Ποιος Λεωνίδας, οι Σπαρτιάτες δεν ήταν μόνο υπερπολεμιστές

Αγριοι; Ναι. Σκληροί; Οπωσδήποτε. Μπορείς άνετα να βάλεις στοίχημα και να το κερδίσεις. Αλλά η αληθινή ιστορία τους είχε πολύ περισσότερες αποχρώσεις, μας θυμίζει ένας αμερικανός συγγραφέας που θαυμάζει ιδιαίτερα τον Βρασίδα. Τον θυμάται κανείς;

Τι σας έχει μείνει στο μυαλό από το μάθημα Ιστορίας για την αρχαία Σπάρτη; Αναμφίβολα ότι ήταν η κορυφαία πόλη-κράτος και η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη της εποχής της, αν και η ηγεμονία της στο μεγαλύτερο μέρος του αρχαιοελληνικού κόσμου κράτησε πολύ λίγο.

Ηταν μια καλολαδωμένη πολεμική μηχανή, πράγμα που όφειλε στο ότι όλα τα αγόρια ανατρέφονταν από τη βρεφική ηλικία τους για να πολεμούν μέχρι θανάτου. Και έρχεται τώρα ο Μίκι Κολ, συγγραφέας του βιβλίου «The Bronze Lie: Shattering the Myth of Spartan Warrior Supremacy» («Το χάλκινο ψέμα: Καταρρίπτοντας τον μύθο της υπεροχής του σπαρτιάτη πολεμιστή»), να καταρρίψει αυτή την άποψη, υποστηρίζοντας ότι είναι σχεδόν εντελώς ψευδής, όσο βαθιά ριζωμένη κι αν είναι, όσο δελεαστική κι αν ακούγεται…

Ο αμερικανός συγγραφέας με άρθρο του στο περιοδικό του Smithsonian Institution πληροφορεί τους αναγνώστες του Smithsonianmag.com ότι ο μύθος της πολεμικής υπεροχής της Σπάρτης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο θρυλικό κατόρθωμα του Λεωνίδα, βασιλιά της Σπάρτης και ήρωα της περίφημης Μάχης των Θερμοπυλών (480 π.Χ.). Στη μάχη εκείνη, μια από τις σημαντικότερες στην ελληνική και την παγκόσμια Ιστορία, ο περσικός στρατός με τους μυριάδες στρατιώτες συνέτριψε περίπου 7.000 Ελληνες. Από αυτούς, οι 300 ήταν Σπαρτιάτες, αλλά ευρέως –και ψευδώς– πιστεύεται ότι εκείνοι οι 300 ήταν οι μόνοι που πολέμησαν.

«Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες» (1814), έργο του Ζακ-Λουί Νταβίντ στο μουσείο του Λούβρου (Wikimedia Commons)

Απελπιστικά λίγοι σε σχέση με τον αριθμό των αντιπάλων τους και αφού περικυκλώθηκαν από τους Πέρσες μετά την προδοσία του Εφιάλτη, ο Λεωνίδας και οι άντρες του πολέμησαν μέχρι θανάτου, αποτελώντας την επιτομή της δήλωσης του Ηροδότου ότι όλοι οι Σπαρτιάτες στρατιώτες θα «έμεναν στις θέσεις τους και εκεί θα νικούσαν ή θα πέθαιναν». Αυτό το μοναδικό επεισόδιο αυτοθυσίας και γενναιότητας έχει σκιάσει εδώ και αιώνες την αντίληψη που έχουμε για την πραγματική Σπάρτη, γράφει ο Μίκι Κολ.

Στην πραγματικότητα, οι Σπαρτιάτες θα μπορούσαν να είναι δειλοί και διεφθαρμένοι, όπως και άλλοι αρχαίοι Έλληνες και θα μπορούσαν να παραδοθούν ή να φύγουν. Ο μύθος, εξάλλου, του υπερπολεμιστή ενισχύθηκε πρόσφατα χάρη στα ειδικά εφέ της επικής ταινίας «300» (2006), στην οποία τον Λεωνίδα, 60 ετών τη στιγμή της μάχης, υποδύεται ο εντυπωσιακός 36άρης Τζέραρντ Μπάτλερ, δημιουργώντας μια ψευδή εικόνα για τους αρχαίους Σπαρτιάτες. Στην πραγματικότητα ήταν κι εκείνοι άντρες με σάρκα και οστά, που έκαναν λάθη, και των οποίων οι βιογραφίες προσφέρουν στον σύγχρονο άνθρωπο σημαντικά μαθήματα σχετικά με τον ηρωισμό και την στρατιωτική πονηριά, καθώς και τις εντελώς ανθρώπινες γκάφες.

Στο άρθρο του στο περιοδικό Smithsonian, ο Κολ αναφέρεται σε πολλούς σπουδαίους πολιτικούς και στρατιωτικούς της Σπάρτης: Ο βασιλιάς Αγησίλαος Β’, για παράδειγμα, κάνοντας διάφορους ελιγμούς εναντίον των δυνάμεων του Αργους, της Αθήνας και της Μαντινείας, κατάφερε να νικήσει στη Μάχη της Μαντινείας το 418 π.Χ. (έμεινε στην ιστορία ως η μεγαλύτερη μάχη μεταξύ στρατών του Πελοποννησιακού Πολέμου). Ο Λύσανδρος, διάσημος πολιτικός, στρατηγός και ναύαρχος (ωστόσο υπέρμετρα φιλόδοξος και χωρίς ηθικούς φραγμούς, λέει η ιστορία) έσπευσε να βοηθήσει τους Φωκείς εναντίον της Θήβας. Ωστόσο, η βιαστική του απόφαση –πιθανώς για να στερήσει τη δόξα από κάποιον σπαρτιάτη αντίπαλό του– έγινε αφορμή να σκοτωθεί και ο ίδιος στη Μάχη της Αλιάρτου (395 π.Χ.) βάζοντας τέλος στην ένδοξη σταδιοδρομία του.

Ο Καλλικρατίδας, ναύαρχος κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.), χάρη στον πραγματισμό του κατάφερε μεν να εξασφαλίσει από τη Μίλητο την απαραίτητη χρηματοδότηση για τον σπαρτιατικό στόλο, αλλά στη Ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.) διέταξε το πλοίο του να εμβολίσει τους Αθηναίους. Ηταν μια ανόητη κίνηση που οδήγησε στη νίκη των αθηναϊκών δυνάμεων και στον δικό του θάνατο: έπεσε και ο ίδιος μαχόμενος. Η πιο σαφής διάψευση του μύθου του υπερπολεμιστή, υποστηρίζει ο Κολ, ίσως βρίσκεται στη Μάχη της Σφακτηρίας (425 π.Χ.) και στους 120 εκλεκτούς Σπαρτιάτες οι οποίοι, όταν οι Αθηναίοι τους περικύκλωσαν, αναγκάστηκαν να παραδοθούν αντί να «νικήσουν ή να πεθάνουν».

Αυτοί οι Σπαρτιάτες, όχι ιδιαίτερα καλύτεροι ή χειρότεροι από άλλους αρχαίους πολεμιστές, είναι μερικοί μόνο από τα πολλά παραδείγματα που αποκαλύπτουν την πραγματική εικόνα του σπαρτιατικού στρατού. Ωστόσο αυτή η ανθρώπινη πλευρά είναι που κάνει τον πραγματικό Σπαρτιάτη συγγενή με άλλους πολεμιστές, ακόμη και συμπαθή, με έναν τρόπο που δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ο Λεωνίδας.

Ενα άλλο παράδειγμα είναι ο Βρασίδας, ένας ξεχασμένος στρατιωτικός, που διακρίθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου για τις στρατηγικές του ικανότητες. Προσεκτικός στο πεδίο της μάχης, κατόρθωνε να επιβιώνει και μάθαινε από τα λάθη του. Ο Ομηρος μπορεί να δόξασε τον Οδυσσέα ως τον πιο έξυπνο Ελληνα, αλλά ο Βρασίδας ήταν ο αμέσως επόμενος, γράφει ο Μίκι Κολ στο Smithsonian mag. Σχεδόν κανείς διεθνώς δεν τον έχει ακουστά. Ο Βρασίδας δεν είναι μια φιγούρα που απαθανατίστηκε στο Χόλιγουντ υποστηρίζoντας φαντασιώσεις, αλλά ένας άνθρωπος του οποίου τα λάθη είναι πολύ πιο διδακτικά.

Τα αγάλματα του Θουκυδίδη και του Ηροδότου στην είσοδο του κτιρίου της αυστριακής Βουλής στη Βιέννη (Wikimedia Commons)

Το 425 π.Χ. κατά τη διάρκεια της επίθεσης του σπαρτιατικού στόλου στα αθηναϊκά οχυρά της Πύλου, ο Βρασίδας διακρίθηκε ως τριήραρχος. Ηταν πολύ γενναίος αλλά και απίστευτα βλάκας. Εριξε το πλοίο του στα βράχια για να μπορέσει να επιτεθεί στους Αθηναίους, αλλά έπεσε μόνος του κατευθείαν στα δόντια των εχθρών του που του έστειλαν μια καταιγίδα από ακόντια. Ο Θουκυδίδης μας λέει ότι ο Βρασίδας «είχε πολλές πληγές, λιποθύμησε και πέφτοντας ξανά στο πλοίο του, η ασπίδα του έπεσε στη θάλασσα».

Θυμάστε, βέβαια, την περίφημη προτροπή με την οποία η σπαρτιάτισσα μάνα ξεπροβόδιζε τον γιο της: «ἢ τάν ἢ ἐπί τᾶς», ε; Η απώλεια της ασπίδας ήταν καθαρή ατίμωση. Θα περίμενε, λοιπόν, κανείς ότι ένας Σπαρτιάτης, που είχε λιποθυμήσει στη μάχη, είχε χάσει και την ασπίδα του, θα προτιμούσε τον θάνατο από την ατίμωση, κάτι που σίγουρα θα επέλεγε ο Λεωνίδας… Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι όταν οι δύο Σπαρτιάτες, που επέζησαν μετά τη Μάχη των Θερμοπυλών, επέστρεψαν στην πατρίδα τους, τους υποδέχτηκαν με τόση περιφρόνηση ώστε αυτοκτόνησαν. Ο Βρασίδας, ωστόσο, αν και σίγουρα ντράπηκε που επέζησε, δεν αυτοκτόνησε. Αντίθετα, έμαθε.

Και τον επόμενο χρόνο, κατέλαβε μια σειρά από πόλεις, που είχαν συμμαχήσει με την Αθήνα επικεφαλής 700 ειλώτων της Σπάρτης. Ο σχηματισμός αυτού του στρατού των «Βρασίδειων» (Αντρες του Βρασίδα) ήταν μια καινοτομία μάλλον επικίνδυνη. Ως λύση στην έλλειψη ανδρών, η Σπάρτη είχε υποσχεθεί στους είλωτες ελευθερία με αντάλλαγμα τη στρατιωτική θητεία. Αλλά οι Σπαρτιάτες είχαν πάντα τον φόβο ότι ο εξοπλισμός και η εκπαίδευση των σκλάβων θα γύριζαν μπούμερανγκ εναντίον τους.

Αυτή η επαναστατική κίνηση συνδυάστηκε με μια επανάσταση στην προσωπικότητα του ίδιου του Βρασίδα. Αντί να βιαστεί, όπως είχε κάνει κάποτε, τώρα καταλάμβανε τη μια πόλη μετά την άλλη από τους Αθηναίους με πονηριά, χωρίς ούτε μια μάχη. Ο Θουκυδίδης γράφει ότι ο Βρασίδας, «εμφανιζόμενος… δίκαιος και μετριοπαθής στις πόλεις, προκάλεσε τις περισσότερες εξεγέρσεις [εναντίον των Αθηναίων] και μερικές από αυτές τις πήρε με προδοσία».

Ο Βρασίδας είχε την πονηριά να αφήνει τους δούλους και τους κατοίκους των πόλεων, που είχαν καταλάβει οι Αθηναίοι, να κάνουν τη βρώμικη δουλειά αντί για αυτόν. Υστερα από μια ιδιαίτερα τεταμένη αντιπαράθεση, κέρδισε την πόλη των Μεγάρων και στη συνέχεια βάδισε βόρεια, αποφεύγοντας με έξυπνο τρόπο να εμπλακεί σε μάχη με τους Θεσσαλούς, που ήταν σύμμαχοι των Αθηναίων.

Φτάνοντας στον προορισμό του, στη βορειοανατολική Ελλάδα, χρησιμοποίησε διπλωματία, απειλές, επίδειξη δύναμης και ξεκάθαρα ψέματα για να πείσει την πόλη της Ακάνθου να εξεγερθεί κατά των Αθηναίων και να ενωθεί με τη Σπάρτη, παίζοντας επιδέξια με τον φόβο των πολιτών της να χάσουν μια σοδειά, που ακόμη δεν είχαν μαζέψει. Ακολούθησαν τα Στάγειρα και η Αμφίπολη, που αποδείχθηκε ο μεγαλύτερος θρίαμβός του.

Η Αμφίπολη ήταν μια ισχυρή πόλη που ήλεγχε την κρίσιμη διάβαση του ποταμού Στρυμόνα. Με μια αιφνιδιαστική επίθεση, ο Βρασίδας πολιόρκησε την πόλη και στη συνέχεια πρόσφερε παραχωρήσεις συνθηκολόγησης, που ήταν συγκλονιστικές για τα πρότυπα του αρχαίου κόσμου: ελεύθερη διέλευση για όποιον ήθελε να φύγει μαζί με τα υπάρχοντά του και την υπόσχεση να μην λεηλατήσει τον πλούτο όσων θα έμεναν.

Αυτή η απίστευτα ριψοκίνδυνη κίνηση θα μπορούσε να αμαυρώσει τη φήμη του Βρασίδα, κάνοντάς τον να φανεί αδύναμος. Και σίγουρα έρχεται σε αντίθεση με τον μύθο του σπαρτιάτη υπερπολεμιστή, που χλεύαζε την ήπια δύναμη και τιμούσε τη νίκη στη μάχη πάνω από όλα, γράφει ο Κολ. Αλλά λειτούργησε. Η Αμφίπολη πέρασε στη Σπάρτη και όσοι έφυγαν –μεταξύ τους και ο Θουκυδίδης, που αφηγείται τα γεγονότα– εκμεταλλευόμενοι την προσφορά του Βρασίδα για ελεύθερη διέλευση, κατέφυγαν στην κοντινή πόλη Ηιόνα.

Ακολούθησε η κατάληψη της Τορώνης με τη βοήθεια φιλοσπαρτιατών προδοτών, που άνοιξαν τις πύλες της πόλης. Αντίθετα από τον μυθικό Λεωνίδα, που προτίμησε να πέσει μαχόμενος, ο πολύ αληθινός Βρασίδας, όταν ηττήθηκε, έγλειψε τις πληγές του και δοκίμασε κάτι διαφορετικό. Το μάθημα, που πήρε στην Πύλο, ήταν ξεκάθαρο: Η μάχη είναι αβέβαιη και η ανδρεία ένα είδος μεικτό, στην καλύτερη περίπτωση. Ο πόλεμος, στην ουσία του, δεν είναι ένα πεδίο δόξας, αλλά ένα μέσο για την προώθηση της πολιτικής και την επιβολή της θέλησης κάποιου. Ο Βρασίδας ανακάλυψε, επιπλέον, ότι η νίκη μπορούσε να επιτευχθεί καλύτερα χωρίς μάχη.

Η μεταλλική λάρνακα του Βρασίδα και το χρυσό στεφάνι στο αρχαιολογικό μουσείο Αμφιπόλεως (Twitter@amfipolisguide)

Ο Βρασίδας θα έκανε και άλλα, πολλά λάθη στις εκστρατείες του, με το τελευταίο έξω από την Αμφίπολη, όταν οι Αθηναίοι προσπάθησαν να ανακτήσουν τον μεγαλύτερο θρίαμβο της καριέρας του. Ο σπαρτιάτης στρατηγός εκμεταλλεύτηκε με τόλμη την οπισθοχώρηση του εχθρού, επιτέθηκε εναντίον του και τον κατατρόπωσε, αλλά με κόστος την ίδια του τη ζωή. Η κηδεία του τελέστηκε εντός της Αμφίπολης. Ο τάφος του ανακαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια, και η λάρνακα με τα οστά του και ένα χρυσό στεφάνι εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο Αμφιπόλεως Σερρών.

Ο Βρασίδας είναι πολύτιμος για τους ιστορικούς, όχι μόνο για την ατομική του ιστορία, αλλά επιπλέον γιατί απεικονίζει την ανθρώπινη πλευρά των πραγματικών πολεμιστών της Σπάρτης, σε αντίθεση με τον υπερβολικό θρύλο τους. Τα ανθρώπινα πλάσματα, που κάνουν λάθη και μαθαίνουν από αυτά, μπορούν να επιτύχουν σπουδαία πράγματα, και αυτό είναι το καλύτερο μάθημα που μπορεί να μας διδάξει η αληθινή ιστορία της Σπάρτης και να μας εμπνεύσει, γράφει ο Μίκι Κολ.

Οταν επιλέγουμε τον μύθο αντί για την πραγματικότητα, διαπράττουμε δύο εγκλήματα, επισημαίνει ο αμερικανός συγγραφέας. Το πρώτο εναντιώνεται στο παρελθόν, γιατί αυτό που έχει σημασία είναι η αλήθεια. Αλλά το δεύτερο είναι ακόμα πιο ανήκουστο, γιατί στρέφεται εναντίον μας: Αρνούμενοι την ευκαιρία να δούμε πώς οι Σπαρτιάτες αγωνίστηκαν, ηττήθηκαν, το ξεπέρασαν και σηκώθηκαν ξανά, ξεχνάμε ότι αν το έκαναν εκείνοι, τότε ίσως μπορούμε να το κάνουμε κι εμείς…

Λοιπόν, τι λέτε; Πήραμε το μάθημά μας;

Πηγή: Protagon