Τα Πέντε ποτάμια της Ελληνικής μυθολογίας για τον Κάτω Κόσμο

Κυβερνούμενος από τον Άδη, τον Θεό των νεκρών και βασιλιά του κάτω κόσμου, τα κολασμένα ποτάμια της Ελληνικής μυθολογίας αναφέρονται συχνά στην αρχαία γραμματεία.

Ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος δίνει μια πλήρη περιγραφή των πέντε ποταμών του Άδη στην Αινειάδα του, αν και ορισμένες από τις πληροφορίες του διαφέρουν από παλαιότερες πηγές, όπως αυτή του Ομήρου και του Πλάτωνα.

Οι πέντε ποταμοί —Αχέροντας, Στύγας, Φλεγέθων, Κόκυτος και Λήθη— είχαν ο καθένας τη δική του ξεχωριστή λειτουργία στη θρησκεία και τη μυθολογία του Ελληνικού κάτω κόσμου μαζί με έναν μοναδικό χαρακτήρα που συμβολίζει το αντίστοιχο συναίσθημα ή Θεό που σχετίζεται με τον θάνατο.

Ποταμός Αχέροντας

Ο Αχέροντας, ένας μεγάλος ποταμός που βρίσκεται στην περιοχή της Ηπείρου της βορειοδυτικής Ελλάδας, εμφανίζεται κυρίως στην Ελληνική μυθολογία ως ο μεγαλύτερος μεταξύ των πέντε ποταμών του Άδη.

Στην αρχαία Ελληνική γραμματεία, ο Αχέροντας απεικονιζόταν ως η είσοδος στον κάτω κόσμο και αναφέρεται τόσο ως ποτάμι όσο και ως λίμνη.

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο ακτοπλοϊκός και ψυχοπόμπος του Άδη, ο σκοτεινός και τρομακτικός Χάροντας, μετέφερε τους νεκρούς από τις όχθες του Αχέροντα στην «άλλη πλευρά» με αντάλλαγμα ένα νόμισμα χαμηλής αξίας με το οποίο θα έπρεπε να είχαν ταφεί οι νεκροί.

Πράγματι, τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν το έθιμο ότι οι αρχαίοι Έλληνες έθαβαν τους νεκρούς τους με ένα νόμισμα κάτω από τη γλώσσα τους ή δίπλα στο δοχείο που περιείχε τις στάχτες τους.

Αρχαίες πηγές τόσο παλιές όσο ο Όμηρος (8ος αιώνας π.Χ.) περιγράφουν το Νεκρομαντείο στις όχθες του Αχέροντα, έναν ναό νεκρομαντείας αφιερωμένο στον Άδη και την Περσεφόνη, όπου οι συμμετέχοντες περνούσαν από τελετές καθαρισμού καθώς προσπαθούσαν να μιλήσουν στους νεκρούς.

Ένας αρχαιολογικός χώρος που ανακαλύφθηκε στην Ήπειρο το 1958 αναγνωρίστηκε ως το Νεκρομαντείο, αλλά αυτό αμφισβητήθηκε αργότερα από μελετητές, καθώς τα ευρήματα της γεωγραφίας, της χρονολόγησης και των ανασκαφών δεν φαίνεται να ταιριάζουν με την υπόθεση.

Περιέργως, η λίμνη Αχέροντα στην Ανταρκτική πήρε το όνομά της από αυτήν την Ελληνική μυθική τοπογραφία του κάτω κόσμου.

Ποταμός Αχέροντας. Εικόνα: Χαρυγούβας/ wikimedia commons CC BY-SA 3.0

Ο θανατηφόρος ποταμός Στύγας

Ο ποταμός Στύγας ήταν ο πιο φοβερός ανάμεσα στους ποταμούς του Άδη, καθώς οι εξαιρετικές ιδιότητες των νερών του ήταν που φόβιζαν ακόμη και τους θεούς.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο ποταμός ξεκινούσε κοντά στην Κόρινθο, ενώ κι ο Ησίοδος αναφέρεται στην Αρκαδική Στύγα στην Πελοπόννησο.

Οι θεότητες του Ελληνικού Δωδεκάθεου ορκίστηκαν στον ποταμό Στύγα επειδή, σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία, κατά τη διάρκεια της Τιτανομαχίας, η Στύγα, η Θεά του ποταμού, τάχθηκε με το μέρος του Δία.

Ο καταρράκτης της Στύγας στα Αροάνια Όρη

Τα νερά του ποταμού θα κατέστρεφαν οποιονδήποτε και οτιδήποτε έπεφτε μέσα τους, αλλά ήταν στα ίδια αυτά νερά που η νύμφη Θέτις βύθισε τον γιο της Αχιλλέα για να τον κάνει άτρωτο.

Στη Θεογονία του, ο Ησίοδος λέει ότι όταν δύο Θεοί διαφωνούσαν, έδιναν όρκο μπροστά σε έναν χρυσό αμφορέα γεμάτο με νερό από τη Στύγα, παρουσία του Δία. Αυτός που έκανε λάθος θα παρέλυε αμέσως, θα γινόταν θνητός για ένα χρόνο και θα αποκλείονταν από τα συμβούλια των θεών για άλλα εννέα χρόνια.

Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ποιητή Βιργίλιο, ο ποταμός Στύγας ξεπήδησε από τον Αχέροντα, που ήταν ο κύριος ποταμός του Τάρταρου, η σκοτεινή άβυσσος. Στη δική του αφήγηση για τον Ελληνικό κάτω κόσμο, την οποία ακολούθησαν πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς, η διασταύρωση στην «άλλη πλευρά» περιγράφεται ότι γίνεται στον ποταμό Στύγα αντί στον Αχέροντα.

Οι νεκροί που δεν μπορούσαν να πληρώσουν το τέλος διασταύρωσης στον Χάροντα, και όσοι δεν είχαν λάβει τελετουργίες κηδείας, έπρεπε να περιπλανηθούν κοντά στις ακτές της Στύγας για εκατό χρόνια προτού τους επιτραπεί να διασχίσουν το ποτάμι και να εισέλθουν στον κάτω κόσμο κατά τον Βιργίλιο.

Τοιχογραφία από τάφο που απεικονίζει τη διέλευση των νεκρών. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Paetum, Σαλέρνο, Νότια Ιταλία. Εικόνα: Velvet, CC BY-SA 3.0, μέσω Wikimedia Commons.

Τιμωρία για δολοφόνους σε Φλεγέθωνα και Κόκυτο

Ο Φλεγέθων, ο Ποταμός της Φωτιάς, έτρεχε παράλληλα με τον Κόκυτο, τον ποταμό του θρήνου. Τα δύο ποτάμια ενώθηκαν σε έναν δυνατό καταρράκτη που έπεσε στον Αχέροντα, σύμφωνα με Ομηρικά ποιήματα.

Ο Πλάτων περιγράφει τον Φλεγέθωνα ως «ένα ρεύμα φωτιάς, που τυλίγεται γύρω από τη Γη και ρέει στα βάθη του Τάρταρου», ενώ το έδαφος στις όχθες του μετατρέπεται σε φλεγόμενο πηλό όπου συναντά τα νερά.

Οποιοσδήποτε νεκρός είχε διαπράξει μητροκτονία ή πατροκτονία όταν ζούσε, ρίχτηκε στον Φλεγέθωνα, ενώ όποιος είχε διαπράξει οποιοδήποτε άλλο είδος ανθρωποκτονίας εν θερμώ και μετάνιωσε για τις πράξεις του αργότερα, ρίχτηκε στον Κόκυτο.

Όλοι συνέχιζαν να κινούνται μεταξύ Τάρταρου και Λίμνης Αχέροντα μέσω των δύο ποταμών μέχρι να τους δοθεί συγχώρεση από τα θύματά τους, τα οποία παρακαλούσαν με δυνατές κραυγές.

Ωστόσο, ήταν πιο τυχεροί από τους ψυχρόαιμους και αμετανόητους δολοφόνους, που θα κατέληγαν αμέσως στα Τάρταρα.

Ο μύθος του Φλεγέθωνα ενέπνευσε τόσο τον Δάντη στην «Κόλαση» του όσο και τον Έντγκαρ Άλαν Πόε στο Descent into the Maelstrom.

Το ποτάμι της λήθης

Ο ποταμός Λήθη πήρε το όνομά του από την αρχαία Ελληνική λέξη για τη λήθη.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι ψυχές έπιναν από αυτό το ποτάμι για να σβήσουν οι αναμνήσεις τους πριν μετενσαρκωθούν, ώστε να μην θυμούνται τις προηγούμενες ζωές τους.

Ωστόσο, μια Ορφική επιγραφή σε ένα αρχαίο μενταγιόν που ανασκάφηκε στη Νότια Ιταλία και εκτέθηκε στο Βρετανικό Μουσείο, συμβουλεύει τον χρήστη να μην πιει από τον ποταμό Λήθη, αλλά να αναζητήσει τα νερά της Μνημοσύνης, του νερού της Μνήμης.

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό τοίχου που απεικονίζει τη Μνημοσύνη, τη θεά της μνήμης και μητέρα των εννέα Μουσών. Ρωμαϊκή βίλα Els Munts, Καταλονία, Ισπανία. Εικόνα: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Ταραγόνα, CC0, μέσω Wikimedia Commons

Ο ποταμός Λήθη δεν ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο ποτάμι στη σύγχρονη Ελλάδα.

Ωστόσο, ο Παυσανίας και ο Πλούταρχος αναφέρουν δύο πηγές με το όνομα Λήθη και Μνημοσύνη στο μαντείο του τοπικού ήρωα και θεού Τροφωνίου στη Βοιωτία της Στερεάς Ελλάδας. Οι πιστοί έπιναν από αυτά τα νερά πριν συμβουλευτούν τους Θεούς.

Το μαντείο του Τροφωνίου, που χαρακτηρίστηκε ως υπόγειο ιερό, δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί.

Θα μπορούσε, ίσως, ο ποταμός Λήθη να νίκησε τη Μνημοσύνη και να παρασύρθηκαν και οι δύο στη λήθη.