτή , ότι δεν απαιτείται ιδιαίτερη προσπάθεια ή ειδικές γνώσεις αλλά και οφείλεις να αποδείξεις στους ασθενείς σου ότι η θεραπεία έχει δοκιμαστεί με επιτυχία, φέρνοντας το δικό σου παράδειγμα και των άλλων συμφιλοσόφων σου. Το σημείο που σχολιάστηκε κυρίως από τη φιλοσοφία του Επίκουρου είναι η ηθική του.

Σκοπός της φιλοσοφίας του ήταν να ελευθερώσει τον άνθρωπο από τα πάθη της ψυχής και να κάνει τη ζωή του ευτυχισμένη. Το κέντρο της ηθικής του ήταν : ευδαιμονία, κριτήριο του καλού και του κακού, θάνατος, αγαθό, ηδονή, επιθυμίες, αρετές, φιλία. Τα πάθη της ψυχής: ο φόβος και οι επιθυμίες .Όμως από ποιους φόβους και από ποιες επιθυμίες πρέπει να απαλλαγούμε; Και με ποιόν τρόπο ; Την ανθρώπινη ζωή τυραννούν φόβοι για τον θάνατο (και την μετά από αυτόν ζωή), για τους θεούς (που τιμωρούν), για το κακό (που είναι ανυπόφορο), για τα φυσικά φαινόμενα (που προκαλούν δέος και μένουν ανεξήγητα). Επιθυμίες προς αποφυγήν είναι όλες εκείνες που μας προξενούν πόνο, όταν επιμένουμε να τις ικανοποιήσουμε , οι μη αναγκαίες: λ.χ. ο πόθος της αθανασίας, η αναρρίχηση στα δημόσια αξιώματα. Πώς θα λυτρωθούμε από αυτά τα εσωτερικά δεσμά; Τους (ανυπόστατους) φόβους τους διαλύει η φυσική επιστήμη , ενώ αρκεί να ακολουθήσουμε τη φύση για να επιθυμούμε πράγματα φυσικά και αναγκαία. Αυτές είναι οι ελάχιστες προϋποθέσεις για την κατάκτηση της μακάριας ζωής: η εξασφάλιση τροφής, στέγης, ενδυμασίας, στοιχειώδους ιατρικής φροντίδας. Για να επιτύχουμε την ευτυχισμένη ζωή θα πρέπει να απαλλαγούμε από τον πόνο και να απολαύσουμε την ηδονή. Στην τελευταία θεμελιώνεται το ευπόριστο αγαθό και προς την κατάκτηση της ενεργοποιούνται οι αρετές. Η κατάσταση αυτής της αταραξίας διασφαλίζεται κατεξοχήν στον έλλογο βίο του σοφού. Ο σοφός μπορεί μα μην είναι αθάνατος θεός , αλλά είναι αυτός που κατακτά το είδος της αθανασίας που ταιριάζει στον άνθρωπο: «ζει σαν αθάνατος ανάμεσα στους θνητούς». Το κράτος, η αρχαία πόλις δεν μπορούν πλέον να προστατεύσουν την ήσυχη ζωή του φιλοσοφημένου ανθρώπου . Ο Κήπος είναι ο τόπος όπου η φιλοσοφική επικούρεια παιδεία (αγωγή) είναι τρόπος ζωής (διαγωγή). Είναι μια δημοκρατική κοινότητα , τα μέλη της οποίας δεν συνδέονται με δεσμούς θρησκευτικούς, κοινωνικούς ή πολιτικούς, η κατεξοχήν αρετή σε αυτή την κοινωνία είναι η φιλία.

Όλες οι επιθυμίες μας δεν είναι αναγκαίες. Δεν αξίζει να πονάμε σωματικά ή ψυχολογικά για πράγματα που δεν συμβάλλουν στον τελικό μας στόχο , που είναι μια ευτυχισμένη ζωή. Τέτοια πράγματα είναι μη αναγκαίες επιθυμίες που οφείλονται σε λανθασμένες πεποιθήσεις , δικές μας ή της κοινωνίας, και αποτελούν τα συχνότερα εμπόδια για τη ζωή κάθε ανθρώπου. Πρέπει , να αναζητήσουμε άλλες ηδονές , πιο μόνιμες στο σώμα και στην ψυχή , που αφορούν το παρελθόν (ευχάριστες αναμνήσεις) και το μέλλον (βεβαιότητα για το τι θα συμβεί). Όταν ικανοποιούμε τις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες μας και δεν έχουμε άλλες ανικανοποίητες επιθυμίες , ζούμε μια σταθερή κατάσταση, την πιο ηδονική από όλες. Ο Επίκουρος το έλεγε ξεκάθαρα: «Η ηδονή είναι η αρχή και ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής». Το ίδιο συμβαίνει και με τους φόβους μας. Επιθυμούμε να ζήσουμε για πάντα ταυτόχρονα φοβόμαστε επειδή θα πεθάνουμε. Η επιθυμία της αιωνιότητας δεν μας αφήνει να χαρούμε τα όσα ζούμε τώρα σε αυτήν την ζωή, γιατί αγωνιούμε αν θα τα έχουμε πάντα ή αγωνιζόμαστε διαρκώς να τα αυξήσουμε. Και ο φόβος του τέλους δεν μας αφήνει να χαρούμε , γιατί αγωνιούμε ότι ο θάνατος θα είναι φρικτός. Αυτοί οι φόβοι για το κακό που είναι ανυπόφορο , για τους θεούς που παρεμβαίνουν στους ανθρώπους και τιμωρούν στη ζωή και μετά τον θάνατο είναι για τον Επίκουρο τα μεγαλύτερα εμπόδια για την απόλαυση της ευχαρίστησης. Πώς όμως θα διαλυθούν αυτοί οι φόβοι; Και εδώ αναλαμβάνει ο λόγος , ο νηφάλιος στοχασμός, η φρόνησης, η πρακτική σοφία, η φιλοσοφία. Αυτή θα απελευθερώσει τον άνθρωπο από ανυπόστατους φόβους αλλά και μάταιες ελπίδες , και θα τον κάνει να κατανοήσει την αληθινή φύση των επιθυμιών του και της ηδονής. Όπως ο Σωκράτης πίστευε ότι η γνώση είναι αναγκαία για την αρετή , έτσι και ο Επίκουρος πίστευε ότι η γνώση είναι αναγκαία για την ευτυχία , την ευδαιμονία.

Δεν υποσχόταν ότι μπορούν οι άνθρωποι να αλλάξουν τον κόσμο , αλλά ότι μπορούν αλλάξουν τον εαυτό τους…

Να μην φοβόμαστε τον θάνατο διότι δεν μας αφορά , να μην φοβόμαστε τη ζωή μετά τον θάνατο, γιατί δεν υπάρχει, να μην φοβόμαστε τον ακραίο πόνο πριν από τον θάνατο , γιατί θα κρατήσει λίγο, να φεύγουμε από τη ζωή με ευγνωμοσύνη για όσα ζήσαμε, γιατί τα ευχάριστα υπερισχύουν σε σύγκριση με τα δυσάρεστα. Τι γίνεται όμως με αυτούς που αφήνουμε πίσω; Μόνο αυτό νικά τον θάνατο έλεγε: « η γλυκιά ανάμνηση» των όσων ζήσαμε και των όσων είπαμε μαζί με τους φίλους μας.

Η τετραφάρμακος του Επίκουρου είναι:

O θεός δεν εμπνέει φόβο

ο θάνατος δεν φέρνει ταραχή,

το αγαθό αποκτιέται εύκολα

και το κακό υποφέρεται εύκολα.

Ο μόνος τρόπος που οδηγεί στην ευτυχία είναι ο φιλοσοφικός. Δεν είναι μια ζωή χαμένη στην ερημική γαλήνη των μελετών , αλλά μια άσκηση των αρετών στην χαρούμενη κοινότητα των φίλων. Ανάμεσα στους φίλους ο άνθρωπος λυτρώνεται από επίμονες και επίπονες επιθυμίες , ηρεμεί η τρικυμία της ψυχής και ζει σε μια κατάσταση που συναγωνίζεται τη θεϊκή μακαριότητα. Μέσα στις επικούρειες κοινότητες ο φιλόσοφος δεν έχει ανάγκη από νόμους, γιατί τα πάντα είναι γεμάτα δικαιοσύνη και φιλία. Ο Επίκουρος θεωρούσε τη φιλία ύψιστη αρετή. Η κατάκτηση της ευτυχίας είναι εφικτή σε αυτήν τη ζωή, όσο σύντομη κι αν είναι. Απόδειξη αποτελεί ο σοφός. Ο σοφός, ακριβώς επειδή έχει κατανοήσει τη φύση και έχει κατακτήσει τον πλούτο της αυτάρκειας , χρειάζεται ελάχιστα πράγματα. Και επειδή χρειάζεται ελάχιστα , μπορεί και να τα απολαύσει καλύτερα….

Αυτά που δίδαξε με τα έργα του και τα λόγια ο Επίκουρος στον Κήπο τα διαφύλαξαν ευλαβικά οι διάδοχοί του για έξι σχεδόν αιώνες. Όπως είπε ο ίδιος ο Επίκουρος στους φίλους του προτού αφήσει την τελευταία του πνοή στον Κήπο το 270 π.Χ. : «να είστε καλά και να θυμάστε τις διδασκαλίες μου». Όσο για τις παρεξηγήσεις της διδασκαλίας και του χαρακτήρα του, ο Επίκουρος επαναλάμβανε με το μειλίχιο ύφος του : «Οι βλάβες που προξενούν οι άνθρωποι οφείλονται στο μίσος, στον φθόνο ή στην περιφρόνηση, πράγματα που ο σοφός ξεπερνά χάρη στο λογικό»….

Κώστας Τραχανάς, artabooks