Η βουτιά της Τζένης Βελένη στο αρχαιολογικό σκάμμα, οι 12.000 υπογραφές πολιτών και μια παραίτηση Μπουτάρη έσωσαν το μνημειώδες Ρωμαϊκό θέατρο-στάδιο.
Ένα τεράστιο κτήριο θεαμάτων, το μεγαλύτερο στη Θεσσαλονίκη μετά τον υστερορωμαϊκό Ιππόδρομο και πρωιμότερο του ανάκτορου του Γαλερίου στα ανατολικά του, ήρθε στο φως στην οδό Απελλού.
Εντοπίστηκε στο τέλος της δεκαετίας του 1980-αρχές του 1990 στη διάρκεια εργασιών για την ανέγερση πολυκατοικιών και φώτισε πτυχές της ιστορίας που ήταν άγνωστες, ενώ παράλληλα ερμήνευσε δυσνόητες μέχρι τότε γραμματειακές πληροφορίες.
Μεγάλο μέρος της Θεσσαλονίκης βρέθηκε στα κάγκελα για την απόφαση της ηγεσίας του υπουργείου Πολιτισμού να καταχωθεί το θέατρο-στάδιο και με πρωτοβουλία του ραδιοφωνικού σταθμού "Παρατηρητής" συγκεντρώθηκαν 12.000 υπογραφές που απαιτούσαν τη διάσωσή του.
Η αρχαιολόγος που το ανέσκαπτε Πολυξένη Αδάμ- Βελένη -σημερινή Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού- μπήκε μέσα στον χώρο της ανασκαφής φωνάζοντας "προτιμώ να καταχωθώ" (εννοώντας αν καταχωθεί το θέατρο-στάδιο) και την ακολούθησαν άλλοι τέσσερις αρχαιολόγοι, ενώ ο Γιάννης Μπουτάρης, που ήταν μέλος της εργολαβικής εταιρείας για την ανέγερση της οικοδομής, παραιτήθηκε, μόλις ενημερώθηκε για τη σπουδαιότητα του ευρήματος.
Ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου, δικηγόρος παρ' Αρείω Πάγο και γνωστός αθλητικός παράγοντας, πρόεδρος μεγάλης ποδοσφαιρικής ομάδας, έδωσε σκληρό αγώνα για να προχωρήσει η ανέγερση της οκταώροφης οικοδομής και τελικά πήρε ένα πολύ μεγάλο χρηματικό ποσό για την απαλλοτρίωση του οικοπέδου το οποίο ανήκει πλέον στο Ελληνικό Δημόσιο.
Το οικόπεδο της οδού Απελλού 5 κρύβει στα σπλάχνα του μια ενδιαφέρουσα ιστορία που φτάνει πίσω στον χρόνο μέχρι το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου το 306 μ.Χ. και τους μεγαλοπρεπείς αγώνες μονομάχων -συχνά αιμοσταγών- παρουσία του αυτοκράτορα.
Το εντυπωσιακό θέατρο-στάδιο που έφτανε ώς την Αγία Σοφία
Το θέατρο-στάδιο ανεγέρθηκε τον 1ο μ.Χ. αιώνα και η διάρκεια ζωής του ήταν μέχρι τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Δέχτηκε αρκετές επεμβάσεις σημαντικότερη από τις οποίες ήταν ο εξωραϊσμός του με την προσθήκη πλινθόκτιστων πεσσών και μαρμάρινων κιόνων, που πιθανόν σχετίζεται με την ανέγερση του ανακτορικού συγκροτήματος του Γαλερίου.
Η χρήση του σταμάτησε κάπου στον 4ο-5ο αιώνα και ασφαλώς αυτό συνδέεται με το διάταγμα του Θεοδοσίου για την απαγόρευση των ειδωλολατρικών αγώνων. Στους δύο επόμενους αιώνες το πολυτελές κτήριο αποτέλεσε χώρο λιθορυχίας και είναι χαρακτηριστικό πως στη βάση του δυτικού τείχους της πόλης που είναι ορατό σήμερα στην οδό Ειρήνης, υπάρχουν μαρμάρινα μέλη, που αποτελούσαν τα έδρανα του θεάτρου-σταδίου.
Στο φως έχει έρθει μόνο το καμπύλο τμήμα του κοίλου (σ.σ. ο χώρος για τους θεατές), καθώς όλο το υπόλοιπο οικοδόμημα βρίσκεται κάτω από τις πολυκατοικίες.
Η αρχαιολόγος Πολυξένη Αδάμ-Βελένη και ο αρχιτέκτονας-αρχαιολόγος, ομότιμος καθηγητής στο ΑΠΘ, Γιώργος Βελένης, που το ανέσκαψαν, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ήταν ένα θέατρο-στάδιο.
Δηλαδή ένα κτήριο που η μια του πλευρά απολήγει σε κοίλο, όπως συμβαίνει με το Παναθηναϊκό Στάδιο στην Αθήνα ή τα στάδια στους Δελφούς και στη Ρόδο. Ο τύπος αυτός είναι προσφιλής στις ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Το μήκος του θεάτρου-σταδίου υπολογίζεται στα 250 μέτρα και έφτανε λίγο πριν το ιερό της εκκλησίας της Αγίας Σοφίας. Έτσι εξηγείται και η προφορική μαρτυρία του καθηγητή, Νικόλαου Μουτσόπουλου, ότι κατά την ανέγερση πολυκατοικιών στην νότια πλευρά της οδού Αλεξάνδρου Σβώλου, τη δεκαετία του 1950, εντοπίζονταν συμπαγείς φαρδείς ευθύγραμμοι τοίχοι σε μεγάλο μήκος, οι οποίοι δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν.
Η περιπέτεια της διάσωσης του θεάτρου-σταδίου
Το 1986-1987 είχαν εντοπιστεί σπαράγματα ενός σημαντικού κτηρίου στην οδό Απελλού 8, στη γωνία με την Αλεξάνδρου Σβώλου, αλλά η χρήση του δεν ταυτίστηκε και οι αρχαιότητες καταχώθηκαν και εν μέρει καταστράφηκαν -ο μηχανικός επιβλέπων το έργο καταδικάστηκε σε φυλάκιση έξι μηνών για την καταστροφή αυτή.
Το 1989-1990 ανασκάφηκε και το δεύτερο οικόπεδο στην οδό Απελλού 5, όπου βρέθηκε το καμπύλο τμήμα του κοίλου και άρχισε μια μεγάλη περιπέτεια για τον αρχαιολογικό θησαυρό. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων πρότεινε την απαλλοτρίωση του οικοπέδου, το θέμα έγινε δεκτό από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, εκδόθηκε μάλιστα και η σχετική υπουργική απόφαση την Άνοιξη του 1992, ωστόσο το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου το θέμα επανεισάγεται στο ΚΑΣ και η νέα απόφαση κάνει λόγο για κατάχωση των αρχαιοτήτων.
Οι αρχαιολόγοι Πολυξένη Αδάμ-Βελένη και Έφη Πουλάκη-Παντερμανλή, μαζί με τη διευθύντρια της Εφορείας, την αείμνηστη Ιουλία Βοτοκοπούλου επισκέφτηκαν τον Γιάννη Μπουτάρη, που ήταν μέλος της εργολαβικής εταιρείας, προκειμένου να τον πείσουν για τη σπουδαιότητα του ευρήματος κι εκείνος μπροστά τους ενημέρωσε τους συνεταίρους του για την απόφασή του να παραιτηθεί από την εταιρεία και να αποχωρήσει.
Αμετανόητος όμως ήταν ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου, μεγαλοδικηγόρος και σημαίνων αθλητικός παράγοντας ιδιοκτήτης που έκανε τα πάντα για να ξεκινήσει η οικοδόμηση.
Το γεγονός κοινοποιήθηκε από τα μέσα ενημέρωσης, πήρε μεγάλες διαστάσεις και με πρωτοβουλία του ραδιοφωνικού σταθμού "Παρατηρητής" συγκεντρώθηκαν 12.000 υπογραφές πολιτών που ζητούσαν την προστασία του θεάτρου-σταδίου. Για έξι μήνες αρχαιολόγοι και Κίνηση Πολιτών έδωσαν έναν σκληρό αγώνα, ομοίως σκληρό αγώνα έδινε και ο κάτοχος του οικοπέδου με τους εργολάβους και τελικά τον Μάρτιο του 1993 το υπουργείο αποφάσισε την απαλλοτρίωση του οικοπέδου και τη διάσωση του σπουδαίου μνημείου. Ήταν η πρώτη φορά στα ελληνικά χρονιά που μια πόλη έσωσε ένα σπουδαίο εύρημα των αρχαιολογικών σπλάχνων της.
Στα χρόνια που πέρασαν έγινε ειδική κατάχωση των αρχιτεκτονικών μελών με μια ψιλή άμμο, προκειμένου να προστατευτούν οι αρχαιότητες, ενώ στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης υπάρχει έτοιμη μελέτη για μια ελαφρά μεταλλοκατασκευή με τζάμι, ώστε το μνημείο να είναι ορατό -αφού αφαιρεθεί η άμμος-, να αντιστηριχτούν οι όμορες πολυκατοικίες και παράλληλα να γίνονται επί τόπου εκπαιδευτικά προγράμματα για το θέατρο-στάδιο, αλλά και για το ευρισκόμενο παραπλεύρως Ανάκτορο του Γαλερίου. Ωστόσο μέχρι στιγμής το σχέδιο δεν έχει ενταχθεί σε κάποιο χρηματοδοτικό πρόγραμμα και δεν έχει προχωρήσει.
Οι πηγές και η χρονολόγηση του θεάτρου-σταδίου
Η παρουσία ενός θεάτρου στη ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη μαρτυρείται σε πολλές πηγές, με πρωιμότερη από όλες το έργο-σάτιρα του Λουκιανού "Λούκιος ή Όνος", όπου αναφέρεται ότι ερχόμενος στην πόλη ο συγγραφέας παρακολούθησε εντυπωσιακές θεατρικές παραστάσεις και αθλητικές εκδηλώσεις. Επιγραφή του έτους 141 μ.Χ. δίνει πληροφορίες για τη χορηγία ιδιώτη προκειμένου να οργανωθούν αγώνες μονομάχων και κυνηγιού προς τιμήν του αυτοκράτορα. Επίσης, σε μια επιγραφή των Σεβήρων χρονολογημένη το 252 μ.Χ. αναφέρεται η διεξαγωγή κλασικών αγωνισμάτων και νικητές δραματικών αγώνων κατά την τέταρτη Πυθιάδα, γεγονός που σημαίνει ότι στα Πύθια γινόταν δραματικοί και αθλητικοί αγώνες. Και ασφαλώς χρειαζόταν ένας μεγάλος χώρος, που δεν θα μπορούσε να είναι το Ωδείο της Ρωμαϊκής Αγοράς, χωρητικότητας μόλις 300 θέσεων, ενώ ο Ιππόδρομος δεν είχε ακόμη κατασκευαστεί.
Το θέατρο-στάδιο και το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου
Η ανεύρεση των οικοδομικών λειψάνων του θεάτρου-σταδίου και η μελέτη του υλικού οδήγησε στην αποκρυπτογράφηση μιας σημαντικής στιγμής της ιστορίας και της ιστορικής τοπιογραφίας της Θεσσαλονίκης, που αφορά στη σύλληψη και το μαρτύριο του πολιούχου Αγίου Δημητρίου.
Σύμφωνα με τα πατερικά κείμενα το μαρτύριο του Αγίου έλαβε χώρα στο υπόγειο ενός λουτρού. Η περιγραφή ταιριάζει με τις κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη στον ναό Τιμίου Προδρόμου στην οδό Μακένζυ Κινγκ, καθώς στους μαρμάρινους κίονες μιας μεγάλης αίθουσας λουτρού (τα κατάλοιπα του οποίου διατηρούνται στο υπόγειο της οικοδομής Μακένζυ Κινγκ 9) βρέθηκαν χαραγμένοι σταυροί, μαρτυρία καθαγιάσεως του "βέβηλου τόπου".
Ο μαθητής του Δημήτριου, Νέστορας, κατέφυγε στον φυλακισμένο δάσκαλό του, για να πάρει την ευχή του πριν δώσει τον αγώνα πάλης με τον ειδωλολάτρη Λυαίο στο στάδιο. Η πάλη έγινε στο θέατρο-στάδιο μπροστά στον αυτοκράτορα Γαλέριο Μαξιμιανό το 306 μ.Χ. Ο Λυαίος ηττήθηκε και έχασε τη ζωή του και ο Δημήτριος θεωρήθηκε υπαίτιος της ήττας του δημοφιλούς και αγαπητού στον αυτοκράτορα ειδωλολάτρη. Έτσι, αποφασίστηκε ο αποκεφαλισμός του Νέστορα και η θανάτωση με λόγχες του Δημητρίου.
Στην περίοδο της απόλυτη κυριαρχίας των Ρωμαίων αυτοκρατόρων ένας χριστιανός δεν θα μπορούσε να ταφεί στο σημείο όπου θανατώθηκε και για τον λόγο αυτόν το σώμα του Δημητρίου μεταφέρθηκε κρυφά από πιστούς σε ένα άλλο μέρος, εκεί όπου λίγα χρόνια μετά χτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.
Μια ιστορική τοιχογραφία του ναού του Αγίου Δημητρίου που έχει χαθεί -πιθανόν από φωτιά-, αλλά είναι καταγεγραμμένη και φωτογραφημένη, εικονίζει έφιππο αυτοκράτορα τον Άγιο Δημήτριο να προβάλλει μπροστά από καλλιμάρμαρο στάδιο με κατεύθυνση προς μία βασιλική στα δυτικά του. Η επιγραφή "Η αγία εκκλησία η εν τω σταδίω" αφορά στην τεραστίων διαστάσεων πεντάκλιτη βασιλική που έχει ανασκαφτεί κάτω από την Εκκλησία της Αγίας Σοφίας, αφού μέχρι εκεί έφτανε το θέατρο-στάδιο.
Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria
Reviewed by Αρχαία Ελληνικά
on
Σάββατο, Νοεμβρίου 05, 2022
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια: