Αρχαίοι Αστερισμοί: Ο Μύθος του Ωρίωνα

Όλος χαρά ο θείος Οδυσσέας κι αγαλλίαση, με πρίμο αγέρι σήκωσε τα πανιά,

κάθισε στο τιμόνι και το κυβέρνησε με τέχνη.

Ύπνος δεν έπεσε στα βλέφαρά του, αλλά κοιτούσε συνεχώς την Πούλια,

τον Βοώτη που δύει αργά, την Άρκτο που τη λεν κι Αμάξι

δεν φεύγει από τη θέση της γυρίζοντας, μόνο παραμονεύει τον Ωρίωνα,

και μόνη αυτή δε λέει να πέσει στα λουτρά του Ωκεανού.

Η Καλυψώ η θεόμορφη τον είχε ορμηνέψει, αυτό το αστέρι

πάντοτε να το ’χει ποντοπορώντας στο ζερβό του χέρι.

(Ομήρου Οδύσσεια, ε 297-306)

Ο ουρανός ανέκαθεν αποτελούσε πηγή έμπνευσης, τόσο για τους αστρονόμους, όσο και για τους καλλιτέχνες κάθε εποχής. Οι περισσότεροι πολιτισμοί του πλανήτη μας, εμπνευσμένοι από τον έναστρο ουρανό, αποτύπωσαν τους μύθους τους σε αυτόν, καθοδηγούμενοι από τις θέσεις των αστέρων στο στερέωμα. Η Ελληνική Μυθολογία, με τον πλούτο των μύθων, των ηρώων και των συμβολισμών που περιέχει, οδήγησε τους αρχαίους παρατηρητές να σχηματίσουν αστερισμούς εμπνευσμένους από τον κόσμο των μύθων και των ηρώων.

Εικόνα (1): Σύνθεση: νεφέλωμα του Ωρίωνα και μυθολογικός χάρτης του ουρανού. Πηγή: Image Κέρκυρα, Tεύχος 3, 2016.

Έτσι σήμερα, ονόματα και σχήματα αστερισμών, κυρίως του βορείου ημισφαιρίου, που διεθνώς χρησιμοποιούμε και που η Διεθνής Αστρονομική Ένωση (International Astronomical Union) επισήμως έχει ορίσει, προέρχονται από την ελληνική μυθολογία. Παρατηρώντας μια ξάστερη νύχτα την ομορφιά του ουρανού, μας αποκαλύπτεται η αστείρευτη φαντασία των προγόνων μας, μέσα από κατορθώματα θνητών και θεών, άθλους και πράξεις ηρωικές, ιστορίες αγάπης και έρωτα μυθικών ζευγαριών. Aναφέρουμε στη συνέχεια κάποιους μύθους που σχετίζονται με σημαντικούς αστερισμούς, τους οποίους μπορούμε εύκολα να αναγνωρίσουμε στον νυχτερινό ουρανό.

Ο Ωρίων ο κυνηγός αποτελεί αδιαμφισβήτητα τον γοητευτικότερο αστερισμό του χειμερινού ουρανού. Ακολουθείται από τον Σείριο, τον λαμπερότερο αστέρα στον αστερισμό του Μεγάλου Κυνός. Τους παρατηρούμε και τους δυο έως και τα μέσα της Άνοιξης, καθώς οδεύουν πια προς τη δύση τους. Ο Άρατος, ποιητής του 3ου αι. π.Χ, αναφέρει για τον Ωρίωνα: «μην ελπίσει κανείς να δει ρίχνοντας τη ματιά του στον ουρανό άλλα άστρα πιο λαμπερά από εκείνον», τονίζοντας την εντύπωση που μας προκαλεί η θέα του στον ουρανό.

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ωρίων συνδέεται με την Μερόπη, κόρη του βασιλιά της Χίου Οινοπίωνα. Ο κυνηγός την ερωτεύεται και την απάγει. Ο πατέρας της οργανώνει γιορτή, μεθά τον Ωρίωνα και για να τον εκδικηθεί τον τυφλώνει. Στη συνέχεια τον πετά στην θάλασσα κι εκείνος καταλήγει στη Λήμνο, στο εργαστήρι του θεού Ηφαίστου, ακολουθώντας τον ήχο των σφυριών του θεού. Τελικά ο Ωρίων ξαναβρίσκει το φως του, μετά την συμβουλή του Ηφαίστου να συναντήσει την Ηώ, αντικρίζοντας το πρώτο φως της ανατολής.

Ο Ωρίων παρουσιάζεται ακόμα να κυνηγά τις νύμφες Πλειάδες στον ουρανό, ερωτευμένος με την Πλειόνη, χωρίς να καταφέρνει ποτέ να τις πιάσει. Ο δε πόθος του για τη θεά του κυνηγιού Αρτέμιδα τον οδηγεί σε αναμέτρηση με τον φοβερό Σκορπιό, ώσπου αλληλοεξοντώνονται. Ο Δίας τούς τοποθετεί και τους δυο στον ουρανό ως αστερισμούς, με τον περιορισμό να μη συναντηθούν ποτέ ξανά. Έτσι, αφού δύσει ο Ωρίων, τότε ανατέλλει ο αιώνιος αντίπαλός του, ο Σκορπιός. Σε εξαιρετικά σκοτεινό και μη φωτορρυπασμένο ουρανό μπορούμε (δύσκολα με γυμνό οφθαλμό), εντός της περιοχής του αστερισμού του Ωρίωνα, και κάτω από τη ζώνη του, να διακρίνουμε ένα νεφέλωμα. Πρόκειται για το νεφέλωμα του Ωρίωνα: μια περιοχή πλούσια σε σκόνη και αέρια (κυρίως υδρογόνο και ήλιο), εντός της οποίας σχηματίζονται νέοι αστέρες. Προτιμήστε να παρατηρήσετε το νεφέλωμα του Ωρίωνα με τηλεσκόπιο.

Ο Σκορπιός, με τη σειρά του, ξεχωρίζει στον νότιο καλοκαιρινό ουρανό. Ο Αντάρης αποτελεί τον λαμπερότερο αστέρα του, ο οποίος διακρίνεται από το κοκκινωπό του χρώμα. Πρόκειται για έναν κόκκινο υπεργίγαντα με διάμετρο σχεδόν 500 φορές μεγαλύτερη του ήλιου μας και μέση θερμοκρασία τη μισή του ήλιου. Το όνομά του σημαίνει “αντί του Άρη”, διότι, όταν ο πλανήτης Άρης βρίσκεται στην εκλειπτική κοντά στον Σκορπιό, τα δυο ουράνια σώματα (Άρης και Αντάρης) φαντάζουν σχεδόν ίδια στον ουρανό.

Δίας και Καλλιστώ: Ο Δίας ερωτεύεται την πανέμορφη Καλλιστώ, κόρη του βασιλιά της Αρκαδίας Λυκάονα, και αποκτά μαζί της έναν γιο, τον Αρκάδα. Θυμωμένη η Ήρα τη μεταμορφώνει σε αρκούδα, την οποία μετά από χρόνια συναντά ο γιός της στο δάσος. Προσπαθεί εκείνη να τον αγκαλιάσει και τρομαγμένος ο Αρκάδας ετοιμάζεται να τη σκοτώσει. Επεμβαίνει ο Δίας και την καταστερίζει -την ανεβάζει στον ουρανό- ως τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου, καθώς επίσης και τον γιό της να την ακολουθεί ως Μικρή Άρκτος. Οι δυο αστερισμοί, καθώς βρίσκονται κοντά στον βόρειο ουράνιο πόλο, ανέκαθεν χρησίμευαν στους ναυτικούς και τους ταξιδευτές, ώστε να βρίσκουν τον βορρά και να προσανατολίζονται σε μια σκοτεινή νύχτα. Όπως και ο Όμηρος αναφέρει στους στίχους του για την Άρκτο: «μόνη αυτή δε λέει να πέσει στα λουτρά του Ωκεανού» δηλώνοντας ότι ο αστερισμός δεν δύει, καθώς εμφανίζεται αειφανής από το βόρειο ημισφαίριο.

Περσέας, Ανδρομέδα, Κασσιόπη και Κηφέας: Ο ήρωας Περσέας, επιστρέφοντας από τη χώρα των Γοργόνων, ιππεύοντας τον φτερωτό, αθάνατο Πήγασο και με λάφυρο το κεφάλι της Μέδουσας, συναντά την Ανδρομέδα. Η Ανδρομέδα, κόρη του Κηφέα και της Κασσιόπης, βρίσκεται τιμωρημένη από τον Ποσειδώνα, καθώς οι γονείς της καυχήθηκαν ότι η κόρη τους υπήρξε ομορφότερη από τις Νηρηίδες. Ο Περσέας εξοντώνει το θαλάσσιο Κήτος που φύλαγε τη δεμένη Ανδρομέδα δίπλα στη θάλασσα και ερωτευμένο το ζευγάρι καταλήγει στην Σέριφο. Ο Γαλαξίας μας, σύμφωνα με τον μύθο, είναι ο δρόμος που ακολούθησε ο Περσέας για να σώσει την όμορφη Ανδρομέδα. Στον ουρανό μοιάζει σαν μια γαλακτόχρωμη ζώνη που την παρατηρούμε τις σκοτεινές νύχτες, ακόμη και με γυμνό οφθαλμό. Στον δε αστερισμό της Ανδρομέδας, μπορούμε να παρατηρήσουμε το πιο απομακρυσμένο ουράνιο αντικείμενο, ορατό με γυμνό μάτι: τον Γαλαξία της Ανδρομέδας. Αρκεί βεβαίως να βρισκόμαστε σε περιοχές χωρίς καθόλου φωτορρύπανση. Πρόκειται για έναν γαλαξία σε απόσταση 2,5 εκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη μας.

Εικόνα (3): Τμήμα από χάρτη του ουρανού, Ignace Gaston Pardies, 17ος αι.

Κύκνος και Λήδα: Ένας ακόμη έρωτας του Δία αποτυπώνεται στον ουρανό μέσω του Αστερισμού του Κύκνου: Ο Δίας ερωτεύεται κάποτε την όμορφη Λήδα, γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω. Για να την κατακτήσει συμβουλεύεται την θεά Αφροδίτη. Εκείνη μεταμορφώνει τον Δία σε Κύκνο, ενώ η ίδια με την μορφή ενός αετού αρχίζει να τον κυνηγά. Βλέποντάς τους η Λήδα, ανοίγει την αγκαλιά της και σώζει τον όμορφο Κύκνο. Από την επαφή της Λήδας με τον Δία γεννήθηκαν οι Διόσκουροι: Κάστορας και Πολυδεύκης. Ο Δίας τιμά τον Κύκνο, με την μορφή του οποίου κατόρθωσε να πέσει στην αγκαλιά της Λήδας, κάνοντάς τον αστερισμό. Τους δε Κάστορα και Πολυδεύκη τους παρατηρούμε ως τους λαμπερότερους αστέρες στον αστερισμό των Διδύμων.

Ο Κύκνος αποτελεί αστερισμό που προεξάρχει στον θερινό ουρανό και εύκολα αναγνωρίζεται ακόμα και από έναν αρχάριο παρατηρητή. Ο λαμπερότερός του αστέρας, ο Deneb, μαζί με τους αστέρες Βέγα (στον αστερισμό της Λύρας) και Altair (στον αστερισμό του Αετού), σχηματίζουν ένα τρίγωνο, το λεγόμενο “θερινό τρίγωνο”. Το θερινό τρίγωνο το χρησιμοποιούμε ως αναφορά για να προσανατολιζόμαστε στον καλοκαιρινό ουρανό.