Ο Αρχαιότερος Μετεωρολογικός-Ωρομετρικός Σταθμός του κόσμου

Το μνημείο αυτό θεωρείται ο αρχαιότερος μετεωρολογικός-ωρομετρικός σταθμός του κόσμου.

Μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστός ο ακριβής λόγος ανέγερσής του, καταμεσής της Αθηναϊκής Αγοράς της ρωμαϊκής εποχής.Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των αρχαιολόγων πάντως μάλλον πρόκειται για ένα είδος μετεωρολογικού σταθμού, που λειτουργούσε και σαν ρολόι ώρας, που πιθανόν να αξιοποιούσαν οι έμποροι της εποχής για να υπολογίζουν την ώρα αλλά και τους ανέμους που επικρατούσαν κι επηρέαζαν τα εμπορικά δρομολόγια με τα οποία έφταναν τα προϊόντα τους στις τότε αγορές του κόσμου.

Ανάγλυφα των οχτώ ανέμων από τον Πύργο των Αέρηδων: 1. Βορέας (Βόρειος άνεμος) 2. Καικίας (βορειοανατολικός άνεμος) 3. Απηλιώτης (ανατολικός άνεμος) 4. Εύρως (νοτιοανατολικός άνεμος) 5. Νότος (Νότιος άνεμος) 6. Λίψ, (νοτιοδυτικός άνεμος) 7. Ζεφυρος( δυτικός άνεμος). 8. Σκίρων (βορειοδυτικός άνεμος).

Στο γείσο της στέγης υπάρχουν οι λιθανάγλυφες εικόνες των οκτώ ανέμων που απεικονίζονται σαν φτερωτοί κούροι. Καθένας έχει και τα σύμβολά του: Βορρέας για τον βόρειο άνεμο, Καικίας για τον βορειοανατολικό, Απηλιώτης για τον ανατολικό, Εύρος για τον νοτιοανατολικό, Νότος για τον νότιο άνεμο, Λίβας (Λιψ) για τον νοτιοδυτικό, Ζέφυρος για τον δυτικό και Σκίρων για τον βορειοδυτικό.

Στο εσωτερικό του Πύργου υπήρχε ένα υδραυλικό ρολόι, που μετρούσε την ώρα τις μέρες που δεν είχε ηλιοφάνεια αλλά και τη νύχτα.

Ψήγματα αγγειογραφιών της Βυζαντινής περιόδου Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια το μνημείο λειτούργησε ως εκκλησία ή βαπτιστήριο και το 1688 μετατράπηκε από τους Τούρκους σε τεκέ, ιερό χώρο προσευχής των δερβίσηδων.

Στους χριστιανικούς χρόνους, οι Αέρηδες έγιναν εκκλησία και στον περιβάλλοντα χώρο φτιάχτηκε ένα νεκροταφείο.

Όταν οι Τούρκοι ανακατέλαβαν την Αθήνα, το 18ο αιώνα, το μνημείο έγινε τόπος προσευχής για το Τάγμα των Δερβίσιδων του Μεβλεβί και πήρε την ονομασία «τεκές του Μπραΐμη». Τότε ανοίχτηκαν και τα παράθυρα που υπάρχουν μέχρι σήμερα.

Χάριν στους Μεβλεβήδες Δερβίσιδες, το μνημείο έμεινε στην Ελλάδα και γλύτωσε από τον Έλγιν. Ο Λόρδος του Έλγιν Τόμας Μπρούς ήθελε να μεταφέρει ολόκληρο το κτίσμα στη Βρετανία αλλά οι Μεβλεβήδες δεν το επέτρεψαν.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, οι Αθηναίοι πίστευαν ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στο θεό των ανέμων, Αίολο, εξ ου και η ονομασία της οδού Αιόλου.

Το κτίριο μετατράπηκε σε Τεκέ

Μετά την εκκένωση της Αθήνας από τα στρατεύματα του Φραντσέσκο Μοροζίνι και την ανακατάληψή της από τους Τούρκους, το κτίριο αυτό μετατράπηκε σε Τεκέ (τουρκικά: μουσουλμανικό μοναστήρι) από Δερβίσηδες που είχαν έλθει από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εγκαταστάθηκαν σε αυτό. Στην αρχή, οι δερβίσηδες ήταν ανυπάκουοι και δημιουργούσαν αρκετά προβλήματα στην οθωμανική διοίκηση. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο τότε βοεβόδας της Αθήνας Χασεκής αναγκάστηκε με στρατό να τους καθυποτάξει, απειλώντας τους πως αν δεν ακολουθήσουν τις σχετικές διατάξεις της διοίκησης θα τους εκδίωκε.

Στις αρχές του 19ου αιώνα λειτουργούσε ως τεκές των Δερβίσηδων

Έτσι παρέμειναν περιορισμένοι εντός του κτιρίου, συντηρούμενοι με κοινή δαπάνη από εισφορές μουσουλμάνων κατοίκων που έτρεφαν γι’ αυτούς μεγάλο σεβασμό. Στον Τεκέ φιλοξενούνταν επίσης και ανώτατοι ιερουργοί του μουσουλμανικού δόγματος που έφθαναν στην Αθήνα. Κατά τη περίοδο αυτή ο πύργος θάφτηκε κατά το μισό του ύψος, και ίχνη αυτού φαίνονται ακόμη στο εσωτερικό του, ενώ ακόμη υπάρχουν τουρκικές επιγραφές στα τοιχώματα. Ανασκάφηκε πλήρως κατά τον 19ο αιώνα από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία.

Η ευκρινής φωτογραφία του James Robertson αποτυπώνει το 1853-1854 το περίφημο Ωρολόγιο του Ανδρόνικου Κυρρήστου και στο βάθος το Ρολόϊ του Έλγιν….

Με το όνομα Αέρηδες καθιερώθηκε να λέγεται αρχαίο μνημείο που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης Αθηνών, στον χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς στην Πλάκα. Η επίσημη ονομασία του είναι Ωρολόγιο του Κυρρήστου και θεωρείται πως το ανήγειρε ο Ανδρόνικος ο Κυρρήστης (ή Κύρρηστος). Πρόκειται για οκταγωνικό μαρμάρινο κτίριο, χωρίς κίονες, όπου στις ισάριθμες μετόπες του φέρονται ανάγλυφοι οι οκτώ κύριοι άνεμοι, εξ ου και η ονομασία «Αέρηδες». Φέρει δύο θύρες, μία προς βορρά και μία προς δύση.

ΑΡΧΕΙΟ :German Archeological Institute του University of Cologne.

Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου (Αέρηδες) στην Πλάκα.1867 REY, Etienne. Voyage pittoresque en Grèce et dans le Levant fait en 1843-1844. Par E. Rey, peintre, kai A. Chenavard

Ο Γάλλος περιηγητής Κόμης ντε Φορμπέν που επισκέφθηκε την πόλη το 1817 βρήκε το ωρολόγιο του Κυρρήστου να κατέχεται από τους Δερβίσηδες που διακρίνονταν για την ομορφιά τους και τη σεμνότητα του ήθους τους αλλά ήταν ιδιαίτερα αυθάδεις σε κάθε είδους δεσποτική διοικητική Αρχή. Οι Δερβίσηδες παρέμειναν εδώ μέχρι το 1821 οπότε και η Αθήνα καταλήφθηκε από τους Έλληνες, με αποτέλεσμα να διαφύγουν άλλοι στην Εύβοια και άλλοι στη Μικρά Ασία.

Γεγονός πάντως είναι ότι η παρουσία και διαμονή τους στη μνημείο το διέσωσε από ποικίλες καταστροφές, όταν αντίθετα φθάνοντας Ευρωπαίοι αρχαιολάτρες αφαιρούσαν και άρπαζαν αρχαιότητες. Ο Λόρδος του Έλγιν (1805) είχε καταστρώσει σχέδια για τη μεταφορά ολόκληρου του κτηρίου στην Αγγλία.

