Η Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας διαχρονικά

Η ιστορία της Ελληνικής γλώσσας διαχρονικά. Ιστορικές γραφές που απεικονίζουν την Ελληνική γλώσσα: (από πάνω αριστερά) Μυκηναϊκή Γραμμική Β, Κυπριακή, Αρχαίο Ελληνικό Αλφάβητο, Ελληνιστική Κοινή, Μεσαιωνικά Ελληνικά, Νέα Ελληνικά. Εικόνα: Δημοσθένης Βασιλούδης / GreekReporter

Ανάμεσα στις 2.700 γλώσσες του κόσμου, τα Ελληνικά ξεχωρίζουν για την μακραίωνη, μοναδική και συνεχή διαδρομή τους. Αν αναλογιστούμε και την επιρροή που άσκησε —τόσο ως προς τη διαμόρφωση όσο και ως προς το περιεχόμενο— τόσο στις ευρωπαϊκές όσο και σε άλλες γλώσσες, η Ελληνική είναι, χωρίς υπερβολή, ίσως η σημαντικότερη γλώσσα στον κόσμο.

Του Δημοσθένη Βασιλούδη

Το «λογισμικό» της γλώσσας υπάρχει στα ανθρώπινα όντα για να εξυπηρετεί το «λογισμικό» του νου. Επομένως, κάθε αγώνας για τις γλώσσες μας είναι τελικά αγώνας για τη σκέψη μας και κάθε εθνική γλώσσα είναι κατεξοχήν άξια και όχι απλώς ένα εργαλείο. Εάν βουτήξουμε περαιτέρω στην ιστορία των γλωσσών μας και προσπαθήσουμε να επενδύσουμε στη σωστή χρήση τους, ουσιαστικά συμβάλλουμε στην κριτική μας ικανότητα.

Ο Ελληνικός πολιτισμός διέπρεψε, διατήρησε και διαδόθηκε ως πολιτισμός του γραπτού λόγου και ως πολιτισμός εξαιρετικά σημαντικών γραπτών κειμένων. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, πρέπει να σεβαστούμε αυτή τη γλώσσα, να αναγνωρίσουμε την αξία της και να κατανοήσουμε την ιστορία της.

Όπως είπε κάποτε ο διάσημος Έλληνας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης στην ουσιαστική διάλεξή του για το Νόμπελ:

«Σε κάθε έναν από αυτούς τους είκοσι πέντε αιώνες και χωρίς καμία διακοπή, η ποίηση έχει γραφτεί στα Ελληνικά. Αυτή η συλλογή δεδομένων είναι που κάνει το μεγάλο βάρος της παράδοσης που σηκώνει αυτό το όργανο».

Ελληνική Γλώσσα: Ένα Μοναδικό Ιστορικό & Σύγχρονο Φαινόμενο Πολιτισμού και Ανθρώπινης Δημιουργίας

Συγγένεια μεταξύ των γλωσσών της Ανατολίας και του Αιγαίου σύμφωνα με την υπόθεση της Ανατολίας. Εικόνα: Δημοσθένης Βασιλούδης / GreekReporter

Η Ελληνική γλώσσα κατέχει μια ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στις πάνω από επτά χιλιάδες γλώσσες του κόσμου, από τις οποίες, σημειωτέον, μόνο είκοσι τρεις χρησιμοποιούνται από πάνω από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού. Από αυτές τις χιλιάδες γλώσσες, όμως, η Ελληνική παραμένει μια γλώσσα με υψηλή επικοινωνιακή εγκυρότητα και κύρος. Καταλαμβάνει μια προφορική παράδοση τουλάχιστον 4.000 ετών και μια γραπτή παράδοση 3.500 χρόνων, γεγονός που την καθιστά μοναδικό παράδειγμα μιας γλώσσας με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και με τέτοια δομική και λεξιλογική συνοχή που επιτρέπει στους ειδικούς να μιλούν για μια αδιαίρετη γλώσσα.

Η Ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Ως γνωστόν, τα Ελληνικά αποτελούν μοναδικό παράδειγμα για τους γλωσσολόγους ως προς τη μελέτη της εξέλιξης μιας φυσικής γλώσσας σε τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό την καθιστά την αρχαιότερη ζωντανή γλώσσα στον κόσμο με ομοιογενή ανάπτυξη ακόμη και σε σύγκριση με εξαιρετικές περιπτώσεις γλωσσών όπως η κινεζική, η οποία επιβίωσε μόνο ως φιλολογική γλώσσα και η σανσκριτική, η οποία επέζησε μόνο σε περιορισμένες και εξειδικευμένες χρήσεις αρχαϊκών —ιδιαίτερα θρησκευτικών -Γλωσσών.

Είναι αλήθεια ότι όλες οι γλώσσες των λαών ως συστήματα επικοινωνίας έχουν ίση αξία, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι ορισμένες γλώσσες, που έχουν υποστεί το βάρος των αναπτυγμένων μορφών του ανθρώπινου πολιτισμού, έχουν βιώσει μια καλλιέργεια που τις διακρίνει από τις υπόλοιπες.

Αυτό συμβαίνει και με την Ελληνική γλώσσα, αφού βρισκόταν σε συνεχή, εύρωστη διαμόρφωση για περισσότερους από τριάντα αιώνες στην έκφραση λεπτών εννοιών φιλοσοφίας και επιστήμης, χονδροειδών εννοιών πολιτικού λόγου και κρατικών θεσμών, περίπλοκων εννοιών ευαγγελικού λόγου και πατερικής θεολογίας., και βαθιές στοχαστικές έννοιες αρχαίου δράματος, πεζογραφίας και ποίησης. Δεν είναι τυχαίο ότι η διεθνής επιστημονική γλώσσα σήμερα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ρίζες, τις λέξεις και τα συστατικά των Ελλήνων στη διατύπωση της ορολογίας διαφόρων τομέων της επιστήμης.

Οι ίδιοι οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που μελέτησαν την Ελληνική γλώσσα, η ανάλυση της οποίας έγινε, μέσω των Λατινικών, η βάση της ανάλυσης όλων των μεταγενέστερων γλωσσών. Οι αρχαίοι Ινδοί γραμματικοί μπορεί να ήταν προγενέστεροι της συγγραφής της πρώτης γραμματικής (Aṣṭādhyāyī), αλλά η γραμματική του Pāṇini δεν έγινε παγκοσμίως γνωστή πριν από τον 19ο αιώνα και, επομένως, δεν επηρέασε τη γενική ανάπτυξη της γλωσσολογίας στη Δύση.

Η ύψιστη ποιότητα της Ελληνικής γλώσσας πιστοποιείται ποικιλοτρόπως. Καταρχήν η Ελληνική γλώσσα έχει απόλυτη συντακτική ευελιξία-ελαστικότητα, μεγαλύτερη από κάθε άλλη γλώσσα. Δεν είναι απλώς σημειωτική - είναι εννοιολογική. Η Ελληνική, ειδικότερα, έχει μια μοναδική συνιστώσα, η οποία έγκειται στην προσέγγιση της απόστασης μεταξύ του σημαίνοντος (τα φωνήματα της λέξης) και του σημαινόμενου (η έννοια της λέξης), που δεν παρατηρείται σε άλλες γλώσσες. Η Ελληνική κατέχει επίσης την περιβόητη «μαθηματική δομή» στον τρόπο σύνθεσης των λέξεων.

Γενικά Χαρακτηριστικά της Ελληνικής Γλώσσας

Η Ελληνική είναι ένας ανεξάρτητος κλάδος της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών που προέρχεται από την Ελλάδα, την Κύπρο, τη νότια Ιταλία, και άλλες περιοχές των Βαλκανίων, τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Μεσόγειο. Έχει τη μεγαλύτερη τεκμηριωμένη ιστορία από οποιαδήποτε ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, που καλύπτει τουλάχιστον 3.400 χρόνια γραπτών αρχείων. Η Ελληνική γλώσσα είναι λοιπόν ένας ανεξάρτητος κλάδος της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, δηλαδή μια δική της «υποομάδα».

Το σύστημα γραφής της είναι το Ελληνικό αλφάβητο, το οποίο χρησιμοποιείται για περίπου 2.800 χρόνια μέχρι σήμερα. Παλαιότερα, η Ελληνική καταγραφόταν σε συλλαβικά συστήματα γραφής όπως η Μυκηναϊκή Γραμμική Β και η κυπριακή συλλαβική. Το αλφάβητο προέκυψε από τη φοινικική γραφή και ήταν, με τη σειρά του, η βάση για τα λατινικά, κυριλλικά, αρμενικά, κοπτικά και γοτθικά συστήματα γραφής μεταξύ πολλών άλλων.

Πήλινη πλάκα Γραμμικής Β γραφής από το Μυκηναϊκό Ανάκτορο της Πύλου, η παλαιότερη γνωστή Ελληνική γραφή. Το σενάριο αποκρυπτογραφήθηκε με το έργο πολλών μελετητών, αλλά κυρίως του Micheal Ventris και της Alice Kober. Εικόνα: Sharon Molerus, CC BY-NC-ND 2.0

Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία είναι μια πήλινη πλάκα Γραμμικής Β που βρέθηκε στη Μεσσηνία και χρονολογείται μεταξύ 1450 και 1350 π.Χ., καθιστώντας την Ελληνική την αρχαιότερη καταγεγραμμένη ζωντανή γλώσσα στον κόσμο. Μεταξύ των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, η ημερομηνία της παλαιότερης γραπτής βεβαίωσης αντιστοιχίζεται μόνο με τις πλέον εξαφανισμένες γλώσσες της Ανατολίας.

Στην αρχαιότητα, τα Ελληνικά ήταν μακράν η πιο ευρέως ομιλούμενη στον μεσογειακό κόσμο. Τελικά έγινε η επίσημη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και εξελίχθηκε σε μεσαιωνικά Ελληνικά. Στη σύγχρονη μορφή της, η Ελληνική είναι η επίσημη γλώσσα της Ελλάδας και της Κύπρου και μία από τις είκοσι τέσσερις επίσημες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ομιλείται από τουλάχιστον 13,5 εκατομμύρια ανθρώπους σήμερα στα Ελληνικά κράτη και σε πολλές άλλες χώρες όπου κατοικεί η Ελληνική διασπορά.

Ιστορικές Περίοδοι της Ελληνικής Γλώσσας

Πρωτοελληνική

Το πρωτοελληνικό κατατάσσεται ως ο μη καταγεγραμμένος αλλά υποτιθέμενος τελευταίος πρόγονος όλων των γνωστών ποικιλιών της Ελληνικής. Ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά προβλήματα είναι αυτό της «πρωτοελεύσεως των Ελλήνων». Ωστόσο, αυτό που πρέπει να απασχολεί τη σύγχρονη έρευνα δεν πρέπει να είναι πότε πρωτοεμφανίστηκαν οι Έλληνες αλλά όταν πρωτοδιαμορφώθηκε η Ελληνική γλώσσα. Είναι μια γλώσσα που πρέπει να χαρακτηριστεί ως κριτήριο αντικειμενικής και διαχρονικής συγκρότησης ανθρώπινων ομάδων.

Έτσι, είναι φρόνιμο να μιλάμε για αρχαία πρωτοελληνική γλώσσα μόνο μετά τη διαμόρφωσή της ως αναγνωρίσιμο διακριτό κλάδο της ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας. Στην περίπτωση των πρωτοελλήνων, αντί να αναζητούμε την «άφιξη» μιας εθνότητας, θα ήταν προτιμότερο να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή στις συνθήκες διαμόρφωσης μιας συγκεκριμένης γλώσσας.

Η περίοδος της πρώτης καταγραφής της Ελληνικής γλώσσας (Μυκηναϊκή, 15ος αι. π.Χ.) δεν πρέπει επίσης να θεωρηθεί η περίοδος της γλωσσικής της διχοτόμησης ούτε της πρώτης «εμφάνισής» της στην Ελλάδα. Τα χρονολογικά «παράθυρα» που έχουν προταθεί ως υποψήφια για την «είσοδο» της Ελληνικής γλώσσας στην ηπειρωτική Ελλάδα (Μέση Εποχή του Χαλκού, 3η χιλιετία π.Χ., Νεολιθική περίοδος) φαίνεται να καταρρίπτονται σταδιακά χάρη στα αρχαιολογικά στοιχεία συνέχειας/ασυνέχειας, της προϊστορικής κατοίκησης στην Ελληνική χερσόνησο. Σήμερα, μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε ότι η δυνατότητα εντοπιότητας της Ελληνικής γλώσσας είναι γεγονός με πολύ προγενέστερες, βαθύτερες ρίζες στο χρόνο.

Επιπλέον, τα τελευταία ευρήματα υποδηλώνουν ότι η χρονική κλίμακα του γλωσσικού προβλήματος πρέπει τώρα να αυξηθούν εκθετικά. Υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σε αρχαιολογική (αν και όχι μόνο) βάση για το γλωσσικό τοπίο της Παλαιολιθικής Εποχής, μια χρονολογική περίοδο που φαίνεται να αποτελεί μια πρώτη πολιτιστική και γλωσσική ενότητα στην Ευρώπη, ίσως ιδιαίτερα κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική.

Πύλη Λεόντων, Μυκήνες, στέκεται ακόμα μετά από 3.271 χρόνια. Εικόνα: Discover Peloponnese / Flickr CC BY 2.0

Μυκηναϊκά Ελληνικά

Τα Μυκηναϊκά Ελληνικά είναι η αρχαιότερη βεβαιωμένη μορφή της Ελληνικής γλώσσας, που χρονολογείται από τον 16ο έως τον 12ο αιώνα π.Χ. πριν από την υποτιθέμενη «Δωρική εισβολή», που προηγουμένως αναφερόταν ως το τέρμα (ad quem) για την εισαγωγή της Ελληνικής γλώσσας από τα βόρεια εδάφη. Η γλώσσα πήρε το όνομά της από τις Μυκήνες, ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της Μυκηναϊκής Ελλάδας και σώζεται σε επιγραφές με Γραμμική Β γραφή σε πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν στην Κρήτη, την Πελοπόννησο και άλλα μέρη της νότιας Ελλάδας. Τα κείμενα σε αυτές τις ταμπλέτες είναι λογιστικά διοικητικά έγγραφα που αποτελούνται κυρίως από λίστες και καταλόγους.

Οι ειδικοί προτείνουν ότι το Μυκηναϊκό διατηρεί ορισμένα αρχαϊκά πρωτοϊνδοευρωπαϊκά και πρωτοελληνικά χαρακτηριστικά που δεν υπάρχουν στα μεταγενέστερα ιστορικά αρχαία Ελληνικά. Ενώ η Μυκηναϊκή διάλεκτος φαίνεται σχετικά ομοιόμορφη σε όλα τα κέντρα όπου βρίσκεται και παρά τις διαφορετικές χρονικές περιόδους χρήσης της, υπάρχουν και μερικά ίχνη διαλεκτικών παραλλαγών. Η απροκατάληπτη μελέτη των πινακίδων οδήγησε πολλούς στην άποψη ότι τα Μυκηναϊκά Ελληνικά είναι ομοιόμορφα όχι επειδή αντικατοπτρίζουν τη γλωσσική πραγματικότητα της εποχής τους αλλά, αντίθετα.

Αυτή η περίεργη υπερτοπική και πιθανώς διαχρονική ομοιογένεια της γλωσσικής μορφής των Μυκηναϊκών πινακίδων (Μυκηναϊκή κοινή) υποδηλώνει ότι έχουμε να κάνουμε με ένα υπερτοπικά κοινό τεχνητό ιδίωμα διοικητικής χρήσης των αρχείων των ανακτόρων και της άρχουσας αριστοκρατίας. Αυτό είναι που ο Ελβετός Ελληνιστής Ernst Risch αποκάλεσε «κανονική Μυκηναϊκή».

Από την άλλη πλευρά, η «ειδική Μυκηναϊκή» αντιπροσώπευε κάποια τοπική δημοτική διάλεκτο (ή διαλέκτους) των συγκεκριμένων γραφέων που παρήγαγαν τις πινακίδες. Όταν η «Μυκηναϊκή κοινή» έπεσε σε αχρηστία μετά την πτώση των ανακτόρων επειδή η γραφή δεν χρησιμοποιήθηκε πλέον, οι υποκείμενες διάλεκτοι θα συνέχιζαν να αναπτύσσονται με τους δικούς τους τρόπους.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η γλώσσα των πινακίδων, όντας ένα ιδιαίτερο, αρχαϊκό γλωσσικό ιδίωμα, μαρτυρεί την ύπαρξη κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο ενός στοιχείου χαρακτηριστικού των γλωσσών, οι οποίες, ήδη από εκείνη τη στιγμή, έχουν μακρά ιστορία. Αυτό το καθοριστικό χαρακτηριστικό θα ήταν ο σχηματισμός ενός αρχαϊζόμενου λόγιου.

Ενώ η χρήση της Μυκηναϊκής Ελληνικής μπορεί να έπαψε με την πτώση των Μυκηναϊκών ανακτόρων, κάποια ίχνη της βρίσκονται σε μεταγενέστερες Ελληνικές διαλέκτους. Συγκεκριμένα, η Αρκαδοκυπριακή Ελληνική πιστεύεται ότι είναι μάλλον κοντά στη Μυκηναϊκή Ελληνική. Η Αρκαδοκυπριακή ήταν μια αρχαία Ελληνική διάλεκτος που ομιλούνταν στην Αρκαδία (κεντρική Πελοπόννησος) και στη συνέχεια στην Κύπρο ίσως λόγω των μεταναστεύσεων που έγιναν κατά τη λεγόμενη Κατάρρευση της Εποχής του Χαλκού.

Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι η Μυκηναϊκή μορφή της Ελληνικής γλώσσας δεν περιέχει στοιχεία της Δωρικής διαλέκτου, αλλά δεν ταυτίζεται πλήρως με καμία από τις άλλες διαλέκτους της ιστορικής περιόδου, όπως τις γνωρίζουμε.

Αρχαία Ελληνικά

Τα αρχαία Ελληνικά είναι η γλώσσα των «Σκοτεινών Χρόνων» και της Αρχαϊκής και Κλασικής περιόδου του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού (1200-300 π.Χ.). Ακολουθεί αμέσως μετά την κατάρρευση των Μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων. Ενώ η τυποποιημένη Μυκηναϊκή γλώσσα δεν χρησιμοποιήθηκε πλέον, οι συγκεκριμένες τοπικές διάλεκτοι που αντανακλούσαν την τοπική δημοτική ομιλία θα είχαν συνεχιστεί, δημιουργώντας τελικά τις μεταγενέστερες διάφορες Ελληνικές διαλέκτους.

Τα αρχαία Ελληνικά ήταν η γλώσσα των ομηρικών ποιημάτων, της φιλοσοφίας, του δράματος και της ιστορίας. Μετά τα πρώτα παραδείγματα αρχαίας Ελληνικής γραφής στη συλλαβική Γραμμική Β γραφή, το Ελληνικό αλφάβητο τυποποιήθηκε γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ.

Πρωτοελληνικό αλφάβητο ζωγραφισμένο στο σώμα αττικού μελανόμορφου κυπέλλου. Εικόνα: Marsyas /wikimedia commons CC BY 2.5

Στην αρχή της ιστορικής περιόδου, οι Έλληνες δεν μιλούσαν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Όπως τα τοπικά αλφάβητα διέφεραν, έτσι και η αρχαία Ελληνική γλώσσα διέφερε από τόπο σε τόπο. Οι κύριες ομάδες διαλέκτων ήταν η Αττική και η Ιωνική, η Αιολική, η Αρκαδοκυπριακή και η Δωρική, πολλές από αυτές με αρκετές υποδιαιρέσεις (όπως τα Μακεδονικά Ελληνικά). Ορισμένες διάλεκτοι βρίσκονται σε τυποποιημένες λογοτεχνικές μορφές που χρησιμοποιούνται στη λογοτεχνία, ενώ άλλες επιβεβαιώνονται μόνο σε επιγραφές.

Αυτός ο μεγάλος διαλεκτικός κατακερματισμός της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας οφειλόταν στη διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου με τους ορεινούς όγκους και τους κλειστούς οικισμούς, στη διασπορά των πολυάριθμων Ελληνικών φυλών και στην αρχική απομόνωση και πολιτική αυτονομία των πρώτων οικιστικών κέντρων. Αυτό που είναι σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι οι κοινωνικοί και πνευματικοί παράγοντες που θα μπορούσαν να ευνοήσουν την οριστική διάσπαση και τη δημιουργία δευτερευουσών γλωσσών δεν προέκυψαν ποτέ εδώ όπως συνέβη για παράδειγμα στα λατινικά.

Αντίθετα, οι συνεχείς μετακινήσεις, οι οικονομικές δραστηριότητες, η ανάμειξη των φυλών στις αποικίες, οι συγκρούσεις με «βαρβάρους» και διαφορετικές συμμαχίες συνέβαλαν στην ανάπτυξη μιας κοινής συνείδησης ως προς την καταγωγή, τη θρησκεία, τους μύθους και τις παραδόσεις καθώς και την ενότητα της γλώσσας.

Ένα επιπλέον σημαντικό φαινόμενο στην ιστορία της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας είναι το γεγονός ότι η διαλεκτική της πολυμορφία κατά την κλασική εποχή αντικατοπτρίζεται βαθιά σε ολόκληρη την τροχιά της αρχαίας γραμματείας. Οι διάλεκτοι επηρεάζουν καθοριστικά και ολοκληρωτικά τον αρχαίο ποιητικό και πεζό λόγο. Αυτό σημαίνει ότι κάθε λογοτεχνικό έργο γεννήθηκε, διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε στενά συνδεδεμένο με μια συγκεκριμένη διάλεκτο, τη διάλεκτο της Ελληνικής φυλής που, λόγω ιδιαίτερης ιδιοσυγκρασίας και διαφόρων κοινωνικοοικονομικών παραγόντων, δημιούργησε για πρώτη φορά το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος.

Μια άλλη ιδιαιτερότητα της Ελληνικής γραφής στις αρχές της αρχαϊκής περιόδου, η οποία συναντάται και σε παλαιότερους πολιτισμούς, είναι το λεγόμενο «βουστροφηδόν σύστημα» στυλ γραφής. Σε αυτό το στυλ, οι εναλλακτικές γραμμές γραφής αντιστρέφονται με γράμματα επίσης γραμμένα σε ανάποδο, καθρέφτη σε αντίθεση με το σύγχρονο στυλ γραφής μας, όπου οι γραμμές ξεκινούν πάντα από την ίδια πλευρά, δηλαδή την αριστερή.

Το Βουστροφηδόν σύστημα /ˌείναι ένα στυλ γραφής στο οποίο οι εναλλακτικές γραμμές γραφής αντιστρέφονται με γράμματα επίσης γραμμένα αντίστροφα, σε στυλ καθρέφτη.

Ο αρχικός όρος προέρχεται από τον αρχαιοελληνικό όρο «βουστροφηδόν», ένα σύνθετο του βοῦς (βόδι) και του «στροφή» (στροφή)—δηλαδή, «όπως το βόδι γυρίζει [κατά το όργωμα]». Εμφανίζεται κυρίως σε αρχαία χειρόγραφα και άλλες επιγραφές. Ήταν ένας συνηθισμένος τρόπος γραφής σε πέτρα στην αρχαία Ελλάδα, ο οποίος γινόταν όλο και λιγότερο δημοφιλής σε όλη την κλασική περίοδο. Σύμφωνα με τον Έλληνα γραμματικό Αρποκρατίων (Harpocration), οι Νόμοι του Σόλωνα γράφτηκαν σε αυτή την γραφή.

Ελληνιστικά Ελληνικά (Κοινή)

Η Ελληνιστική Ελληνική εξελίχθηκε από την εξάπλωση του Ελληνικού στρατού μετά τον Μέγα Αλέξανδρο στις κατακτήσεις του κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. Αποτελούμενη από τη διάλεκτο της Αθήνας, της πνευματικής πρωτεύουσας της εποχής, η συγχώνευση της Ιωνικής με την Αττική είχε ως αποτέλεσμα την πρώτη κοινή Ελληνική διάλεκτο. Γνωστή και ως Αλεξανδρινή διάλεκτος, Βιβλική ή Κοινή Ελληνική, σύντομα έγινε η γλώσσα σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή, που ομιλείται από τα Βαλκάνια μέχρι την Αίγυπτο και από τη Magna Graecia μέχρι τις παρυφές της Ινδίας.

Η έννοια της Κοινής προέρχεται από τον Ελληνικό όρο για την «κοινή διάλεκτο» (Ελληνικά: «ἡ κοινὴ διάλεκτος). Βασικές πηγές της Ελληνιστικής Κοινής είναι οι επιγραφές και τα διάφορα λογοτεχνικά ή άλλα κείμενα που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Ωστόσο, για αυτήν την περίοδο, υπάρχουν και νέες κατηγορίες πηγών, συμπεριλαμβανομένων άφθονων, κρίσιμων δεδομένων. Πρόκειται για αναρίθμητες επιστολές ή έγγραφα σε παπύρους που βρέθηκαν στην Αίγυπτο. Αναφέρονται σε κάθε είδους δημόσιες ή ιδιωτικές δραστηριότητες πολιτών οποιασδήποτε κοινωνικής ή επαγγελματικής τάξης, καθώς και σε γραπτά φιλολόγων και γραμματικών.

Η Κοινή είναι επίσης η γλώσσα της Χριστιανικής Καινής Διαθήκης, των Εβδομήκοντα (η Ελληνική μετάφραση της Εβραϊκής Βίβλου του 3ου αιώνα π.Χ.) και των περισσότερων πρωτοχριστιανικών θεολογικών κειμένων από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η Κοινή Ελληνική είναι επίσης γνωστή ως «Βιβλική», «Καινή Διαθήκη», «εκκλησιαστική» ή «πατερική» Ελληνική και χρησιμοποιήθηκε ως η λειτουργική γλώσσα των ακολουθιών στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία.

Ο Πάπυρος 46 είναι ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης στα Ελληνικά γραμμένα σε πάπυρο με την πιο πιθανή χρονολογία του μεταξύ 175 και 225. Εικόνα: Δημόσιος Τομέας

Ως κυρίαρχη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εξελίχθηκε περαιτέρω στη Μεσαιωνική Ελληνική, η οποία στη συνέχεια μετατράπηκε σε Νεοελληνική.

Μεσαιωνική Ελληνική

Τα Μεσαιωνικά Ελληνικά (επίσης γνωστά ως μεσοελληνικά, Βυζαντινά ή Ρωμαϊκά) είναι το στάδιο της Ελληνικής γλώσσας μεταξύ του τέλους της κλασικής αρχαιότητας τον 5ο έως τον 6ο αιώνα και το τέλος του Μεσαίωνα, που συμβατικά χρονολογείται από την οθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Κατά την πρώιμη μεσαιωνική χρονική περίοδο από τον 4ο έως τον 11ο αιώνα, τα στοιχεία για την εξέλιξη της Ελληνικής γλώσσας είναι ελάχιστα. Οι Βυζαντινοί λόγιοι προσκολλημένοι στην παράδοση των Πατέρων της Εκκλησίας γράφουν σε μια Αρχαϊκή γλώσσα που απεικονίζει μια προοδευτική ακατανοησία στη σύνταξη. Αυτή είναι ίσως η μόνη εξέλιξη αυτή τη στιγμή.

Ωστόσο, σε ορισμένα λαϊκά κείμενα, παρατηρούμε την προφορική, φυσική και ευθύγραμμη γλώσσα να εξομαλύνεται και να απλοποιείται φωνητικά και μορφοσυντακτικά ακόμη περισσότερο από την Ελληνιστική κοινή ενώ η επίδραση των Λατινικών είναι σημαντική στο λεξιλόγιο.

Η Ελληνική γλώσσα, σε αντίθεση με τα Λατινικά, συνεχίζει την πορεία της ως το γλωσσικό όργανο της μεγάλης Ελληνόφωνης αυτοκρατορίας. Ο ρόλος της Ελληνικής γλώσσας ως γλωσσικού οργάνου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας υποστηρίχθηκε από έντονα συναισθήματα συνέχειας με το παρελθόν.

Επειδή η Ελληνόφωνη κεντρική εξουσία και η Εκκλησία υιοθέτησαν αυτήν την Αρχαϊκή μορφή της Ελληνικής ως επίσημο όργανο έκφρασης, δημιούργησαν μια γλωσσική πολιτική συνέχειας και την αίσθηση ότι η γλώσσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν μία και η ίδια με τη γλώσσα στο παρελθόν.

Ένα βυζαντινό πλοίο που χρησιμοποιεί την Ελληνική φωτιά. Στην κορυφή, Ελληνικό αλφάβητο σε μεσαιωνική-βυζαντινή μορφή.

Ήδη από την Ελληνιστική περίοδο, υπήρχε μια τάση προς μια κατάσταση «διγλωσσίας» (μια κατάσταση κατά την οποία δύο διάλεκτοι ή γλώσσες χρησιμοποιούνται σε αρκετά αυστηρή κατάτμηση από μια ενιαία γλωσσική κοινότητα) μεταξύ της Αττικής λογοτεχνικής γλώσσας και της συνεχώς αναπτυσσόμενης Δημοτικής. Μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, το χάσμα είχε γίνει αδύνατο να αγνοηθεί. Στη Βυζαντινή εποχή, η γραπτή Ελληνική εκδηλώθηκε σε ένα ολόκληρο φάσμα διαφορετικών μητρώων, τα οποία ήταν όλα συνειδητά Αρχαϊκά σε σύγκριση με τη σύγχρονη ομιλούμενη δημοτική γλώσσα, αλλά σε διαφορετικούς βαθμούς.

Παρά τα μεγάλα κενά στις πληροφορίες που έχουμε για τις προφορικές μορφές της γλώσσας μέχρι τον 12ο αιώνα, το πιθανότερο είναι ότι η Νεοελληνική γλώσσα διαμορφώθηκε σε αυτή τη χρονική περίοδο. Στους τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, (Ύστερη περίοδος, 12ος έως 15ος αι.), οι σχετικές πηγές δείχνουν ότι η Νεοελληνική γλώσσα διαμορφώθηκε σχεδόν με μικρές διαφορές από το σύγχρονο, κοινό, προφορικό ιδίωμα. Ταυτόχρονα, συνεχίζουν να υπάρχουν νέες διαλεκτικές παραλλαγές.

Νέα Ελληνικά

Την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Νέα Ελληνική αναπτύχθηκε πλήρως ενώ παράλληλα ξεχώρισαν διάλεκτοι και ιδιώματα. Αιτία αυτού ήταν η απόσχιση διαφόρων Ελληνόφωνων περιοχών του Βυζαντινού Κράτους ήδη από τον 13ο αιώνα και οι διαφορετικές τύχες τους κάτω από διάφορους κατακτητές (Φράγκους, Ενετούς, Τούρκους) καθώς και η απομόνωση, η πτώση του βιοτικού επιπέδου και η έλλειψη της Ελληνικής παιδείας κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας.

Ξεκινώντας τον 19ο αιώνα, ξεκίνησε μια διαδικασία αντικατάστασης των πολλών Τουρκικών λέξεων, καθώς και απόδοσης νεολογισμών του δυτικού πολιτισμού στον υλικό και πνευματικό τομέα. Ταυτόχρονα, προέκυψε διαμάχη για τη μορφή της γλώσσας του αναγεννημένου Ελληνικού έθνους μετά την ίδρυση του νέου Ελληνικού Κράτους. Έγινε επίσης συζήτηση για τη μορφή της επίσημης γλώσσας. Στα νέα Ελληνικά, η προφορά της γλώσσας άλλαξε, αλλά το στυλ γραφής παρέμεινε το ίδιο.

Η προφορική —και, κατά συνέπεια, και γραπτή— κοινή Νεοελληνική γλώσσα έχει ως βάση της τα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδας, της Αίγινας και της παλιάς Αθήνας, των πρώτων τόπων από τους οποίους σχηματίστηκε το νέο κράτος.

Νεοελληνικό Αλφάβητο (Κεφάλαια και Μικρά γράμματα)./ Εικόνα: M. Adiputra / wikimedia commons CC BY-SA 3.0

Οι περισσότεροι μελετητές θεωρούσαν την προφορική κοινή γλώσσα του λαού ανεπαρκή και υποστήριξαν την επιστροφή σε πιο Αρχαϊκές μορφές της Ελληνικής ενώ άλλοι πίστευαν στην καλλιέργεια και ανάπτυξη της Λαϊκής γλώσσας (Δημοτική). Ο Αδαμάντιος Κοραής πρότεινε τον εξαγνισμό και τον εξωραϊσμό της λαϊκής γλώσσας και έτσι έγινε ο εμπνευστής της «Καθαρεύουσας», της πρώτης επίσημης γλώσσας του κράτους. Η Καθαρεύουσα, που διολισθαίνει στον Αρχαϊσμό, απομακρύνθηκε από τη φυσική γλώσσα, δημιουργώντας έτσι το «Ελληνογλωσσικό ζήτημα» που ταλαιπώρησε την Ελληνική εκπαίδευση μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα.

Από τη διάσπαση του βυζαντινού κράτους μετά την αλλαγή της πρώτης χιλιετίας, πρόσφατα απομονωμένες διάλεκτοι, όπως η Ελληνική στην Μαριούπολη, που ομιλείται στην Κριμαία, η Ποντιακή, που μιλιέται κατά μήκος της ακτής της Μαύρης Θάλασσας της Μικράς Ασίας και η Καππαδοκική, που ομιλείται στην κεντρική Μικρά Ασία, άρχισε να αποκλίνει. Τα Γρίκο (Κατοιταλιώτικα), μια γλώσσα που ομιλείται στους νότιους ιταλικούς θύλακες, και στα τσακώνικα, που ομιλούνται στην Πελοπόννησο, συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται και σήμερα ως διάλεκτοι παλαιότερης προέλευσης. Η Κυπριακή Ελληνική ήταν ήδη σε λογοτεχνική μορφή στον ύστερο Μεσαίωνα, και χρησιμοποιήθηκε στις Ασσίζες της Κύπρου και στα χρονικά του Λεοντίου Μαχαιρά.

Με την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους και τη συνεχή διάδοση της νέας κοινής γλώσσας άρχισε η προοδευτική αποδυνάμωση των διαφόρων διαλέκτων. Από τις πόλεις, που λειτουργούσαν ως διοικητικά, πολιτικά και πνευματικά κέντρα, η κοινή γλώσσα εξαπλώθηκε στην περιφέρεια όπου κυριαρχούσαν διάφορα ιδιώματα ή διάλεκτοι.

Δημοσθένης Βασιλούδης

Μετάφραση από το greekreporter