Αρχιδάμεια: Βασίλισσα της Σπάρτης (340 – 241 π.Χ.)

Η Αρχιδαμία ή Αρχιδάμεια (νεοελληνική απόδοση) ήταν βασίλισσα της Σπάρτης, σύζυγος του Ευδαμίδα Α’, μητέρα του Αρχιδάμου Δ’ και της Αγησιστράτης και γιαγιά του Ευδαμίδα Β’ και του Άγιδος Δ’.

Οι πρώτες ιστορικές αναφορές την «εμφανίζουν» να ηγείται των Σπαρτιατισσών εναντίον του Πύρρου κατά την πολιορκία της Λακεδαιμονίας τον 3ο αιώνα π.Χ. όταν η Γερουσία αποφάσισε την αποστολή των Σπαρτιατισσών στην Κρήτη προκειμένου να διασφαλίσει την επιβίωσή τους. Η Αρχιδάμεια μιλώντας εξ ονόματος των γυναικών της Σπαρτιάτης, εισήλθε στο Γερουσία με «ξίφος ανά χείρας», αμφισβητώντας την πρόταση και διερωτώμενη αν οι Γερουσία σοβαρολογούσε θεωρώντας ότι οι γυναίκες της Σπάρτης προτιμούν την επιβίωση ενώ η πόλη επρόκειτο να καταστραφεί.

Μετά την επίλυση του θέματος, οι Σπαρτιάτες ξεκίνησαν την κατασκευή αμυντικής τάφρου που εκτεινόταν παράλληλα με το στρατόπεδο του Πύρρου και η Αρχιδάμεια κατηύθυνε τις γυναίκες στο εν λόγω έργο, αφού σύμφωνα με αναφορές οι Σπαρτιάτισσες «ολοκλήρωσαν με τα χέρια τους το ένα τρίτο της τάφρου». Είναι πιθανό η Αρχιδάμεια να ηγήθηκε των Σπαρτιατισσών εναντίον του Πύρρου, όσον αφορά στον εφοδιασμό των υπερασπιστών με όπλα κατά τη διάρκεια του αγώνα και την μεταφορά τραυματιών από το πεδίο της μάχης.

Μετέπειτα ιστορικά αρχεία χρονολογούμενα τρεις δεκαετίες αργότερα, αναφέρουν την συμμετοχή της στα σχέδια του εγγονού της Άγιδος Δ’ της δυναστείας των Ευρυποντιδών, η οποία όμως «σημαδεύτηκε» από πλούτο και απληστία. Συγκεκριμένα την εν λόγω χρονική περίοδο βασιλείας του Άγιδος (245 π.Χ.) η Σπάρτη βίωνε περίοδο παρακμής αφού οι πολίτες είχαν περιορισθεί στους 700 έναντι 7.000, εκ των οποίων πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν οι 100 οι οποίοι είχαν στην ιδιοκτησία τους το μεγαλύτερο ποσοστό εδαφών, ενώ οι περισσότεροι βαρύνονταν με δυσβάστακτα χρέη και η στρατιωτική δύναμη της Σπάρτης είχε εκμηδενιστεί. Ο Άγις Δ’ προκειμένου να διορθώσει τα κακώς κείμενα σχεδίασε μία τολμηρή αγροτική και κοινωνική μεταρρύθμιση, η οποία προέβλεπε κατάργηση χρεών, αναδιανομή της γης, να γίνουν Όμοιοι (Σπαρτιάτες) όσοι Περίοικοι το επιθυμούν και να αποκατασταθεί η νομοθεσία του Λυκούργου. Ο ίδιος έδωσε το παράδειγμα παραχωρώντας όλη την περιουσία του στην πολιτεία. Ωστόσο από τα μέτρα που σχεδίασε τελικά υλοποιήθηκε μόνο η απόσβεση χρεών.

Επειδή η Αρχιδάμεια και η Αγησιστράτη ήταν οι πλουσιότερες στην Λακεδαίμονα, η υποστήριξη της πρώτης στον Άγιν συνέβαλλε στην υλοποίηση των σχεδίων του, αφού ήταν μεταξύ εκείνων που δεσμεύθηκαν αρχικά να συνεισφέρουν τον πλούτο τους σε ένα κοινό ταμείο, το οποίο στη συνέχεια έπρεπε να διανεμηθεί εξίσου μεταξύ παλαιών και νέων πολιτών της Σπάρτης.

Πολιορκία της Σπάρτης από τον Πύρρο_πίνακας του François Topino-Lebrun 1799 François Topino-Lebrun [Public domain], via Wikimedia Commons

Ὁ δ’ Ἆγις οὕτω πολὺ παρήλλαττεν εὐφυΐᾳ καὶ φρονήματι ψυχῆς οὐ μόνον τοῦτον, ἀλλὰ σχεδὸν ἅπαντας ὅσοι μετ’ Ἀγησίλαον τὸν μέγαν ἐβασίλευσαν, ὥστε μηδέπω γεγονὼς εἰκοστὸν ἔτος, ἐντεθραμμένος δὲ πλούτοις καὶ τρυφαῖς γυναικῶν, τῆς τε μητρὸς Ἀγησιστράτας καὶ τῆς μάμμης Ἀρχιδαμίας, αἳ πλεῖστα χρήματα. Πλουτάρχου «Βίοι Παράλληλοι – Άγις & Κλεομένης 4.1»

Ο αρχικός σχεδιασμός «αμαυρώθηκε» από τη διαφθορά του θείου του Άγιδος και πρώην υποστηρικτή, τον Αγησίλαο, καθώς και τις μηχανορραφίες του βασιλέα της δυναστείας των Αγιαδών Λεωνίδα Β’ ο οποίος μαζί με τους Εφόρους κατηγόρησαν, φυλάκισαν και κατόπιν εκτέλεσαν τον Άγιν, αγνοώντας το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί και διαδήλωνε για την απελευθέρωσή του. Την εν λόγω χρονική περίοδο η Αρχιδάμεια και η Αγησιστράτη ζήτησαν να μεταβούν στη φυλακή προκειμένου να επισκεφθούν τον Άγιν και εκεί βρήκαν τον θάνατο με στραγγαλισμό από τους πολιτικούς αντιπάλους τους.

Ὁ μὲν οὖν Ἆγις ἐπὶ τὴν στραγγάλην πορευόμενος, ὡς εἶδέ τινα τῶν ὑπηρετῶν δακρύοντα καὶ περιπαθοῦντα, «παῦσαί με» εἶπεν «ὦ ἄνθρωπε κλαίων· καὶ γὰρ οὕτως παρανόμως καὶ ἀδίκως ἀπολλύμενος κρείττων εἰμὶ τῶν ἀναιρούντων»· καὶ ταῦτ’ εἰπὼν παρέδωκε τῷ βρόχῳ τὸν τράχηλον ἑκουσίως. Ὁ δ’ Ἀμφάρης προελθὼν ἐπὶ τὰς θύρας καὶ τὴν Ἀγησιστράταν προσπεσοῦσαν αὐτῷ διὰ συνήθειαν καὶ φιλίαν ἀναστήσας, οὐδὲν ἔφη περὶ τὸν Ἆγιν ἔσεσθαι βίαιον οὐδ’ ἀνήκεστον· ἐκέλευε δὲ κἀκείνην εἰ βούλοιτο πρὸς τὸν υἱὸν εἰσελθεῖν. ἐκείνης δὲ καὶ τὴν μητέρα μετ’ αὐτῆς παρεῖναι δεομένης, οὐδὲν ἔφη κωλύειν ὁ Ἀμφάρης· καὶ δεξάμενος ἀμφοτέρας καὶ πάλιν κλεῖσαι τὰς θύρας τοῦ δεσμωτηρίου κελεύσας, προτέραν μὲν τὴν Ἀρχιδαμίαν παρέδωκεν, ἤδη σφόδρα πρεσβῦτιν οὖσαν καὶ καταγεγηρακυῖαν ἐν ἀξιώματι μεγίστῳ τῶν πολιτίδων· ἀποθανούσης δ’ ἐκείνης ἐκέλευσε τὴν Ἀγησιστράταν ἔσω βαδίζειν. ὡς δ’ εἰσελθοῦσα τόν θ’ υἱὸν ἐθεάσατο χαμαὶ κείμενον καὶ τὴν μητέρα νεκρὰν ἐκ τοῦ βρόχου κρεμαμένην, ἐκείνην μὲν αὐτὴ τοῖς ὑπηρέταις συγκαθεῖλε, καὶ παρεκτείνασα τῷ Ἄγιδι τὸ σῶμα περιέστειλε καὶ κατεκάλυψε· τῷ δ’ υἱῷ προσπεσοῦσα καὶ φιλήσασα τὸ πρόσωπον, «ἡ πολλή σε» εἶπεν «ὦ παῖ εὐλάβεια καὶ τὸ πρᾶον καὶ τὸ φιλάνθρωπον ἀπώλεσε μεθ’ ἡμῶν.» ὁ δ’ Ἀμφάρης ἀπὸ τῆς θύρας ὁρῶν τὰ γινόμενα καὶ τὰς φωνὰς ἀκούων, ἐπεισῆλθε καὶ πρὸς τὴν Ἀγησιστράταν μετ’ ὀργῆς εἶπεν· «εἰ τοίνυν» ἔφη «ταὐτὰ ἐδοκίμαζες τῷ υἱῷ, ταὐτὰ καὶ πείσῃ.» καὶ ἡ Ἀγησιστράτα πρὸς τὸν βρόχον ἀνισταμένη «μόνον» ἔφη «συνενέγκαι ταῦτα τῇ Σπάρτῃ.» Πλουτάρχου «Βίοι Παράλληλοι – Άγις & Κλεομένης 20»

H Αρχιδάμεια σκοτώθηκε το 241 π.Χ. σε ηλικία μεγαλύτερη των 90 ετών, αν λάβουμε υπόψιν ότι το 320 π.Χ. είχε ήδη γεννήσει τον γιο της Αρχίδαμο Δ’.

Πηγές: Πλούταρχος «Βίοι Παράλληλοι: Άγις και Κλεομένης»