Η Πεντάλφα, το τόσο παρεξηγημένο από την σημερινή μας κοινωνία σύμβολο, είναι ένα από τα αρχαιότερα γνωστά σύμβολα θρησκείας και γραφής.
Προτού όμως δούμε την ιστορία της Πεντάλφας, αναλύσουμε το τι ακριβώς είναι, τι συμβολίζει και σημαίνει, ας λύσουμε την παρεξήγηση περί σύνδεσης της Πεντάλφας με τον Σατανισμό:
Η χρήση της ανεστραμμένης Πεντάλφας ως δαιμονικό σύμβολο είναι πολύ πρόσφατη (μόλις του 19ου αιώνα), πατέρας της οποίας είναι ο Eliphas Levi, ο οποίος -αυθαίρετα- ισχυρίστηκε ότι η όρθια Πεντάλφα (δηλαδή με την μια άκρη επάνω) συμβολίζει την θετική Αρχή και το Φως, ενώ η ανεστραμμένη (δηλαδή με την μια άκρη κάτω) την αρνητική Αρχή και το Σκότος.
Κατόπιν, δημιούργησε την ανεστραμμένη Πεντάλφα με το κεφάλι του Baphomet στην μέση (του Τραγοκέφαλου -και επίσης πολύ παρεξηγημένου- αρχαίου Θεού). Ακόμα και ο ίδιος (αρχικά) δεν σκόπευε στην σύνδεση αυτού του συμβόλου με τις Σκοτεινές Τέχνες ή/και τον Σατανισμό.
Η άγρια όμως μορφή του Κερασφόρου Baphomet, γρήγορα συσχετίστηκε και ταυτίστηκε με την επικρατούσα μορφή του Χριστιανού Σατανά κι έτσι ξεκίνησε η… σύγχυση εννοιών. Η ‘χαριστική βολή’ δόθηκε με την δημιουργία της πρώτης σατανικής εκκλησίας στις ΗΠΑ, στα μέσα του 20ου αιώνα από τον Lavey, που έφερε ως έμβλημά της την ανεστραμμένη Πεντάλφα με την μορφή του Baphomet. Έτσι, η ανεστραμμένη Πεντάλφα (με ή χωρίς την μορφή του Baphomet στην μέση) συνδυάστηκε με τον Σατανισμό και τις Σκοτεινές Τέχνες, κι ο σοφός Μύστης, Αλχημιστής, Φύλακας-Θεός της Ισορροπίας και της Απόκρυφης Γνώσης Baphomet, ξέπεσε να ταυτίζεται με τον κακό και σκοτεινό Σατανά…
Πριν από αυτό, δεν υπήρχε καμιά σύνδεση της Πεντάλφας με το κακό. Ειδικά η ανεστραμμένη Πεντάλφα, φορούνταν από τους αμύητους για να δηλώνει ότι ο κάτοχος βρίσκεται σε περίοδο εκμάθησης κι επομένως δεν ήταν ακόμα έτοιμος (ή άξιος) να φορά την Πεντάλφα όρθια. Επιπλέον, η ανεστραμμένη Πεντάλφα εμφανίζεται ως Μεσαιωνικό σύμβολο της υγείας, σύμβολο της Μεταμόρφωσης του Χριστού και στην σφραγίδα του Μέγα Κωνσταντίνου. Ακόμα και η σκληρή Ιερά Εξέταση του Μεσαίωνα, δεν συσχέτισε ποτέ την Πεντάλφα (είτε όρθια είτε ανεστραμμένη) με τον Σατανά… ούτε καν με τον Baphomet, που λατρεύονταν από τους Ναΐτες. Στις 11 κατηγορίες και στις 8 Παπικές διακηρύξεις εναντίον των Ναϊτών, δεν γίνεται ούτε μια φορά λόγος για την Πεντάλφα ή/και τον Baphomet.
Ο μεταγενέστερος του Λεβί και διάσημος μυστικιστής Άλιστερ Κρόουλυ, ίσως σε μια προσπάθεια αποκατάστασης της Πεντάλφας, έγραψε ότι η όρθια Πεντάλφα συμβολίζει τον Μακρόκοσμο ενώ η ανεστραμμένη τον Μικρόκοσμο.
Τα Πέντε Άλφα, οι Πέντε Αρχές και οι Πέντε Αρετές
Το σύμβολο του πεντάγωνου αστεριού, πιστεύεται ότι ονομάστηκε «Πέντε-Άλφα» λόγω του σχήματός του, που φαίνεται σαν πέντε ‘Α’ μπλεγμένα μεταξύ τους. Για πολλούς όμως, αυτή η ονομασία πάει πολύ πιο βαθιά από απλώς τον σχηματισμό της. Αλήθεια, Αγάπη, Αρετή, Αγιοσύνη, Αγνότητα, Αθωότητα, Αιωνιότητα, Αθανασία, Αφοσίωση, Αλληλεγγύη, Αδελφοσύνη, Αμεμπτότητα, Αναπτέρωση, είναι μονάχα λίγα από τα πιθανά ‘Α’ της κάθε γωνίας του άστρου. Κάθε πίστη που χρησιμοποιεί και τιμά το άστρο, φτιάχνει την δική της πεντάδα των ‘Α’.
Κατά μια άλλη έννοια, εξίσου διαδεδομένη, τα «Πέντε-Άλφα» είναι οι σημαντικότερες Πέντε Αρχές που διέπουν το σύμπαν ή οι βασικότερες Πέντε Αρετές που θα πρέπει να έχει ένας μυημένος… Ή και τα δύο. Έτσι, η πεντάδα που δημιουργείται δεν αποτελείται απαραιτήτως από λέξεις/έννοιες που ξεκινούν με ‘Α’ (π.χ. Σοφία, Γνώση, Σθένος, Ειρήνη, Ευσπλαχνία, Κάθαρση κλπ, είναι μερικές από τις πιο συνηθισμένες Αρχές και Αρετές που συναντάμε να αποτελούν την Πεντάλφα).
Στην Μεσαιωνική Αγγλία, η πεντάλφα συμβόλιζε τις πέντε αρετές της Παναγίας: αγνότητα, έλεος, γενναιοδωρία, συντροφικότητα και ευγένεια.
Στην Καμπάλα και το Δέντρο της Ζωής, ο αριθμός 5 συνδέεται με τις 5 Αρχέτυπες Δυνάμεις: Δικαιοσύνη, Έλεος, Σοφία, Κατανόηση και την Ανυπέρβλητη Μεγαλοπρέπεια (του Θεού)
Η Πεντάλφα στις Θρησκείες, τις Φιλοσοφίες και τα Συστήματα της Τέχνης
Οι πρώτες -μέχρι στιγμής- αναφορές στην Πεντάλφα, μας έρχονται από την αρχαία Μεσοποταμία (περίπου το 3.500 π.Χ.), όπου εικάζεται πως συμβόλιζε το Ουράνιο Ον και χρησιμοποιούνταν ως προστασία εναντίον της μαγγανείας. Πάμπολλα ευρήματα στην Μεσοποταμία, στην Σουμερία και στις γύρω απ’ αυτές περιοχές, της περιόδου από το 3.500 π.Χ. έως και το 900 π.Χ., φέρουν την Πεντάλφα.
Στην Σουμερία, εμφανίζεται ως το σύμβολο του UB, δηλαδή της Ουράνιας Κατοικίας. Επίσης, για την αρχαία Βαβυλώνα υπήρξε σύμβολο των 4 κατευθύνσεων μπρος, πίσω, αριστερά, δεξιά, που αντιστοιχούν στους πλανήτες Δια, Ερμή, Άρη και Κρόνο αντίστοιχα, και της πέμπτης κατεύθυνσης ‘πάνω’ που αντιστοιχεί στην ‘Ουράνια Βασίλισσα’, δηλαδή την Αφροδίτη (την Βαβυλώνια ‘Ιστάρ’). Έτσι, η Πεντάλφα συνδέθηκε με την λατρεία της Θεάς της Ομορφιάς και της Αγάπης.
Αγάλματα που βρέθηκαν της αρχαίας Αιγύπτου, φέρουν εγχάρακτη την Πεντάλφα. Για τους αρχαίους Αιγυπτίους αντιπροσώπευε την Θεϊκή Μήτρα και περιβάλλονταν από βαθιά φιλοσοφία, για την οποία δυστυχώς γνωρίζουμε πολύ λίγα σήμερα. Εικάζοντας, θεωρούμε ότι μεγάλο μέρος αυτής της φιλοσοφίας, επιβίωσε μέσω του Πυθαγόρα και της Πυθαγόρειας Σχολής, μιας και ο Πυθαγόρας μαθήτευσε στην Αίγυπτο και μυήθηκε στα αιγυπτιακά μυστήρια.
Για τους αρχαίους Κέλτες και Νορβηγούς, η Πεντάλφα υπήρξε σύμβολο προστασία από οτιδήποτε κακό, είτε αυτό ήταν δαιμόνια, είτε μαγγανεία, είτε κακόβουλα αερικά και συνήθιζαν να την σκαλίζουν πάνω στις πόρτες των σπιτιών τους ή/και στα κρεβατάκια των μωρών.
Για τον Βασιλιά Σολομώντα υπήρξε σύμβολο των πέντε αισθήσεων και της σχέσης αρσενικού-θηλυκού. Μέχρι και σήμερα, η Πεντάλφα καλείται επίσης «Σφραγίδα του Σολομώντα» και για τους Εβραίους, είναι το σύμβολο της Πεντάτευχου. Κλεισμένη σε κύκλο, είναι σύμβολο Θεϊκής προστασίας και η σφραγίδα της Ιερουσαλήμ, κατά την περίοδο από τον 5ο έως και τον 1ο αιώνα π.Χ., ήταν μια Πεντάλφα κλεισμένη σε κύκλο με τα εβραϊκά γράμματα YRSLM (δηλαδή «Ιερουσαλήμ») να την περικλείουν. Κεραμικά, νομίσματα και άλλα αντικείμενα που βρέθηκαν στην περιοχή της Ιερουσαλήμ και στην Καπερναούμ (σήμερα στεγάζονται στο Ισραηλινό Μουσείο της Ιερουσαλήμ) φέρουν την «Σφραγίδα της Ιερουσαλήμ» ή την «Σφραγίδα του Σολομώντα».
Οι Χριστιανοί Γνωστικοί την αποκαλούσαν «Φλεγόμενο Αστέρι» και στον Χριστιανικό Μυστικισμό συμβολίζει τις πέντε πληγές του Χριστού, την Αγία Τριάδα και τις δύο φύσεις του Χριστού (Ανθρώπινη και Θεϊκή), τα Αγία Θεοφάνεια και την αποκάλυψη του Χριστού ως βρέφος στους 3 Μάγους. Αναφέρεται επίσης ως «Το Άστρο του Ιακώβ» που είναι σύμβολο Θεϊκής Σοφίας, «Άστρο του Ιησού» και «Άστρο της Δύσης» που συνδέεται με τον Ιησού, ως το Άστρο που λάμπει λίγο πριν την ανατολή. Η ανεστραμμένη Πεντάλφα συμβολίζει την ενσάρκωση του Θεού, δηλαδή τον Χριστό.
Αναφορές έχουμε και για τους ιππότες του θρυλικού Βασιλιά Αρθούρου, όπου η Πεντάλφα υπήρξε θυρεός του Σερ Γκάγουεν και σύμβολο των πέντε πληγών του Χριστού. Στα επικά ποιήματα της εποχής, γίνεται συχνά αναφορά της Πεντάλφας ως σύμβολο του Φωτός.
Για τους Ροδόσταυρους και τους Αλχημιστές συμβολίζει τον Άνθρωπο μέσα στον Μικρόκοσμο, με το κεφάλι του στην κορυφή του αστεριού, τα χέρια του απλωμένα στις άκρες και τα πόδια κάτω. Πολλοί σύγχρονοι Μύστες διατηρούν αυτόν το συμβολισμό, μα επίσης τιμούν την Πεντάλφα ως σύμβολο ζωής: Γέννηση, Βάπτιση (Μύηση), Αγάπη, Ανάπαυση, Θάνατος. Ή: Βρεφική ηλικία, Εφηβεία, Ενηλικίωση, Μέση Ηλικία, Τρίτη Ηλικία. Επίσης, την συνδέουν με τις 4 εποχές του χρόνου (Άνοιξη-παιδική ηλικία, Καλοκαίρι-εφηβεία, Φθινόπωρο-ενηλικίωση και Χειμώνας-Τρίτη ηλικία) και στην θέση του Πνεύματος στέκεται ο Θάνατος, που είναι η αρχή, το τέλος και η αρχή ξανά κάθε ζωής, αλλά και το πέρασμα από μια κατάσταση σε μια άλλη.
Φεύγοντας όμως από την Μεσόγειο, συναντάμε την Πεντάλφα και σε σχεδόν ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο. Όπως για παράδειγμα στην Κίνα, ως σύμβολο των πέντε κινεζικών φυσικών στοιχείων (μέταλλο, ξύλο, γη, νερό, φωτιά) και της αέναης φυσικής κίνησης.
ΕΔΩ Πεντάλφα: Ζητούμενο η επιστροφή στις αρχαιοελληνικές της ρίζες
Μια από τις πιο φημισμένες Πεντάλφες, είναι αυτή του Henry Cornelius Agrippa von Nettesheim, στο Libri tres de occulta philosophia, με έναν άνθρωπο στο κέντρο να εκτείνει τα πόδια και τα χέρια του στον κύκλο που περικλείει την Πεντάλφα. Πάμπολλες παραλλαγές αυτής της Πεντάλφας συναντάμε κατά την περίοδο της Αναγέννησης, μερικές εκ των οποίων φέρουν στα άκρα τα εβραϊκά γράμματα YHSVH, δηλαδή «Γεσουά» – «Μεσσίας/Υιός Θεού». Στην αυθεντική του Agrippa, τα άκρα φέρουν πλανητικά σύμβολα και το κέντρο το σύμβολο της σελήνης. Μια γνωστή παραλλαγή του Βετρούβιου Άνδρα του Leonardo Da Vinci, είναι αυτή όπου ο άνδρας βρίσκεται μέσα σε Πεντάλφα, συμβολίζοντας την σχέση του ανθρώπου με το Σύμπαν, παραπέμποντας στην Θεϊκή Αναλογία (αριθμός Φ), η οποία κρύβεται και στον Βετρούβιο Άνδρα, αλλά και στην Πεντάλφα που είναι υπόδειγμα της Θεϊκής Αναλογίας.
Ο διάσημος ψυχολόγος Καρλ Γιούγκ δεν έμεινε αδιάφορος απέναντι στην Πεντάλφα. Γοητευμένος από την ιστορία και φιλοσοφία που κουβαλά το σύμβολο, συνέδεσε τα 5 στοιχεία που την χαρακτηρίζουν με 5 αισθήσεις του ανθρώπου: Αίσθημα, Σκέψη, Διαίσθηση, Αίσθηση και Ανυπέρβλητος Εαυτός που τα εμπεριέχει όλα.
Στον Νεοπαγανισμό των τελευταίων δεκαετιών, συναντάμε πάλι την Πεντάλφα σε σχέση με τον Κερασφόρο Θεό, που έχει πέντε μορφές: Άνθρωπος, Τράγος, Κριός, Αρσενικό Ελάφι, Ταύρος, χωρίς όμως να αναφέρεται σε δαιμονική Θεότητα, αλλά στον Θεό Παν – τον Θεό της Φύσης, τον σύντροφο και προστάτη της Μητέρας Θεάς. Όμως, η πλέον διαδεδομένη ερμηνεία του συμβόλου τις τελευταίες δεκαετίες, σχετίζεται με τα στοιχεία της φύσης και την σχέση τους με μας. Έτσι έχουμε:
Το Πνεύμα, που αντιπροσωπεύει το αιθερικό, το αιώνιο και την επικοινωνία μας με το Θείο. Είναι η αθάνατη ψυχή μας, το θεϊκό που βρίσκεται μέσα σε όλους μας, η πνευματική μας σύνδεση με την Φύση και μεταξύ μας. Συμβολίζει την αγάπη, την αθωότητα και όλα τα αγνά τα συναισθήματα που ανυψώνονται πέρα από τις ανάγκες τις σάρκας.
Την Γη, που αντιπροσωπεύει το στοιχείο της Μητέρας. Είναι το στοιχείο της σταθερότητας. Συμβολίζει ασφάλεια, εξέλιξη, νουθεσία, όλα όσα μας παρέχει η Γη. Μας προσφέρει την ικανότητα να ερευνήσουμε το Πνεύμα με τα πόδια μας γερά στην Γη. Χωρίς αυτό το στοιχείο, θα βρισκόμασταν συνέχεια «στα σύννεφα».
Τον Αέρα, που αντιπροσωπεύει το στοιχείο του νού. Συμβολίζει την σκέψη, την ευφυία, την λογική. Μας προσφέρει την ικανότητα να εξετάζουμε το Πνεύμα και να ανακαλύπτουμε που ανήκει στην ζωή μας.
Την Φωτιά, που αντιπροσωπεύει το στοιχείο του πάθους. Συμβολίζει το κομμάτι μας που δεν γνωρίζει φόβο, που επιτίθεται στα τυφλά αλλά χωρίς σκέψη. Η Φωτιά είναι αυτή που μας δίνει κουράγιο, δύναμη και θάρρος.
Το Νερό, που αντιπροσωπεύει τον κύκλο της Ζωής, το στοιχείο του συναισθήματος. Συμβολίζει τα τρυφερά μας συναισθήματα σε αντίθεση με τα συναισθήματα της Φωτιάς. Είναι η αγνή και άδολη αγάπη και ευτυχία, όλα τα συναισθήματα που σβήνουν την Φωτιά.
Όταν η Πεντάλφα περικλείεται σε κύκλο, ενώνει όλα τα στοιχεία της Φύσης και συμβολίζει τον Άνθρωπο, που είναι η ενότητα της Ύλης με το Πνεύμα, της Πνευματικότητας με την Λογική. Μας υπενθυμίζει ότι χρειαζόμαστε όλα τα στοιχεία για να ολοκληρωθούμε και ότι η ζωή είναι ένας κύκλος. Ότι δεν μπορεί να υπάρξει χαρά χωρίς τον πόνο και πόνος χωρίς την χαρά.
Η Πεντάλφα, οι αρχαίοι Έλληνες & ο Πυθαγόρας
Οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμαζαν επίσης «Πεντάγραμμον», διότι αποτελείται από 5 γραμμές, «Πεντάγωνον» διότι έχει 5 γωνίες και «Πεντάμυχος». Την συναντάμε αρχικά ως σύμβολο της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας της τελειότητας του ανθρώπου, του Θεού Εντός και της αιωνιότητας. Κατά τον Πυθαγόρα, ο αριθμός 5 είναι ο αριθμός του ανθρώπου και της Ψυχής. Κάθε άκρη της Πεντάλφας σχετίζεται με ένα στοιχείο, που δίνει ζωή στον άνθρωπο αλλά και που δημιουργεί ο άνθρωπος: γη-ύλη, νερό-υγρά, αέρας-ανάσα, φωτιά-ενέργεια, ψυχή-νους. Για τους Πυθαγόρειους η Πεντάλφα υπήρξε έμβλημα, την ονόμαζαν «ΥΓΙΕΙΑ» και ήταν το αναγνωριστικό τους («Υγιαίνετε»). Η ΥΓΙΕΙΑ συμβόλιζε το αντίθετο του θανάτου. Όχι όμως του υλικού θανάτου, αλλά του πνευματικού. Γι αυτό και το κέντρο της Πεντάλφας συμβόλιζε την αθάνατη Ζωή.
Η «Πεντάμυχος» ήταν άλλη μια ονομασία της Πεντάλφας για τους Πυθαγόρειους, της οποίας η σημασία είναι «το βαθύτερο Είναι», «το κέντρο της ύπαρξης». Ο Φερεκύδης (που πιθανολογείται ότι υπήρξε δάσκαλος του Πυθαγόρα) έγραψε μια δική του εκδοχή της Θεογονίας και την ονόμασε «Πεντάμυχος». Πιθανολογείται λοιπόν ότι αυτή η ονομασία της Πεντάλφας από τους Πυθαγόρειους, προέρχεται από τον Φερεκύδη. Μια άλλη πιθανή εκδοχή, είναι ο Πυθαγόρας να επηρεάστηκε από την μαθητεία του στην Αίγυπτο και την Βαβυλώνα και μετέφερε την Πεντάλφα και την σημασία της στην πατρίδα του.
Ο Πλάτωνας χαρακτήριζε την Πεντάλφα ως «σύμβολο των Ουρανών» και οι μεταγενέστεροί του συνέδεσαν την Πεντάλφα με τα 5 πλατωνικά στέρεα, ως εξής: Τετράεδρο – Φωτιά, Κύβος – Γη, Οκτάεδρο – Αέρας, Δωδεκάεδρο – Πνεύμα και Εικοσάεδρο – Νερό.
Αργότερα, ο φημισμένος Ελληνοαιγύπτιος ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (87-150 μ.Χ. περίπου) συνέδεσε τους 5 ‘δευτερεύοντες’ πλανήτες με την Πεντάλφα και τα στοιχεία, ως εξής: Άρης – Γη, Κρόνος – Νερό, Αφροδίτη – Αέρας, Δίας – Φωτιά, Ερμής – Πνεύμα. Στην όρθια Πεντάλφα τοποθετούνται ως εξής: ο Ερμής στην πάνω γωνία, ο Άρης στην αριστερή, ο Κρόνος στην κάτω αριστερή, η Αφροδίτη στην κάτω δεξιά και ο Δίας στην δεξιά. Κατά τον Πτολεμαίο, τα δύο δεξιά στοιχεία είναι καλόβουλα, ενώ τα δύο αριστερά είναι κακόβουλα. Η κορυφή είναι ουδέτερη, εξισορροπώντας τα 4 στοιχεία. Οι δύο κύριοι πλανήτες, Ήλιος και Σελήνη, στέκονται πάνω από την Πεντάλφα, δεξιά και αριστερά, αντίστοιχα. Σε μερικά από τα νεότερα μυστικιστικά συστήματα, μπορούμε να βρούμε τον Ήλιο και την Σελήνη στο κέντρο της Πεντάλφας, ‘δεμένα’ μεταξύ τους έτσι, που να θυμίζουν το Ταοϊστικό Γινκ-Γανγκ.
Από τον Μεσαίωνα και μέχρι τις μέρες μας, ξανασυναντάμε την Πεντάλφα στις λαϊκές παραδόσεις και δεισιδαιμονίες της ελληνικής υπαίθρου, ως φυλαχτό προστασίας από τα κακόβουλα αερικά του δάσους.
Η Πεντάλφα είναι από τα λίγα σύμβολα που συναντάμε σε τόσες πολλές θρησκείες και φιλοσοφίες του κόσμου. Εδώ και χιλιετίες τιμάται με σεβασμό, προστατευτεί τον κάτοχο από δαίμονες (είτε αυτοί είναι προσωπικοί είτε όχι) και αντιμετωπίζεται ως σύμβολο σοφίας, γνώσης, ευτυχίας και ζωής. Η συσχέτισή της με τον Σατανισμό είναι εκφυλισμός και ύβρης.
Βιβλιογραφία & άλλες πηγές πληροφοριών:
ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΕΙΑ – Ο Εμπεδοκλής και η Πυθαγόρεια Παράδοση, Peter Kingsley, Εκδόσεις ΑΡΧΕΤΥΠΟ
Μ Α Γ Ε Ι Α – Η Απόκρυφη Παράδοση του Κόσμου, Έργο Συλλογικό, Εκδόσεις ΑΡΧΕΤΥΠΟ
ΝΕΟΠΑΓΑΝΙΣΜΟΣ – Η Αναγέννηση της Αρχαίας Θρησκείας, Χαρίκλειας Μήνη, Εκδόσεις ΑΡΧΕΤΥΠΟ
Ο ΠΛΗΡΗΣ ΟΔΗΓΟΣ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΥ, Φρίκ Τίμοθυ & Γκάντι Πίτερ, Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ
ΤΟ ΠΛΗΡΕΣ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΜΑΓΕΙΑΣ, Raymond Buckland, Εκδόσεις ΚΟΝΙΔΑΡΗ
ΜΥΣΤΕΣ ΚΑΙ ΜΑΓΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Θανάσης Μαργαρίτης, Εκδόσεις ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ
ΛΕΞΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΩΝ, Τζ. Κούπερ, Εκδόσεις ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
«The Pythagorean Pentacle», Apollonios Sophistes, 1999
Encyclopedia Britannica
Wikipedia
Πηγή: diadrastika
Reviewed by Αρχαία Ελληνικά
on
Δευτέρα, Αυγούστου 02, 2021
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια: