Μάχη της Μουνυχίας (403 π.Χ.)

Η μάχη της Μουνυχίας (403 π.Χ) διεξήχθη μεταξύ Αθηναίων που εξορίστηκαν από την ολιγαρχική κυβέρνηση των Τριάκοντα Τυράννων και των κυβερνητικών δυνάμεων, υποστηριζόμενων από Σπαρτιάτικη φρουρά.

Η εν λόγω μάχη κατέληξε σε νίκη των Δημοκρατικών κατά του Ολιγαρχικού καθεστώτος και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Αθήνα μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Προοίμιο

Μετά την ταπεινωτική ήττα των Αθηνών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, οι Σπαρτιάτες συναίνεσαν στη συμφωνία ειρήνης με τους Αθηναίους «υπό τον όρο να εφαρμόσουν το πολίτευμα των προγόνων τους». Η πόλη διαιρέθηκε σε Ολιγαρχικούς και Δημοκρατικούς και ο Λύσανδρος ο Λακεδαιμόνιος νικητής του πολέμου, υποστήριξε τους Ολιγαρχικούς, όπως έπραξε σε όλες τις κατακτημένες περιοχές.

Μετά από πρόταση του Δρακοντίδη, από τον δήμο Αφιδνών και υπό την πίεση του Λυσάνδρου, η Εκκλησία του δήμου δημιούργησε ένα σώμα Τριάντα ατόμων (Τριάκοντα) με στόχο τη δημιουργία μιας νέας «πολιτείας», δηλαδή πολιτεύματος, όπως είχε συμβεί το 411 π.Χ. Απώτερος σκοπός ήταν η επιστροφή σε αυτό που αποκαλέστηκε «πάτριος πολιτεία», δηλαδή πολίτευμα των προγόνων, εκκαθαρίζοντας το εκλογικό σώμα και καταργώντας τους «μισθούς», δηλαδή τις καταβολές χρημάτων προς τους πτωχότερους πολίτες. Τα μέλη του σώματος επιλέχτηκαν από φίλους του Θηραμένη, ο οποίος διαπραγματεύτηκε την ειρήνη και του Κριτία, ενός φιλολακεδαίμονα αριστοκράτη.

Οι Τριάκοντα μείωσαν τον αριθμό των ατόμων που κατείχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα στους 3.000 (Τρισχίλιοι) και οι ίδιοι διόρισαν τα μέλη της Βουλής των Πεντακοσίων, η οποία είχε νομοθετικές αρμοδιότητες. Κατήργησαν τους νόμους του Εφιάλτη και του Αρχίστρατου και ορισμένους από τους νόμους του Σόλωνα. Επιπλέον, οργάνωσαν τη δίωξη δημαγωγών και συκοφαντών. Χιλιάδες οδηγήθηκαν στην εξορία, μεταξύ των οποίων ο επιτυχημένος στρατιωτικός και ηγέτης των Δημοκρατικών Θρασύβουλος, ο οποίος διέφυγε στη Θήβα.

Απεικόνιση του Θρασύβουλου σε χαρακτική ξύλου του 1864

Η μάχη

Στις αρχές του 403 π.Χ. ο Θρασύβουλος και εβδομήντα οπαδοί του κατέλαβαν το οχυρό της Φυλής, 30 χλμ. βορειοδυτικά της Αθήνας στους πρόποδες της Πάρνηθας. Οι Τριάκοντα με υποστηρικτές τους, επιτέθηκαν στη Φυλή, αλλά απέτυχαν, αφού η αρχική επίθεση στο οχυρό αποκρούστηκε με ευκολία και η προσπάθεια να οργανωθεί πολιορκία απέτυχε λόγω χιονόπτωσης και πανικού στο στρατόπεδο. Οι Τριάκοντα με την υποστήριξη 700-750 Σπαρτιατών επιχείρησαν να αποκλείσουν το οχυρό. Εκείνη τη χρονική περίοδο οι οπαδοί του Θρασύβουλου είχαν αυξηθεί σε 700 άνδρες και με αυτούς επιτέθηκε αιφνιδιαστικά την αυγή στο στρατόπεδο των Σπαρτιατών, προκαλώντας επώδυνη ήττα (μάχη της Φυλής).

Αυτή η σχετικά μικρή μάχη επηρέασε σε μεγάλο βαθμό το ηθικό και από τις δύο πλευρές. Οι Τριάκοντα άρχισαν να αναζητούν καταφύγιο και προετοιμάστηκαν να μετακινηθούν στην Ελευσίνα, ενώ την ίδια στιγμή προσπάθησαν ανεπιτυχώς να πείσουν τον Θρασύβουλο να έρθει μαζί τους, προσφέροντας μια θέση στους Τριάκοντα.

Οι Δημοκράτες εν τω μεταξύ είχαν αναθαρρήσει από τη νίκη και την άφιξη ενισχύσεων. Σύντομα διέθεταν 1.000-1.200 άνδρες στη Φυλή και ο Θρασύβουλος αποφάσισε να ρισκάρει να καταλάβει τον Πειραιά, το λιμάνι των Αθηνών, που ήταν ανέκαθεν προπύργιο των Δημοκρατικών και στο οποίο οι Τριάκοντα είχαν εξορίσει ορισμένους από τους αντιπάλους τους. Τα προηγούμενα χρόνια οι Σπαρτιάτες υποστήριζαν ότι τα τείχη του Πειραιά πρέπει να γκρεμιστούν και έτσι η πόλη ήταν ανοχύρωτη.

Οι Ξενοφών και Διόδωρος δίνουν ελαφρώς διαφορετικές μαρτυρίες για τη μετάβαση στον Πειραιά και την πορεία προς τη μάχη της Μουνυχίας. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, οι Δημοκράτες κατέλαβαν το λιμάνι τη νύχτα, χωρίς να προηγηθεί κάποια μάχη, ενόσω οι Τριάκοντα κατηύθυναν τις δυνάμεις τους προς το λιμάνι. Οι Δημοκράτες αρχικά είχαν σκοπό να παραταχθούν στα όρια της πόλης, αλλά συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν αρκετά δυνατοί για να κρατήσουν ένα τόσο μεγάλο μέτωπο και αντ’ αυτού προχώρησαν στο λόφο Μουνυχία (σημερινή Καστέλα).

Σύμφωνα με τον Διόδωρο, οι Τριάκοντα συγκεντρώθηκαν με όλη τους τη δύναμη και κατασκήνωσαν στο ύπαιθρο κοντά στις Αχαρνές, 10 χλμ. βόρεια της Αθήνας, στο δρόμο προς τη Φυλή. Ο Θρασύβουλος, με 1.200 άνδρες στη διάθεσή του, προωθήθηκε και νίκησε τα στρατεύματα στις Αχαρνές, αναγκάζοντάς τους να επιστρέψουν στην Αθήνα. Αυτό ίσως είναι μια ελαφρώς διαφορετική περιγραφή της αιφνιδιαστικής επίθεσης στο Σπαρτιατικό στρατόπεδο κοντά στη Φυλή.

Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, οι Δημοκρατικοί κατέληξαν να κατέχουν ισχυρή αμυντική θέση στο λόφο Μουνυχίας και κατόπιν σε έναν ακατοίκητο λόφο βορειοανατολικά του Πειραιά. Οι Τριάκοντα επιτέθηκαν σε αυτή τη θέση και ηττήθηκαν.

Ο Διόδωρος δίνει μια πολύ σύντομη περιγραφή αυτής της μάχης. Οι Τριάκοντα είχαν αριθμητικό πλεονέκτημα, ενώ οι Δημοκράτες κατείχαν ισχυρότερη θέση. Η μάχη ήταν μακρά και σκληρή, αλλά η πλάστιγγα έγειρε όταν σκοτώθηκε ο Κριτίας, ο αρχηγός των Τριάκοντα. Τα ολιγαρχικά στρατεύματα υποχώρησαν στο λόφο και παρατάχθηκαν για μάχη στην πεδιάδα, αλλά οι Δημοκρατικοί αρνήθηκαν να κατέβουν και να επιτεθούν. Αυτό ενθάρρυνε πολύ περισσότερους Αθηναίους να συνταχθούν με τον Θρασύβουλο, ο οποίος κατάφερε να εξαπολύσει αιφνιδιαστική επίθεση στους Ολιγάρχες (μετά από ένα απροσδιόριστο χρονικό κενό) να τους νικήσει και να αποκτήσει τον έλεγχο του Πειραιά.

Χάρτης με τις μάχες του 403 π.Χ. στην Μουνυχία – Φυλή και Πειραιά Eric Gaba (Sting), CC BY-SA 2.5, via Wikimedia Commons

Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, οι δυνάμεις των Τριάκοντα παρατάχθηκαν στην αγορά του Ιπποδάμου και προχώρησαν στον λόφο σε σχηματισμό πενήντα στοίχων. Οι Δημοκρατικοί παρατάχθηκαν σε μέτωπο ίδιου πλάτους, σε βάθος δέκα στοίχων, αλλά με σημαντικό αριθμό ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών και σφενδονιστών – ακοντιστών πίσω τους. Κατόπιν αφιερώνεται μεγάλο τμήμα στην πολεμική ομιλία του Θρασύβουλου, η οποία μας δίνει κάποιες λεπτομέρειες για το σχηματισμό του εχθρού. Οι υπόλοιποι Σπαρτιάτες ήταν στα δεξιά και οι κυβερνητικοί στα αριστερά. Στη συνέχεια διέταξε τους άνδρες του να μην επιτεθούν πρώτοι, επειδή κάποιος προφήτης του είπε να μην επιτεθούν μέχρι να σκοτωθεί ή τραυματιστεί ένας από αυτούς, όπως περιγράφεται παρακάτω:

Όπως αναφέρει η ιστορία ο Θρασύβουλος, υποτίθεται ότι είχε στο στρατό του έναν πολεμιστή με προφητικές ικανότητες. Αυτή η μυστηριώδης φυσιογνωμία φέρεται να του είπε ότι η νίκη θα ήταν εξασφαλισμένη εάν οι επαναστάτες κρατούσαν τις θέσεις τους στην κορυφή του λόφου. Ο προφήτης ισχυρίστηκε ότι όσο δελεαστικό κι αν ακούγεται, ο Θρασύβουλος δεν πρέπει να επιτεθεί μέχρι να υποστεί ο στρατός του μία απώλεια ενώ βρίσκονταν ακόμα στην κορυφή του λόφου και μετά θα είχε εξασφαλισμένη την νίκη εάν έστελνε τα στρατεύματά του να επιτεθούν. Αυτή η ιστορία προφητείας και μοίρας στη μάχη της Μουνυχίας καταγράφηκε από τον ιστορικό Ξενοφώντα. Στην αναφορά του για τη μάχη, ο Ξενοφών ισχυρίζεται ότι ο μυστηριώδης, αγνώστων στοιχείων προφήτης αποφάσισε να θυσιαστεί για να εξασφαλίσει ότι ο στρατός του Θρασύβουλου θα νικούσε εκείνη την ημέρα:

«Η προφητεία του βγήκε αληθινή. Όταν πήραν τα όπλα τους, εκείνος εμπνευσμένος από κάποιο είδος μοίρας, βγήκε μπροστά τρέχοντας, επιτέθηκε στον εχθρό και σκοτώθηκε. Βρίσκεται θαμμένος στην κοίτη του Κηφισού. Οι άλλοι, ωστόσο, ήταν νικητές…καὶ οὐκ ἐψεύσατο, ἀλλ’ ἐπεὶ ἀνέλαβον τὰ ὅπλα, αὐτὸς μὲν ὥσπερ ὑπὸ μοίρας τινὸς ἀγόμενος ἐκπηδήσας πρῶτος ἐμπεσὼν τοῖς πολεμίοις ἀποθνῄσκει, καὶ τέθαπται ἐν τῇ διαβάσει τοῦ Κηφισοῦ οἱ δ’ ἄλλοι ἐνίκων…»

(Ξενοφώντος «Ελληνικά» Βιβλίο ΙΙ κεφ 4 στιχ.19)

Ο απολογισμός της μάχης είναι σύντομος. Οι δημοκράτες νίκησαν και καταδίωξαν τους ολιγάρχες πίσω στην πεδιάδα (όπως στο Διόδωρο). Μεταξύ των νεκρών ήταν δύο από τους τριάκοντα, ο Κριτίας και ο Ιππόμαχος, δέκα απ’ όσους είχαν ορισθεί να κυβερνούν τον Πειραιά και άλλοι εβδομήντα.

Μετά από τη μάχη, οι Τρισχίλιοι στράφηκαν κατά των Τριάκοντα, τους εξεδίωξαν από την εξουσία και τους αντικατέστησαν με το Συμβούλιο των Δέκα, ένας από κάθε φυλή, όπου μόνο δύο από τους Τριάκοντα ήταν μέλος των Δέκα, ενώ οι λοιποί διέφυγαν στην Ελευσίνα. Υπήρχαν πλέον δύο κέντρα εξουσίας από την ολιγαρχική πλευρά, τα οποία υπερτερούσαν έναντι των δημοκρατών στον Πειραιά.

Οι δύο ομάδες Ολιγαρχών ζήτησαν βοήθεια από τη Σπάρτη. Ο Λύσανδρος πήρε άδεια να συγκεντρώσει στρατό για να τους βοηθήσει και αφίχθηκε επί τόπου με αξιοσημείωτη ταχύτητα, εμποδίζοντας τους Δημοκράτες να επιτεθούν στην Αθήνα. Σύντομα ενισχύθηκε από στρατό του Σπαρτιάτη βασιλέα Παυσανία Α’ και οι Λακεδαιμόνιοι νίκησαν τους Δημοκράτες στον Πειραιά. Ωστόσο, οι Σπαρτιάτες ήταν πολιτικά διχασμένοι και παρά τη νίκη, ο Παυσανίας δεν είχε κανένα συμφέρον να δει τους φίλους του Λυσάνδρου να παίρνουν την εξουσία στην Αθήνα. Αντιθέτως, ενθάρρυνε τους Δημοκρατικούς, συμφιλιώθηκε με τους μετριοπαθείς ολιγάρχες και επέβλεψε την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα.