Μάχη του Βαθυρρύακα: Το τέλος μιας σκοτεινής αίρεσης και ο θάνατος του Χρυσόχειρα

Η Μάχη του Βαθυρρύακα διεξήχθη το 872 ή το 878 μεταξύ Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και Παυλικιανών. Οι Παυλικιανοί ήταν Χριστιανική αίρεση που είχε ιδρύσει ξεχωριστό πριγκιπάτο στη Τεφρική στα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου και συνεργάζονταν με τα Μουσουλμανικά εμιράτα του Θουγούρ, των παραμεθόριων περιοχών του Χαλιφάτου των Αββασιδών, εναντίον της αυτοκρατορίας.

Η μάχη κατέληξε σε ολοκληρωτική Βυζαντινή νίκη, με αποτέλεσμα τη συντριβή του Παυλικιανού στρατού και το θάνατο του αρχηγού Χρυσόχειρα. Το εν λόγω γεγονός διέλυσε το Παυλικιανό κρατίδιο και εξάλειψε μια μεγάλη απειλή για το Βυζάντιο, προμηνύοντας την πτώση της Τεφρικής και λίγο αργότερα την προσάρτηση του Παυλικιανού πριγκιπάτου.

Χάρτης της Μικράς Ασίας (Ανατολία) και Βυζαντινής-Αραβικής παραμεθόριας περιοχής το 842 μ.Χ., με επαρχίες και μεγάλους οικισμούς. Cplakidas, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Παυλικιανοί

Οι Παυλικιανοί ήταν μια σκοτεινή αίρεση Γνωστικιστών στην ανατολική Μικρά Ασία. Οι Βυζαντινές πηγές τους απεικονίζουν ως Δυϊστές, ενώ οι Αρμενικές πηγές υποστηρίζουν ότι ήταν Υιοθετιστές. Οι Παυλικιανοί ήταν φανατικοί εικονομάχοι, που πρέσβευαν μια ξεχωριστή Χριστολογία και απέρριπταν την εξουσία και τις πρακτικές της επίσημης Βυζαντινής Εκκλησίας, ακολουθώντας τους ηγέτες τους. Αυτό είχε ως συνέπεια, το 813 να υφίστανται διώξεις από το Βυζαντινό κράτος, παρά την επίσημη υποστήριξη των αυτοκρατόρων στην εικονοκλασία.

Βασικές διδαχές των Παυλικιανών ήταν οι ακόλουθες:

Υποστήριζαν ότι ο Ιησούς είχε ουράνιο σώμα και ότι απλά διήλθε από το σώμα της Παναγίας. Κεντρική θέση κατείχαν οι επιστολές του Αποστόλου Παύλου, τον οποίο τιμούσαν ιδιαίτερα. Επιπλέον αναγνώριζαν μία απόκρυφη επιστολή του προς τους Λαοδικείς. Πίστευαν ότι η λατρεία προς τους Αγίους απομάκρυνε τους ανθρώπους από την αποκλειστική λατρεία που όφειλαν στο Θεό.

Απέρριπταν τα μυστήρια. Περιστασιακά εισέρχονταν σε Ορθόδοξες εκκλησίες και μεταλάμβαναν με σκοπό την παραπλάνηση των Ορθοδόξων και τον προσηλυτισμό τους. Είναι γεγονός ότι οι Παυλικιανοί διέπονταν από ιδιαίτερο προσηλυτιστικό ζήλο. Συνήθιζαν να αποστηθίζουν την Καινή Διαθήκη, ώστε ανά πάσα στιγμή να χρησιμοποιούν χωρία της που υποστήριζαν τις θέσεις τους. Επίσης διατηρούσαν για τον εαυτό τους το αποκλειστικό προνόμιο να χαρακτηρίζονται Χριστιανοί. Σε αντιδιαστολή, αποκαλούσαν τους Ορθοδόξους «Ρωμαίους».

Μετά το οριστικό τέλος της εικονομαχίας το 843, η δίωξη εντάθηκε σε μια προσπάθεια, μοναδική στη Βυζαντινή ιστορία, να εξαλείψει μια αίρεση, με εντολές να σκοτώνεται όποιος δεν αποκήρυττε την αίρεση. Σύμφωνα με τους χρονογράφους, δολοφονήθηκαν μέχρι 100.000 Παυλικιανοί, ενώ όσοι απέμειναν κατέφυγαν στους Μουσουλμάνους, των Αραβικών εμιράτων του Θουγκούρ, της Αραβοβυζαντινής παραμεθόριας ζώνης κατά μήκος των οροσειρών Ταύρου – Αντίταυρου. Με την υποστήριξη του εμίρη της Μελιτηνής, Αμρ αλ Ακτά, ο Παυλικιανός ηγέτης Καρβέας ίδρυσε ξεχωριστό πριγκιπάτο στη Τεφρική και για τις επόμενες δεκαετίες, οι Παυλικιανοί μάχονταν μαζί με τους Άραβες κατά του Βυζαντίου, όπως στην πολιορκία στα Σαμόσατα όταν απέκρουσαν τους Βυζαντινούς υπό τον Μιχαήλ Γ’.

Απεικόνιση βυζαντινής επίθεσης στα Σαμόσατα το 859 από τη Σύνοψη Ιστοριών του Σκυλίτζη. Unknown, 13th-century author, Public domain, via Wikimedia Commons

Οι Παυλικιανοί δέχτηκαν σοβαρό πλήγμα το 863 στη μάχη του Λαλακάοντα, αλλά ο νέος τους ηγέτης Χρυσόχειρ επανέλαβε τις επιδρομές βαθιά μέσα στη Βυζαντινή επικράτεια, φθάνοντας μέχρι τη Νίκαια και λεηλατώντας την Έφεσο το έτος 869/870. Ο Βασίλειος Α’ ο Μακεδών αρχικά έστειλε αντιπροσώπους να διαπραγματευθούν και όταν οι συζητήσεις κατέρρευσαν, ηγήθηκε εκστρατείας εναντίον την άνοιξη του 871, αλλά ηττήθηκε και ο ίδιος μόλις που γλίτωσε.

Η μάχη

Αποθρασυμένος ο Χρυσόχειρ επιχείρησε μια ακόμη διείσδυση στην Ανατολία, φθάνοντας μέχρι την Άγκυρα και λεηλατώντας τη νότια Γαλατία. Η όλη δραστηριότητα των Παυλικιανών, οι επιδρομές και οι βεβηλώσεις ναών είχαν προκαλέσει μεγάλη αναστάτωση στο Βυζάντιο. Ο Βασίλειος αντέδρασε στέλνοντας τον κουνιάδο του Δομέστικο των Σχολών Χριστόφορο εναντίον τους. Οι Παυλικιανοί κατάφεραν να αποφύγουν τη σύγκρουση και καθώς η εποχή των επιδρομών πλησίαζε στο τέλος της, άρχισαν να αποσύρονται κατευθυνόμενοι προς τις περιοχές τους και στρατοπέδευσαν στις Αγρανές με τον Βυζαντινό στρατό να τους ακολουθεί και να στρατοπεδεύει δυτικά στο κοντινό Σίβορο.

Καθώς οι Παυλικιανοί συνέχισαν να οπισθοχωρούν βορειοανατολικά, προς τη διάβαση Βαθύς Ρύαξ, η οποία θεωρείτο «άπληκτον» δηλαδή σημείο συγκέντρωσης του Βυζαντινού στρατού, ο Χριστόφορος έστειλε τους στρατηγούς των Θεμάτων Αρμενιακό και Χαρσιανό προπομπούς με 4.000 άνδρες, με εντολές να αναγνωρίσουν τις κινήσεις του Παυλικιανού στρατεύματος, να το παρακολουθούν στενά μέχρι τη διάβαση και να ανιχνεύσουν τις προθέσεις του, δηλαδή εάν είχε σκοπό μετά να στραφεί δυτικά και να επιδράμουν ξανά κατά της Βυζαντινής επικράτειας ή εάν κατευθύνονταν πίσω στην Τεφρική, οπότε στην περίπτωση αυτή να επιστρέψουν και να επανενωθούν με την κυρία δύναμη.

Όταν η μονάδα αναγνώρισης έφθασε στη διάβαση, είχε ήδη πέσει η νύχτα και οι Παυλικιανοί, προφανώς αγνοώντας ότι ακολουθούνται, έστησαν στρατόπεδο στην κοιλάδα της διάβασης, ενώ οι Βυζαντινοί έλαβαν θέσεις σε ένα δασώδη λόφο πάνω από το Παυλικιανό στρατόπεδο χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τον εχθρό. Στο σημείο αυτό, οι δύο στρατηγοί αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία και να επιτεθούν, παρά τις διαταγές.

Ένα απόσπασμα 600 ανδρών επιτέθηκε αιφνιδιαστικά το ξημέρωμα, ενώ η υπόλοιπη δύναμη παρέμεινε πίσω κάνοντας μεγάλο θόρυβο με σάλπιγγες και τύμπανα, για να δώσουν την εντύπωση ότι φτάνει ο κυρίως Βυζαντινός στρατός.

Η παραπλάνηση πέτυχε τέλεια και οι Παυλικιανοί, σε πλήρη αιφνιδιασμό, σκόρπισαν χωρίς να προβάλλουν κάποια σοβαρή αντίσταση. Η σφαγή ολοκληρώθηκε όταν φεύγοντας πανικόβλητοι έπεσαν πάνω στην κυρία δύναμη του Βυζαντινού στρατού που πραγματικά κατευθυνόταν προς τα εκεί και όσοι απέμειναν καταδιώχθηκαν σε απόσταση 50 χιλιομέτρων.

Ο ίδιος ο Χρυσόχειρ κατάφερε να διαφύγει με μια μικρή ομάδα σωματοφυλάκων του, συνελήφθη όμως αργότερα και σκοτώθηκε από έναν στρατιώτη ονόματι Πουλλάδη, αποκεφαλίστηκε και η κεφαλή του στάλθηκε στον Βασίλειο.

Η σφαγή των Παυλικιανών το 843/844 από τη Σύνοψη Ιστοριών του Σκυλίτζη. Unknown, 12th/13th century author, Public domain, via Wikimedia Commons

Αποτέλεσμα

Η ήττα στον Βαθυρρύακα σηματοδότησε το τέλος των Παυλικιανών ως στρατιωτική δύναμη και απειλή για το Βυζάντιο. Ο Βασίλειος συνέχισε τις επιτυχίες με μια σειρά εκστρατειών στην Ανατολή κατά των οχυρών των Παυλικιανών και των Αραβικών εμιράτων. Η Τεφρική αλώθηκε το 878 και ισοπεδώθηκε. Οι υπόλοιποι Παυλικιανοί επανεγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια, ενώ ένα μεγάλο τμήμα στάλθηκε στη Νότια Ιταλία να πολεμήσει για την Αυτοκρατορία υπό τον Νικηφόρο Φωκά τον Πρεσβύτερο.

Χρονολογικές διαφορές

Οι χρονολογίες και η ακολουθία των γεγονότων σχετικά με τη μάχη και την πτώση του Παυλικιανού κρατιδίου είναι ασαφείς, καθώς οι Βυζαντινές πηγές είναι αντιφατικές. Ορισμένοι μελετητές τοποθετούν τη μάχη το 872, άλλοι το 878 και στις δύο περιπτώσεις είτε πριν είτε μετά την άλωση και καταστροφή της Τεφρικής από τους Βυζαντινούς. Ο Αλέξανδρος Βασίλιεφ τοποθετεί την πρώτη νικηφόρα μάχη για τους Βυζαντινούς, ακολουθούμενη από τη λεηλασία της Τεφρίκης και την τελική ήττα των Παυλικιανών στον Βαθυρρύακα το 872. Οι πιο πρόσφατοι ιστορικοί τοποθετούν τη μάχη πριν από τη λεηλασία της πόλης, αλλά διαφωνούν στις ημερομηνίες των δύο γεγονότων. Ορισμένοι όπως η Νίνα Γκαρσόγιαν/Nina Garsoïan ή ο Τζον Χάλντον/John Haldon, τοποθετούν και τα δύο γεγονότα το 878. Ο Γάλλος Βυζαντινολόγος Πολ Λεμέρλ/Paul Lemerle, μαζί με άλλους μελετητές όπως ο Μαρκ Ουίτοου/Mark Whittow και ο Γουόρεν Τρέτγκολντ/Warren Treadgold, τοποθετούν τη μάχη το 872 και την τελική υποταγή της Τεφρικής το 878.