Ναυμαχία της Ναυπάκτου: Η μεγάλη νική του χριστιανικού στόλου επί των Οθωμανών

Άγνωστες λεπτομέρειες από τη ναυμαχία του 1571 - Η μεγάλη συνεισφορά των Ελλήνων στη νίκη των Χριστιανών - Οι συνέπειες της χριστιανικής νίκης

Χαρακτηρίστηκε, και όχι άδικα, ως μία από τις τρεις ναυμαχίες (μαζί με εκείνες της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ. και του Ακτίου, το 31 π.Χ.), που η τελική τους έκβαση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον ρου της παγκόσμιας ιστορίας. Και οι τρεις αυτές ναυμαχίες έγιναν σε ελληνικά "νερά"…

Η ναυμαχία της Ναυπάκτου έγινε σε μια εποχή που οι Οθωμανοί είχαν κυριαρχήσει σε μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης και πολλά νησιά του Αιγαίου. Αυτό όμως που οδήγησε τους χριστιανικούς λαούς της Ευρώπης να συνασπιστούν εναντίον των Οθωμανών ήταν η πολιορκία και κατάληψη της Κύπρου (1570-1571), που ως τότε, βρισκόταν στα χέρια των Βενετών.

Πολιορκία και κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς

Στις 20 Ιουνίου 1570, οθωμανικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στην Πάφο και στις 26 Ιουλίου, ξεκίνησε η πολιορκία της Λευκωσίας, η οποία "έπεσε" στις 8 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς. Ελάχιστοι μόνο κάτοικοί της κατάφεραν να σωθούν και να διαφύγουν προς την πλευρά της Κερύνειας κι από εκεί προς την Αμμόχωστο.

Από τη φρουρά της πόλης, σώθηκαν μερικοί Βενετοί, ορισμένοι "άτακτοι" πολεμιστές και 100 Έλληνες stradioti (στρατιώτες) με επικεφαλής τον Πέτρο Ροντάκη. Ακολούθησε η πολύμηνη πολιορκία της Αμμοχώστου (17 Σεπτεμβρίου 1570 – 9 Αυγούστου 1571), που διακόπηκε προσωρινά από την άφιξη στο λιμάνι της πόλης, κρητικής φρεγάτας με κυβερνήτη τον Νικόλαο Φασιδώνη και τη διάδοση της φήμης ότι ο ενωμένος χριστιανικός στόλος βρίσκεται στο Καστελόριζο και πλέει προς τη Μεγαλόνησο (αρχές Οκτωβρίου 1570).

Η παράδοση, ουσιαστικά, της Αμμοχώστου στους Οθωμανούς, συνοδεύτηκε από φρικαλεότητες και λεηλασίες. Ο επικεφαλής της φρουράς Marco Antonio Bragadin θανατώθηκε με τον πιο αργό και σκληρό θάνατο. Στις 5 Αυγούστου 1571, του έκοψαν τα αυτιά και τη μύτη, στις 8, τον διαπόμπευσαν, υποβάλλοντάς τον παράλληλα σε μια σειρά από ταπεινωτικούς και βασανιστικούς εξευτελισμούς, ενώ στις 17 Αυγούστου, τον έγδαραν ημιθανή στην κεντρική πλατεία της Αμμοχώστου.

Παράλληλα, τα οθωμανικά στρατεύματα επί τρεις μέρες λεηλατούσαν την πόλη και προέβαιναν σε κάθε είδους βιαιότητες εναντίον των αμάχων.

Η κατάληψη της Κύπρου, οι βιαιότητες και οι λεηλασίες, είχαν σαν αποτέλεσμα την επίσπευση της δημιουργίας της συμμαχίας των χριστιανικών δυνάμεων και την ανάληψη δράσης ενάντια στον οθωμανικό στόλο.

Η δημιουργία του «Ιερού Συνασπισμού» (Sacra Liga) και τα γεγονότα πριν τη ναυμαχία της Ναυπάκτου

Αυτός που μόχθησε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον για τη δημιουργία του "Ιερού Συνασπισμού" (Sacra Liga), ήταν ο Πάπας Πίος Ε'. Οι Ισπανοί και οι Βενετοί, οι δύο μεγαλύτερες ναυτικές δυνάμεις της Ευρώπης εκείνη την εποχή, είχαν, η καθεμιά τους δικούς της λόγους να φοβούνται την επέκταση των Οθωμανών, πέρα από τις ελληνικές θάλασσες. Οι μεν Ισπανοί, είχαν βιώσει για τα καλά την ισλαμική κυριαρχία (711-1492) στην Ιβηρική Χερσόνησο, ενώ παράλληλα είχαν ως, μακρινό στόχο, την μερική ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ως αντίβαρο όχι μόνο στην οθωμανική εξάπλωση στην Ευρώπη αλλά και στους Βενετούς, τους Γενουάτες και τα άλλα ιταλικά κράτη.

Από την άλλη πλευρά, οι Βενετοί επιθυμούσαν την ανάκτηση των εμπορικών τους σταθμών στο Αιγαίο, την ανατολική Μεσόγειο και την Αδριατική Θάλασσα (από τα παράλια της Ηπείρου ως τη Δαλματία).

Τελικά, οι προσπάθειες του Πάπα έφεραν αποτέλεσμα και στις 20 Μαΐου 1571, υπογράφτηκε η  Sacra Liga Antiturca, ενώ Ισπανοί και Βενετοί συμφώνησαν μέσα σε διάστημα ενός μήνα να δραστηριοποιηθούν οι στόλοι τους και να αναλάβουν δράση στην ανατολική Μεσόγειο. Οι στόλοι συγκεντρώθηκαν στη Μεσσήνη της Ιταλίας και απέπλευσαν από εκεί στις 16 Σεπτεμβρίου.

Ο οθωμανικός στόλος απέπλευσε από την Κωνσταντινούπολη στις 25 Απριλίου. Ένα μέρος του κατευθύνθηκε προς τις Κυκλάδες. Τον Αύγουστο του 1570, Βενετοί (110 άνδρες περίπου), ύστερα από πρόσκληση των κατοίκων της Νάξου, αποβιβάστηκαν στον όρμο της Στυλίδας (σημ. Αγίου Γεωργίου) και κατέλαβαν το νησί. Ακολούθησαν η Πάρος, η Άνδρος, όπου έγιναν όμως λεηλασίες που προκάλεσαν την αγανάκτηση των κατοίκων, και η Μήλος.

Στις 15 Ιουνίου 1571, ο οθωμανικός στόλος ανακατέλαβε τη Μήλο και τα άλλα κυκλαδονήσια και στη συνέχεια στράφηκε στην Κρήτη. Έπαθε πανωλεθρία στον Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο) και τα Χανιά, κατάφερε όμως να καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος του Ρεθύμνου.
Από εκεί, κατευθύνθηκε στα Κύθηρα, τα οποία και λεηλάτησε ανασυντάχθηκε στη Μεθώνη και το Ναβαρίνο (Πύλος), πολιόρκησε τη Ζάκυνθο, την Κεφαλλονιά και την Ιθάκη χωρίς επιτυχία και στη συνέχεια έφτασε ως τις ακτές της Αλβανίας και την περιοχή της Ραγούζας (σημ. Ντουμπρόβνικ).

Παράλληλα, χερσαίες δυνάμεις, επανέφεραν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία περιοχές της Ηπείρου και των Βαλκανίων που είχαν εξεγερθεί τον προηγούμενο χρόνο.

Στα μέσα Αυγούστου, ο οθωμανικός στόλος, επέστρεψε στο νότιο Ιόνιο.

Πλησίαζε η ώρα για τη μεγάλη σύγκρουση…

Οι δυνάμεις των δύο στόλων και οι επικεφαλής τους

Ο βασιλιάς Φίλιππος Β' της Ισπανίας, πρόσφερε 81 γαλέρες, 7.000 Ισπανούς, 6.000 Γερμανούς και 5.000 Ιταλούς άνδρες (περιοχές της σημερινής Ιταλίας, όπως η Μεσσήνη, ανήκαν τότε στην Ισπανία), ενώ χρηματοδότησε και μισθοφόρους διαφόρων εθνικοτήτων. Η Βενετία, πρόσφερε 108 γαλέρες, 6 γαλεάσες (πλοία με μεγάλο όγκο και πολλά πυροβόλα), δύο ακόμα πλοία και 5.000 πεζούς.

Ο Πάπας, πρόσφερε 12 γαλέρες πλήρως επανδρωμένες, ο δούκας της Σαβοΐας 3 γαλέρες και οι Ιππότες της Μάλτας 4 γαλέρες. Υπολογίζεται ότι ο χριστιανικός στόλος, αποτελούνταν από 209 γαλέρες, 6 γαλεάσες, 27 μεγάλα πλοία και πολλά μικρότερα. Ο στρατός που συνόδευε τα πλοία, ήταν 28.000 άνδρες και 2.000 τυχοδιώκτες (!), που αναζητούσαν δόξα και χρήμα.

Ο οθωμανικός στόλος, απαρτιζόταν από 328 πλοία, κυρίως γαλέρες, δεν είχε όμως καθόλου ''βαριά'' σκάφη.

Επικεφαλής των χριστιανικών δυνάμεων, ήταν ο νεαρός, 24 χρονών μόλις τότε, Δον Χουάν της Αυστρίας. Ετεροθαλής αδελφός του βασιλιά Φίλιππου Β' της Ισπανίας.

Το 1570, κατέπνιξε την εξέγερση των Μορίσκων της Ισπανίας.

Οι Μορίσκοι, ήταν απόγονοι των Αράβων της Ιβηρικής (να θυμίσουμε ότι μόλις το 1492 εκδιώχθηκαν οι μουσουλμάνοι Άραβες από την Ισπανία όπου ζούσαν για 8 αιώνες περίπου) και είχαν προσηλυτιστεί, επιφανειακά, στον χριστιανισμό. Λόγω της εχθρότητας και της καταπίεσης που αντιμετώπιζαν όμως, επαναστάτησαν, ωστόσο ο Δον Χουάν κατέστειλε την εξέγερσή τους. Η επιτυχία αυτή, του έδωσε και την αρχηγία του χριστιανικού στόλου.

Αρχηγός των βενετικών δυνάμεων, ήταν ο Σεμπάστιαν Βενιέρ και υπαρχηγός τους ο Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο.

Ο Τζιαναντρέα Ντόρια, της φημισμένης οικογένειας, ήταν αρχηγός των γενουατικών δυνάμεων και ο δούκας Μαρκαντόνιο Κολόνα, διοικητής των παπικών δυνάμεων.

Σφοδρές αντιπαραθέσεις, ιδίως μεταξύ Βενετών και Γενοβέζων, ξεσπούσαν συχνά, ωστόσο οι ικανότητες του Δον Χουάν και σαν διπλωμάτη σε συνδυασμό με τη μετριοπάθεια των υπολοίπων, δεν άφησαν τα πράγματα να εκτραχυνθούν και να γίνουν ανεξέλεγκτα.
Να αναφέρουμε επίσης και τον Ισπανό μαρκήσιο δον Αλβάρο ντε Μπαθάν, επικεφαλής των εφεδρειών του χριστιανικού στόλου, που είχε σημαντική συνεισφορά στην έκβαση της ναυμαχίας.

Από την άλλη πλευρά, ο Μουεζίν – ζαντέ Αλή πασάς, ήταν καπουδάν (αρχηγός) του οθωμανικού στόλου. Τον συνεπικουρούσαν ο αιγυπτιακής καταγωγής Μεχμέτ πασάς Σιρόκο και ο μπέης του Αλγερίου Ουλούτζ Αλή πασάς(Ιταλός αρνησίθρησκος, που λεγόταν αρχικά Τζοβάν Ντιονίτζι και ξεκίνησε… την καριέρα του σαν πειρατής). Διοικητής των εφεδρειών του οθωμανικού στόλου, ήταν ο Αμουράτ Ραγκούτ Ράις.

Η μεγάλη ναυμαχία

Όπως αναφέραμε, στις 16 Σεπτεμβρίου 1571, ο χριστιανικός στόλος απέπλευσε από τη Μεσσήνη της Ιταλίας και σε δέκα μέρες, έφτασε στην Κέρκυρα όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό. Μετά από τρεις ημέρες, έφτασε στον όρμο της Ηγουμενίτσας. Έλληνες πλοηγοί, καθοδηγούσαν τις ισπανικές προφυλακές, που είχαν ως επικεφαλής τον Gil de Andrade, στην Πρέβεζα ,τη Λευκάδα και τελικά στην Κεφαλλονιά, όπου έφτασε όλος ο στόλος στις 5 Οκτωβρίου.

Τα ξημερώματα της 7ης Οκτωβρίου, ο Μονεζίν – ζαντέ Αλή, άρχισε να οδηγεί τον στόλο του προς τα δυτικά του Κορινθιακού Κόλπου. Ο χριστιανικός στόλος, έπλεε προς τις εκβολές του Αχελώου.

Η ναυμαχία έγινε ανάμεσα στη νησίδα Οξειά και το ακρωτήριο Σκρόφα (θα αναφερθούμε εκτενώς παρακάτω).

Γύρω στις 10.30 π.μ., ξεκίνησε η σύγκρουση. Λίγες μέρες πριν, είχαν μαθευτεί οι φρικαλεότητες των Τούρκων στην Αμμόχωστο και, ιδιαίτερα οι Βενετοί, ήθελαν να πάρουν εκδίκηση. Η ναυμαχία άρχισε με εκατέρωθεν πυροβολισμούς από τις δύο ναυαρχίδες και συνεχίστηκε με σφοδρότητα.

Αγώνας από κατάστρωμα σε κατάστρωμα, σώμα με σώμα και με όλα τα όπλα. Οι μεν χριστιανοί, ήταν οπλισμένοι καλύτερα (με αρκεβούζια) και υπερτερούσαν στην τεχνική, οι δε οθωμανοί, πολεμούσαν με θάρρος, χρησιμοποιώντας όμως λιγότερο σύγχρονα όπλα, γιαταγάνια, ακόμα και σφεντόνες! Μεγάλη ήταν η συμβολή στην επιτυχία των χριστιανών, του ισπανικού πεζικού αλλά, κυρίως, των γαλεασών της Βενετίας.

Στη ναυμαχία, είχε δοθεί και έντονος θρησκευτικός χαρακτήρας. Πριν το ξεκίνημα της, ο δον Χουάν επιβιβάστηκε σ' ένα ευκίνητο σκάφος μαζί με τον γραμματέα του Χουάν ντε Σότο, κρατώντας στα χέρια ένα σταυρό εμψυχώνοντας τα πληρώματα των πλοίων. Παράλληλα, ο γραμματέας του μοίραζε φυλαχτά, μικρές μεταλλικές εικόνες και ροζάρια (κομποσχοίνια για προσευχές), ευλογημένα από τον Πάπα.

Καθοριστικής σημασίας για την τελική έκβαση της ναυμαχίας, ήταν η βοήθεια που πρόσφεραν στη βενετική ναυαρχίδα, που κάποια στιγμή περικυκλώθηκε από εχθρικά πλοία, οι γαλέρες του Μαρίνο Κονταρίνι (ανιψιού του Βενετού ναύαρχου Μπαρμπαρίγκο) και του προβλεπτή του βενετικού στόλου Μάρκο Κουερίνι, που κατάφεραν να βυθίσουν εχθρικά πλοία και να αναγκάσουν πολλούς αντιπάλους να πέσουν στη θάλασσα και να κολυμπήσουν ως την ξηρά.

Κορυφαίο γεγονός, θεωρείται η κατάληψη της πλώρης της ναυαρχίδας του δον Χουάν από γενίτσαρους, που προέρχονταν από την οθωμανική ναυαρχίδα. Τότε, ο δον Αλβάρο ντε Μπαθάν, έστειλε σε βοήθεια τον δον Χουάν, μερικές γαλέρες που κρατούσε σε εφεδρεία, με αποτέλεσμα να αντιστραφεί η κατάσταση και τελικά να καταληφθεί η τουρκική ναυαρχίδα και να σκοτωθεί (ή να αυτοκτονήσει) ο Μουεζίν – ζαντέ Αλή πασάς, γεγονός που προκάλεσε θύελλα ενθουσιασμού στα χριστιανικά πληρώματα και κατήφεια και πανικό στα οθωμανικά.
Παράλληλα, ο Μαρκαντόνιο Κολόνα, επιτέθηκε στη γαλέρα του αρχιστράτηγου των χερσαίων δυνάμεων των Οθωμανών Περτέβ πασά. Η σύγκρουση των δυνάμεων των δύο αντρών ήταν σκληρή. Τραυματισμένος ο Περτέβ πασάς, αποχώρησε με ένα μικρότερο πλοιάριο, πράγμα που επίσης επηρέασε αρνητικά την ψυχολογία των Οθωμανών. Μόνο ο Ουλούτζ Αλή, είχε κάποιες επιτυχίες, ωστόσο ενώ είχε αιχμαλωτίσει  τη ναυαρχίδα των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη και τον αρχηγό τους Πιέτρο Τζουστινιάν, η επέμβαση πλοίων της εφεδρείας του Αλβάρο ντε Μπαθάν, ήταν ξανά καταλυτική. Ο Ουλούτζ Αλή, εγκατέλειψε το πλοίο των Ιωαννιτών, κρατώντας μόνο το λάβαρό τους και με 30 περίπου γαλέρες ακόμα, κατόρθωσε να διαφύγει.

Γύρω στις 15.30, η ναυμαχία είχε τελειώσει με συντριπτική νίκη του χριστιανικού στόλου.

Ο χριστιανικός στόλος είχε περίπου 10.500 νεκρούς (από τους οποίους 7.700 Βενετοί, 2.000 Ισπανοί και 800 άνδρες του Πάπα). Οι Οθωμανοί έχασαν περίπου 30.000 άνδρες, ενώ σχεδόν 4.000 αιχμαλωτίστηκαν.

Σκοτώθηκαν, μεταξύ άλλων, ο αρχηγός του οθωμανικού στόλου Μουεζίν – ζαντέ Αλή πασάς, ο Μεχμέτ πασάς Σιρόκο και ο 70χρονος Βενετός Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο.

Αιχμαλωτίστηκαν από τους χριστιανούς 117 οθωμανικές γαλέρες και 13 μικρότερα πλοία, 80 βυθίστηκαν, ενώ 40-45 κατόρθωσαν να διαφύγουν (άλλα προς τη Ναύπακτο και άλλα προς την Πρέβεζα).

Να αναφέρουμε δύο ακόμη γεγονότα, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επικράτηση του χριστιανικού στόλου.

Όταν αυτός βρισκόταν στην Κεφαλλονιά, στάλθηκε από τους Οθωμανούς ο κουρσάρος Καρακόζα για να καταμετρήσει τα πλοία του. Υπολόγισε, ότι αυτά ήταν 164, πολύ λιγότερα από τον πραγματικό αριθμό τους. Τη λαθεμένη αυτή πληροφορία, μετέφερε και στους επικεφαλής των Οθωμανών, οι οποίοι υποτίμησαν τις χριστιανικές δυνάμεις.

Το δεύτερο γεγονός, ήταν η κακή κατάσταση των οθωμανικών στρατευμάτων, τα οποία είχαν καταπονηθεί από επιδημίες, αλλά κυρίως, από την εκστρατεία του στόλου στο Αιγαίο, την Κρήτη, το Ιόνιο, τις αλβανικές και τις δαλματικές ακτές.

Τελικά έγινε στη Ναύπακτο η «ναυμαχία της Ναυπάκτου»;

Η ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπως επικράτησε να λέγεται, είναι γνωστή ως (naval) battle of Lepanto, στη διεθνή βιβλιογραφία (Λεπάντο ήταν το φράγκικο όνομα της Ναυπάκτου), battaglia di Lepanto, στα ιταλικά βιβλία, batalla de Lepanto στα ισπανικά. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, ουσιαστικά έγινε στην είσοδο του Κορινθιακού Κόλπου, γνωστού και ως Κόλπου της Ναυπάκτου παλαιότερα, νότια των Εχινάδων Νήσων, ανάμεσα στο νησάκι Οξειά (γνωστό και από τις πολυσυζητημένες επενδύσεις του εμίρη του Κατάρ!) και το ακρωτήριο Σκρόφα. 545 χρόνια αργότερα, το ''ναυμαχία της Ναυπάκτου'', δεν αλλάζει.

Άλλωστε το 1427 έγινε στις Εχινάδες Νήσους, άλλη μία ναυμαχία: ανάμεσα στους Βυζαντινούς, που επικράτησαν και τον Φλωρεντίνο Κάρλο Τόκο, Δεσπότη της Ηπείρου απ' το 1411 ως το 1429.

Επίσης στο ίδιο, μάλλον άγνωστο στους πολλούς νησιωτικό σύμπλεγμα, έγινε άλλη μία ναυμαχία, το 322 π.Χ., στα ''πλαίσια'' του Λαμιακού πολέμου, ανάμεσα σε Μακεδόνες και Αθηναίους. Νικητές, ήταν οι Μακεδόνες, με επικεφαλής τον Κλείτο, τον επονομαζόμενο Λευκό (σε αντιδιαστολή με τον Κλείτο τον Μέλα που έζησε την ίδια εποχή περίπου), οι οποίοι νίκησαν το ίδιο έτος και στη ναυμαχία της Αμοργού!

Η τεράστια (και μάλλον άγνωστη) συμβολή των Ελλήνων στη χριστιανική νίκη

Ήδη από το 1570, οι Έλληνες σε πολλά μέρη, βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό. Πίστευαν ότι μια ενδεχόμενη νίκη των χριστιανών στη θάλασσα επί των Οθωμανών, θα είχε οφέλη και γι' αυτούς.

Έτσι, στα βενετικά πολεμικά σκάφη, περιλαμβάνονταν και αρκετά πλοία που είχαν εξοπλιστεί και διοικούνταν από Έλληνες της Βενετίας. Οι Κερκυραίοι, διέθεσαν 4 γαλέρες, με κυβερνήτες  τους Χριστόφορο Κοντοκάλη, Πέτρο Μπούα, Γεώργιο Κοκκίνη και Στέλιο Χαλκικιόπουλα. Οι Ζακύνθιοι, είχαν εξοπλίσει τέσσερα πολεμικά σκάφη, με κυβερνήτες τους Αντώνιο Κουτούβαλη, Νικόλαο Μονδίνο, Δημήτριο Κομούτο και Μαρίνο Σιγούρο. Στα πλοία του χριστιανικού στόλου, επιβιβάστηκαν ως εθελοντές, πολλοί Κεφαλλονίτες, Κυκλαδίτες και Κυθήριοι. Όμως η μεγαλύτερη βοήθεια, ήρθε από την Κρήτη: τουλάχιστον 18 γαλέρες πήραν μέρος στη ναυμαχία. Αυτές, είχαν εξοπλιστεί με τη φροντίδα των Πέτρου Αυγουστίνη, Αντωνίου Ευδαιμονογιάννη, μελών της ονομαστής οικογένειας Καλλέργη, Μανούσου Θεοτοκόπουλου (αδελφού του μεγάλου ζωγράφου κ.α.). Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Δον Χουάν, θεωρούσε αξιόμαχο μόνο το τμήμα εκείνο του βενετικού στόλου, που προερχόταν από την Κρήτη !

Από όσους υπηρετούσαν στον οθωμανικό στόλο, πολλοί ήταν Έλληνες, στρατολογημένοι με φιρμάνι του Σελίμ, σουλτάνου το 1571 ή σκλάβοι.

Για τη συμβολή των Ελλήνων στη νίκη των χριστιανικών δυνάμεων, ο Giovanni Pietro Contarini, που πήρε μέρος στη ναυμαχία, έγραψε (1576): "Οι σκλάβοι χριστιανοί των τουρκικών πλοίων, μέσα στη σύγχυση της τρομερής σύγκρουσης, κατέστρεφαν τα κατάρτια και έκοβαν τα σχοινιά με τα ίδια τα σπαθιά που οι Τούρκοι τους είχαν δώσει". Και ο επίσης Βενετός Paolo Paruta, έγραψε: ''Πάνω από όλους οι Έλληνες δείχνοντας τόλμη και γνωρίζοντας να επιτίθενται και να αμύνονται με τον καλύτερο τρόπο – όπως οι εμπειρότεροι σ' αυτό το είδος του πολέμου – αγωνίστηκαν με θαυμαστή επιτυχία".

Ν' αναφέρουμε ακόμα, ότι πολλοί Οθωμανοί που σώθηκαν κατά τη ναυμαχία και έφτασαν κολυμπώντας σε ακτές της Αχαΐας και της Αιτωλίας, που δεν βρίσκονταν κάτω από οθωμανική κατοχή, ήρθαν αντιμέτωποι με Έλληνες ,που τους περίμεναν και τους σκότωσαν! Πάντως, 8.000 Έλληνες, κι από τις δυο πλευρές, έχασαν τη ζωή τους στη ναυμαχία, ενώ 10.000 - 15.000 χριστιανοί κωπηλάτες που υπηρετούσαν στον οθωμανικό στόλο, ελευθερώθηκαν από τους συμμάχους.

Κάποιες προσπάθειες για οργάνωση γενικευμένης επανάστασης στη χώρα μας, δεν ευδοκίμησαν. Ο Πάπας Πίος Ε', πέθανε το 1572, ο δον Χουάν, που φαινόταν πρόθυμος να βοηθήσει δεν μπορούσε να πάρει μόνος του τόσο σοβαρές αποφάσεις, καθώς '' έδινε'' λόγο στον αδελφό του, βασιλιά  Φίλιππο. Πέθανε νεότατος το 1578. Τέλος, η βενετοτουρκική ειρήνη του 1573, διέψευσε ολοκληρωτικά τα όνειρα των υπόδουλων Ελλήνων. Η επιτυχία του χριστιανικού στόλου στη Ναύπακτο, γιορτάστηκε σε όλη την Ευρώπη. Σπουδαίοι ζωγράφοι,  φιλοτέχνησαν έξοχους πίνακες με θέμα τη ναυμαχία. "Μάθαμε επιτέλους ότι οι Τούρκοι ήταν άνθρωποι όπως οι άλλοι'', έγραψε ο Μαρκαντόνιο Κολόνα, ενώ ο Μιγκέλ Θερβάντες, που πολέμησε γενναία στη ναυμαχία και το αριστερό του χέρι αχρηστεύθηκε, έγραψε: "Την ημέρα εκείνη, διαλύθηκε σε όλο τον κόσμο η πεποίθηση ότι οι Τούρκοι ήταν αήττητοι''.

Πηγή