Από όταν περιήλθε στα χέρια των Ελλήνων συμπεριελήφθη στις αρχαιότητες και στους αρχαιολογικούς χώρους της Αθήνας. Η δε συνοικία που αναπτύχθηκε γύρω του ονομάζεται ομοίως συνοικία Αέρηδες.

Πρόκειται για ένα πυργωτό οκτάγωνο οικοδόμημα από πεντελικό μάρμαρο, μήκους πλευράς 3,20 μέτρων και συνολικού ύψους 12 μέτρων, του οποίου η βάση αποτελείται από τρεις βαθμίδες. Η στέγη του είναι κωνική κεραμοσκεπής. Στη νότια πλευρά φέρει ένα ημικυλινδρικό πρόσκτισμα μικρότερου ύψους ενώ στη ΒΑ και ΒΔ πλευρά φέρει από ένα πρόπυλο με δύο αντιτακτούς κίονες έκαστο.

Φωτογραφία από το 1904

Στη κορυφή της στέγης υπήρχε ορειχάλκινος ανεμοδείκτης υπό μορφή Τρίτωνα, ο οποίος περιστρεφόμενος έδειχνε, κρατώντας δείκτη, την κατεύθυνση ενός από τους οκτώ κύριους ανέμους. Οι άνεμοι, προσωποποιημένοι, φέρονται ανάγλυφοι να ίπτανται (φτερωτοί) στο άνω μέρος της κάθε πλευράς του πύργου, φέροντας ο καθένας και ιδιαίτερο σύμβολο. Τα ονόματά τους είναι χαραγμένα κάτω από το αντίστοιχο τμήμα του οκταγωνικού γείσου, και είναι: ο Βορρέας (βόρειος), ο Καικίας (βορειοανατολικός), ο Απηλιώτης (ανατολικός), ο Εύρος (νοτιοανατολικός), ο Νότος (νότιος), ο Λιψ (Λίβας, νοτιοδυτικός), ο Ζέφυρος (δυτικός), και ο Σκίρων (βορειοδυτικός). Κάτω δε από κάθε προσωποποίηση, εγχάρακτες ακτίνες κατά διάφορους σχηματισμούς αποτελούσαν αυτούσια ηλιακό ρολόι.

Ειδικότερα για τον υπολογισμό της ώρας σε ανήλιες ημέρες υπήρχε μέσα στο κτίσμα ιδιαίτερη εγκατάσταση υδραυλικού ρολογιού. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο κατασκευαστής του μνημείου συνδύασε τις εφευρέσεις προηγουμένων κατασκευαστών ρολογιού, όπως του Αρχιμήδη, του Κτησίβιου και του Φίλωνα.

Μάλιστα, όπως σημειώνει ο Ουάρρωνας, (Ο ιστορικός Ουάρων (π. 37 π.Χ.) αναφέρει το κτήριο ως «πύργο ωρολογίου» (Περί γεωργίας ΙΙΙ 5, 17).) στη νότια πλευρά του οικοδομήματος υπήρχε δοχείο κυλινδρικού σχήματος με νερό που παρεχόταν μέσω αγωγού από πηγή της βόρειας πλευράς της Ακρόπολης.

Δύο από τα ηλιακά ρολόγια του Υδραυλικού Ωρολόγιου του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Πύργου των Αέρηδων) βορειοανατολική και βόρεια πλευρά.

Ο δε Βιτρούβιος ονομάζει το μνημείο αυτό «Πύργο των Ανέμων» και το περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες…..Το οικοδόμημα αναφέρει ο Βιτρούβιος (τελευταίο τέταρτο 1ου αι. π.Χ.) ως εξής: «Andronicus cyrrestes …conlocavit Athenis turrim marmoream octagonon et in singulis lateribus octagoni singulorum ventorum imagines» (1,6,4), αλλά πρέπει να υπήρχε ήδη από τον 2ο αι. π.Χ.

Υδραυλικό Ρολόι του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Πύργος των Αέρηδων): Εικ. 1. Λεπτομέρεια κάτοψης και όψης κίονα. Κιονόκρανο και θριγκός του πρόπυλου. Εικ. 2. Θραύσμα των γεισίποδων του θριγκού. Εικ. 3. Τομή του γείσου στη θέση κάτω από την ανάγλυφη μορφή του Νότου.

Τέλος, το μνημείο κατατάσσεται στον κορινθιακό ρυθμό (εκ των κιονοκράνων) ενώ το εσωτερικό του στον δωρικό ρυθμό (βαρύ αυστηρό). Συνέχεια του κτιρίου ΝΑ ήταν το Αγορανομείο επί πολυβάθμιτης μαρμάρινης βάσης.

«Ο Πύργος των Ανέμων και Έλληνες με παραδοσιακές ενδυμασίες» (1836), ελαιογραφία του Δανού ζωγράφου Μαρτίνου Ρέεμπυ.

Το λεγόμενο «Ωρολόγιο».

Το πιο σημαντικό όμως τεχνολογικό επίτευγμα που «φιλοξενούσε», ήταν ο μηχανισμός που βρισκόταν στο εσωτερικό του, αλλά δεν σώθηκε: το λεγόμενο «Ωρολόγιο».

Εγκάρσια τομή με πρόταση αναπαράστασης σφαιρικού αστρολάβου. H. J. Kienast, Der Turm der Winde in Athen. Wiesbaden 2014

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη ερμηνεία, επρόκειτο για έναν σφαιρικό αστρολάβο , δηλαδή μια μεγάλων διαστάσεων τριδιάστατη εκδοχή του Ουράνιου χάρτη. Η ερμηνεία αυτή ενισχύθηκε περαιτέρω από τη διαπίστωση πως η οροφή του καλυπτόταν από Αιγυπτιακό μπλε χρώμα και μια καστανοκίτρινη ουσία.

Επρόκειτο πιθανότατα για έναν έναστρο ουρανό , για τον οποίο βρίσκουμε παράλληλα σε απεικονίσεις γνωστές από άλλα, μεταγενέστερα μνημεία˙ σε μερικά από αυτά υπήρχαν και αναπαραστάσεις σφαιρικών αστρολάβων, όπως για παράδειγμα, στο ψηφιδωτό από τη ρωμαϊκή έπαυλη του Brantingham στο Yorkshire. Σφαιρικός αστρολάβος φαίνεται όμως πως υπήρχε και στο εσωτερικό του «κτηρίου της Roccabruna», στην έπαυλη του Αδριανού στη Ρώμη. Το μνημείο μας βρίσκεται στις απαρχές των επιστημονικών εξελίξεων, που έχουν τις ρίζες τους στον ελληνικό χώρο, και πιθανά στον αστρονόμο Ίππαρχο, στη Ρόδο του 2ου αι. π.Χ. Εξελίξεις όχι μακρινές από την εποχή που έζησε ο Ανδρόνικος, και είχαν συνέχεια μεταξύ άλλων με τον Αλεξανδρινό αστρονόμο και μαθηματικό Πτολεμαίο, τον 2ο αι. μ.Χ.

Άποψη της Αθήνας με το Υδραυλικό Ρολόϊ του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Πύργου των Αέρηδων). Η μορφή με τα μακριά μαλλιά που στέκεται μπροστά στην πόρτα του μνημείου με γυρισμένη την πλάτη είναι ο Σεΐχ Μουσταφά, επικεφαλής των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων που χρησιμοποιούσαν το μνημείο ως τεκέ. Απεικονίζεται επίσης κυρία της υψηλής κοινωνίας που κάνει περίπατο μαζί με τις κόρες και την υπηρέτριά της.

Οκταγωνικός πύργος (πλευρά μήκους 3,20μ.) πάνω σε τρεις βαθμίδες, από πεντελικό μάρμαρο. Έχει κωνική στέγη, κυλινδρικό πρόσκτισμα στη νότια πλευρά και δύο κορινθιακά πρόπυλα στα ΒΑ και στα ΒΔ.

Το Υδραυλικό Ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Αέρηδες).

Χρονολογία έκδοσης1682ΈκδοσηWHELER, George. A Journey into Greece… In Company of Dr Spon of Lyons. In six books. Containing I…, II…, III…, IV…, V…, VI…, Λονδίνο, William Cademan, Robert Kettlewell and Awnsham Churchill, 1682.

Το 15ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται από τον Κυριακό εξ Αγκώνος ως ναός του Αιόλου, ενώ σε ταξιδιωτική περιγραφή ανώνυμου περιηγητή ως εκκλησία. Το 18ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως τεκές των Δερβίσηδων.

Το Υδραυλικό Ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Αέρηδες) στην Αθήνα. Χρονολογία έκδοσης 1835 Έκδοση POUQUEVILLE, François-Charles-Hugues-Laurent. Grèce, Παρίσι, Firmin Didot, MDCCCXXXV [=1835].

Ο πύργος των Ανέμων μετατράπηκε την παλαιοχριστανική εποχή σε εκκλησία ή σε βαπτιστήριο κάποιας γειτονικής εκκλησίας, ενώ στο χώρο έξω από την ΒΑ είσοδο υπήρχε χριστιανικό κοιμητήριο. Το 15ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται από τον Κυριακό εξ Αγκώνος ως ναός του Αιόλου, ενώ σε ταξιδιωτική περιγραφή ανώνυμου περιηγητή ως εκκλησία. Το 18ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως τεκές των Δερβίσηδων.

Χορός των Δερβίσηδων στο Υδραυλικό Ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Αέρηδες) που λειτουργούσε ως τεκές (λατρευτικός χώρος) των Δερβίσηδων. Από την οροφή κρέμονται δεκαέξι αυγά στρουθοκαμήλου, για να αποτρέψουν το κακό μάτι. Απεικονίζεται η τελική φάση του χορού των Δερβίσηδων, κατά την οποία οι δύο κύριοι χορευτές στροβιλίζονται κρατώντας ο ένας τον άλλο από τη ζώνη. Με πράσινη ενδυμασία και λευκό τουρμπάνι, ο σεΐχης ή επικεφαλής των Δερβίσηδων, ο οποίος εμψύχωνε τους χορευτές κρούοντας το κύμβαλο. Χρονολογία έκδοσης 1819 Έκδοση DODWELL, Edward. Views in Greece, from Drawings by Edward Dodwell Esq. F.S.A c., Λονδίνο, Rodwell and Martin, 1819.

Το Υδραυλικό Ρολόι του Ανδρονίκου Κυρρήστου (Αέρηδες). Κάτοψη του μνημείου. Χρονολογία έκδοσης 1745 Έκδοση POCOCKE, Richard. A Description of the East, and some other Countries, Vol. II. Part I. Observations on Palaestine or the Holy Land, Syria, Mesopotamia, Cyprus, and Candia. Vol. II. Part II. Observations on the Islands of the Archipelago, Asia Minor, Thrace, Greece, and some other Parts of Europe…, τ. II, Λονδίνο, W. Bowyer, MDCCXLV [=1745].

Κτίσθηκε από τον αστρονόμο Ανδρόνικο από την Κύρρο της Μακεδονίας στο πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. Στο πάνω μέρος κάθε πλευράς εικονίζονται ανάγλυφα οι άνεμοι με τα σύμβολά τους και τα ονόματά τους χαραγμένα. Εξωτερικά υπήρχαν ηλιακά ρολόγια, ενώ εσωτερικά λειτουργούσε υδραυλικό ρολόι.