Ο Απόφις (γνωστός και ως Απέπ) στην αρχαία Αιγυπτιακή θρησκεία είναι το Μεγάλο Ερπετό, εχθρός του Ρα θεού του Ήλιου. Ο Ήλιος ήταν το μεγάλο πλοίο του Ρα που έπλεε στον ουρανό από την αυγή μέχρι το σούρουπο και στη συνέχεια κατέβαινε στον Κάτω Κόσμο. Καθώς έπλεε στο σκοτάδι, δέχθηκε επίθεση από τον Απόφι που προσπάθησε να σκοτώσει τον Ρα και να αποτρέψει την ανατολή του ηλίου.
Στο μεγάλο πλοίο επέβαιναν διάφοροι θεοί και θεές σε διαφορετικές εποχές καθώς και οι νεκροί και όλοι μαζί προσπαθούσαν να αποκρούσουν το ερπετό. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ιερείς και λαϊκοί επιδίδονταν σε τελετουργίες για την προστασία του Ρα και την καταστροφή του Απόφι και μέσω αυτών συνέδεαν τους ζωντανούς με τους νεκρούς και τη φυσική τάξη όπως καθιερώθηκε από τους θεούς.
Ο Απόφις δεν είχε ποτέ επίσημη λατρεία και δεν λατρευόταν, αλλά εμφανιζόταν σε ιστορίες που αφηγούνταν τις προσπάθειές του να καταστρέψει τον θεό του Ήλιου και να επιβάλλει το χάος. Ο Απόφις συνδέεται με σεισμούς, κεραυνούς, σκοτάδι, καταιγίδες και θάνατο και μερικές φορές με τον θεό Σετ, που συνδέεται επίσης με το χάος, την αναταραχή, τις καταιγίδες και το σκοτάδι. Ο Σετ αρχικά ήταν θεός προστάτης, αλλά αρκετές φορές εμφανίζεται ως ο ισχυρότερος από τους θεούς στο πλοίο του ήλιου, υπερασπίζοντάς το ενάντια στον Απόφι.
Ο Σετ λογχίζει τον Απόφι (Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάϊρο) An unknown workman, Public domain, via Wikimedia Commons
Αν και παλαιότερα υπήρχαν στην Αιγυπτιακή μυθολογία ιστορίες για κάποιο μεγάλο εχθρικό ερπετό, ο Απόφις εμφανίζεται για πρώτη φορά ονομαστικά σε κείμενα του Μεσαίου Βασίλειου (2040-1782 π.Χ.) και αναγνωρίζεται ως επικίνδυνο κατά την Ύστερη Περίοδο (525-332 π.Χ.) την Πτολεμαϊκή Περίοδο (323-30 π.Χ.) και τη Ρωμαϊκή Αίγυπτο. Τα περισσότερα από τα κείμενα που τον αναφέρουν προέρχονται από το Νέο Βασίλειο (περ. 1570-1069 π.Χ.) συμπεριλαμβανομένου στο Βιβλίο της Ανατροπής του Απόφι που περιέχει τελετουργίες και ξόρκια για την ήττα και την καταστροφή του ερπετού. Το εν λόγω έργο είναι το γνωστότερο από τα λεγόμενα Κείμενα Κατάρας, τα οποία γράφτηκαν για να συνοδεύσουν τελετουργίες που καταγγέλλουν και καταριούνται ένα άτομο ή μια οντότητα και παρέμειναν σε χρήση καθ’ όλη την περίοδο της αρχαίας Αιγύπτου.
Ο Απόφις ενίοτε απεικονίζεται ως κουλουριασμένο ερπετό, αλλά συχνά ως διαμελισμένο σε κομμάτια ή υπό επίθεση. Μια διάσημη απεικόνιση προέρχεται από το Ξόρκι 17 του Αιγυπτιακού Βιβλίου των Νεκρών στο οποίο η μεγάλη γάτα Μάου σκοτώνει τον Απόφις με μαχαίρι. Η Μάου ήταν η θεϊκή γάτα, μια προσωποποίηση του θεού του Ήλιου, που φύλαγε το Δέντρο της Ζωής το οποίο φύλαγε τα μυστικά της αιώνιας ζωής και της θείας γνώσης. Η Μάου ήταν παρούσα στην δημιουργία του κόσμου, ενσαρκώνοντας την προστατευτική πτυχή του Ρα και θεωρείται από τους μεγαλύτερους υπερασπιστές του κατά τη διάρκεια του Νέου Βασιλείου της Αιγύπτου.
Ο Αιγυπτιολόγος Ρίτσαρντ Γουίλκινσον περιγράφει μια εικόνα στο βιβλίο του Θεοί και Θεές της Αρχαίας Αιγύπτου από τον τάφο του Ινερκάου στο Ντέιρ ελ-Μεντίνα, στον οποίο η Μάου φαίνεται να υπερασπίζεται το Δέντρο της Ζωής από τον Απόφι καθώς κόβει το κεφάλι του μεγάλου ερπετού με τη λεπίδα της. Το συνοδευτικό κείμενο, από το Ξόρκι 17 του Βιβλίου των Νεκρών, αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η γάτα υπερασπίζεται τον Ρα και αναφέρει επίσης την προέλευση της γάτας στην Αίγυπτο που δημιουργήθηκε στην αρχή του κόσμου με θέλημα των θεών.
Απεικόνιση του θεού Ρα fi:Käyttäjä:kompak; improving by User:Perhelion, CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons
Προέλευση
Σύμφωνα με τον δημοφιλέστερο μύθο, ο θεός Ατούμ στάθηκε στον αρχέγονο λόφο, μέσα στα ταραγμένα νερά του χάους και άρχισε το έργο της δημιουργίας. Μαζί του ήταν ο θεός Χέκα, προσωποποίηση της μαγείας και μέσω αυτού αναστήθηκε η τάξη από το χάος και εμφανίστηκε η πρώτη ανατολή του ηλίου. Μια παραλλαγή αυτού του μύθου θέλει τη θεά Νηίθ να αναδύεται από τα αρχέγονα νερά και πάλι με τον Χέκα, να ξεκινά τη δημιουργία. Σε αμφότερες τις εκδοχές, που προέρχονται από τα Κείμενα των Σαρκοφάγων, ο Απόφις κάνει την μυθολογική του εμφάνιση.
Στον μύθο του Ατούμ, ο Απόφις υπήρχε και κολυμπούσε στα σκοτεινά νερά του αδιαφοροποίητου χάους πριν αναδυθεί το Μπενμπέν (ο αρχέγονος λόφος). Μόλις ξεκίνησε η δημιουργία, ο Απόφις εξοργίστηκε λόγω καθιέρωσης της δυαδικότητας και της τάξης. Πριν από τη δημιουργία, όλα ήταν ένα ενιαίο σύνολο, αλλά μετά υπήρχαν αντίθετα όπως το νερό και η γη, το φως και το σκοτάδι, το αρσενικό και το θηλυκό. Ο Απόφις έγινε εχθρός του θεού του Ήλιου επειδή ο ήλιος ήταν το πρώτο σημάδι του δημιουργημένου κόσμου και συμβόλιζε τη θεϊκή τάξη, το φως, τη ζωή και εφόσον κατάπινε τον θεό Ήλιο, θα μπορούσε να επιστρέψει τον κόσμο στο σκότος.
Η εκδοχή όπου η Νηίθ δημιουργεί τον κόσμο είναι παρόμοια αλλά με την σημαντική διαφορά ότι ο Απόφις είναι ένα ον που του δίνεται ζωή την ίδια στιγμή με τη δημιουργία. Επομένως, δεν είναι ίσος με τους πρώτους θεούς αλλά με τους υφισταμένους τους. Σε αυτή την ιστορία, η Νηίθ αναδύεται από τα χαοτικά νερά του σκότους και φτύνει καθώς πατά πάνω στο Μπενμπέν. Από το σάλιο της δημιουργείται το γιγαντιαίο ερπετό που στη συνέχεια κολυμπά μακριά πριν συλληφθεί. Όταν η Νηίθ ήταν μέρος των νερών του σκότους, όπως και στον άλλο μύθο, όλα ήταν ενωμένα. Τώρα όμως υπήρχε ποικιλομορφία και στόχος του Απόφι ήταν να επιστρέψει το σύμπαν στην αρχική του, αδιαφοροποίητη κατάσταση.
Λεπτομέρεια από το Βιβλίο των Νεκρών, σε πάπυρο που δείχνει ιερατική γραφή του Χόρνεφερ, Πτολεμαϊκή περίοδος, προέλευση άγνωστη. (Museo Castello Sforzesco, Μιλάνο) Uploaded by Mark Cartwright, published on 28 June 2012 under the following license: Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike
Τάξη εναντίον χάους
Ένα από τα δημοφιλέστερα λογοτεχνικά μοτίβα του Μεσαίου Βασιλείου της Αιγύπτου ήταν η αντιπαράθεση της Τάξης έναντι του Χάους που συναντά κάποιος σε αρκετά διάσημα έργα. Οι Νουθεσίες του Ιπουβέρ, για παράδειγμα, αντιπαραβάλλουν το χάος του παρόντος του αφηγητή με μια τέλεια «χρυσή εποχή» του παρελθόντος και η Ομιλία Μεταξύ του Ανθρώπου και της Ψυχής του το ανάγει σε προσωπικό επίπεδο.
Δεν προκαλεί έκπληξη, επομένως, το γεγονός ότι ο μύθος του Απόφι αναδύεται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, επειδή αποτελεί την επιτομή αυτού του μοτίβου. Οι θεοί, οι δυνάμεις της τάξης, επιστρατεύουν τη βοήθεια της ανθρωπότητας για να υπερασπιστούν το φως ενάντια στο σκοτάδι και τη ζωή ενάντια στο θάνατο, δηλαδή στην ουσία, να διατηρηθεί ο δυϊσμός και η ατομικότητα ενάντια στην ενότητα και τη συλλογικότητα.
Η προσωπικότητα του ατόμου εκτιμάτο ιδιαίτερα στον Αιγυπτιακό πολιτισμό. Όλοι οι θεοί απεικονίζονταν με τους δικούς τους χαρακτήρες και ακόμα και οι μικρότερες θεότητες και πνεύματα είχαν τις δικές τους ξεχωριστές προσωπικότητες. Οι αυτοβιογραφίες που ήταν χαραγμένες σε στήλες και τάφους ήταν για να διασφαλίσουν ότι το άτομο που θάφτηκε εκεί και τα επιτεύγματά του, δεν θα ξεχαστούν ποτέ. Ο Απόφις, λοιπόν, αντιπροσώπευε όλα όσα φοβόντουσαν οι Αιγύπτιοι, ήτοι το σκοτάδι, τη λήθη και την απώλεια της ταυτότητάς τους.
Ο θεός του ήλιου Ρα, με τη μορφή της Μεγάλης Γάτας, σκοτώνει το φίδι Απόφι The original uploader was Eisnel at English Wikipedia., Public domain, via Wikimedia Commons
Η πτώση του Απόφι
Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι όλη η φύση ήταν εμποτισμένη με θεϊκή καθοδήγηση και αυτό φυσικά περιλάμβανε τον ζωοδότη ήλιο. Οι εκλείψεις και οι συννεφιασμένες μέρες ήταν ανησυχητικές επειδή θεωρείτο ότι ο θεός Ήλιος είχε προβλήματα να φέρει το πλοίο του πίσω στον ουρανό. Αιτία αυτών των προβλημάτων ήταν πάντα ο Απόφις που με κάποιο τρόπο είχε πάρει τους καλύτερους θεούς από το σκάφος. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου μέρους της εποχής του Νέου Βασιλείου, το κείμενο γνωστό ως Βιβλίο της Ανατροπής του Απόφι περιλάμβανε παλαιές προφορικές παραδόσεις στις οποίες, σύμφωνα με την Αιγυπτιολόγο Τζέραλντιν Πίτς:
«Οι πιο τρομακτικές θεότητες στο Αιγυπτιακό Πάνθεο προκλήθηκαν για να καταπολεμήσουν το ερπετό του χάους και να καταστρέψουν όλες τις πτυχές της ύπαρξης του, όπως το σώμα, το όνομά του, τη σκιά του και τη μαγεία του. Οι ιερείς διεξήγαγαν αυτόν τον ατελείωτο πόλεμο ζωγραφίζοντας εικόνες ή κατασκευάζοντας κούκλες του Απόφι που ήταν καταραμένες και στη συνέχεια κατέστρεφαν με μαχαίρι, ποδοπάτημα και κάψιμο».
Το τελετουργικό ωστόσο θεσπίστηκε πολύ πριν τη σύνταξη του κειμένου. Όσες φορές κι αν ηττήθηκε και σκοτώθηκε ο Απόφις, πάντα ζωντάνευε και επιτίθετο στο σκάφος του Θεού του Ήλιου. Οι πιο ισχυροί θεοί και θεές νικούσαν το ερπετό κατά τη διάρκεια της νύχτας, αλλά κατά την ημέρα, καθώς ο θεός Ήλιος έπλεε αργά στον ουρανό, ο Απόφις αναγεννιόταν και μέχρι το σούρουπο ήταν έτοιμος να ξαναρχίσει τον πόλεμο. Σε ένα κείμενο γνωστό ως Βιβλίο των Πυλών, οι θεές Ίσις, Νηίθ και Σερκέτ, με τη βοήθεια άλλων θεοτήτων, συλλαμβάνουν τον Απόφις και τον συγκρατούν σε δίχτυα που κρατούν οι πίθηκοι, οι γιοι του Ώρου και ο μεγάλος θεός της γης Γκεμπ και στη συνέχεια τεμαχίζεται. Το επόμενο βράδυ όμως το ερπετό είναι και πάλι ζωντανό και περιμένει το πλοίο του Ήλιου να εισέλθει στον κάτω κόσμο.
Αν και οι θεοί ήταν παντοδύναμοι, όταν επρόκειτο για τον Απόφι χρειάζονταν κάθε δυνατή βοήθεια. Οι νεκροί που είχαν εισαχθεί στον παράδεισο συχνά απεικονίζονται στο ουράνιο πλοίο να βοηθούν στην υπεράσπισή του. Το ξόρκι 80 στα Κείμενα των Σαρκοφάγων επιτρέπει στον θανούντα να συμμετάσχει στην υπεράσπιση του θεού του Ήλιου και του σκάφους του. Ο Σετ, είναι ένας από τους πρώτους που απομάκρυνε τον Απόφις με το δόρυ και το ρόπαλο. Ο θεός των ερπετών Μέχεν φαίνεται επίσης στο σκάφος να πολεμά τον Απόφι για να προστατεύσει τον Ρα. Το Αιγυπτιακό επιτραπέζιο παιχνίδι μέχεν, στην πραγματικότητα, πιστεύεται ότι προέρχεται από το ρόλο του θεού στο πλοίο του Ήλιου. Μαζί με τις ψυχές των νεκρών, όμως σημαντικό ρόλο έπαιζαν και οι ζωντανοί. Η Αιγυπτιολόγος Μάργκαρετ Μπάνσον περιγράφει το τελετουργικό:
«Οι Αιγύπτιοι συγκεντρώθηκαν στους ναούς για να φτιάξουν κέρινα ομοιώματα του ερπετού. Έφτυσαν τις εικόνες, τις έκαψαν και τις ακρωτηρίασαν. Συννεφιασμένες ημέρες ή καταιγίδες ήταν σημάδια ότι ο Απόφις κέρδιζε έδαφος και οι ηλιακές εκλείψεις ήταν στιγμές τρόμου για τους Αιγύπτιους, καθώς ερμηνεύονταν ως σημάδι θανάτου του Ρα. Ο θεός του Ήλιου όμως κάθε φορά αναδεικνυόταν νικητής και ο λαός συνέχιζε τις προσευχές και τους ύμνους του».
Κάθε πρωί ο ήλιος ανατέλλει και κινείται κατά μήκος του ουρανού και παρακολουθώντας τον, ο λαός ήξερε ότι είχε συμβάλλει στη νίκη των θεών επί των δυνάμεων του σκότους και του χάους. Η πρώτη πράξη των ιερέων στους ναούς σε όλη την Αίγυπτο ήταν το τελετουργικό του Ανάμματος της Φωτιάς που συμβόλιζε την ανατολή του ηλίου. Αυτό γινόταν λίγο πριν την αυγή ενάντια στην επιθυμία του Απόφι να σβήσει το φως της δημιουργίας και να επιστρέψουν όλα στο σκοτάδι.
Μετά το Άναμμα της Φωτιάς ακολουθούσε το δεύτερο πιο σημαντικό πρωινό τελετουργικό, η Απελευθέρωση του Κεραυνού, στο οποίο οι αρχιερείς ξεκλείδωναν και άνοιγαν τις πόρτες στο εσωτερικό ιερό όπου ζούσε ο Θεός. Αυτές οι δύο τελετουργίες σχετίζονταν με τον Απόφι, αφού το άναμμα της φωτιάς καλούσε το φως της δημιουργίας να ενδυναμώσει τον Ρα και ο κεραυνός να ξυπνήσει τον θεό του ναού από τον ύπνο για να συμμετάσχει στην υπεράσπιση του πλοίου του Ήλιου ενάντια στο μεγάλο ερπετό.
Το πλοίο του ήλιου με τον Ρα να περιβάλλεται από τον ηλιακό δίσκο ενάντια στον Απόφι
Συμπέρασμα
Οι τελετουργίες γύρω από τον Απόφι συνεχίστηκαν κατά την Ύστερη Περίοδο, οπότε λαμβάνονταν πιο σοβαρά υπόψη από ό, τι προηγουμένως και κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο. Αυτές οι τελετουργίες, στις οποίες οι άνθρωποι αγωνίζονταν μαζί με τους θεούς ενάντια στις δυνάμεις του σκότους, δεν ίσχυαν μόνο για τον Απόφις. Στις γιορτές για την ανάσταση του Όσιρη συμμετείχε η κοινότητα με δύο γυναίκες, παίζοντας τους ρόλους της Ίσιδας και της Νέφθυς, καλώντας τον Όσιρη να ξυπνήσει και να επιστρέψει στη ζωή.
Στους βασιλικούς εορτασμούς οι συμμετέχοντες έπαιζαν τους ρόλους των στρατών του Ώρου και του Σετ σε εικονικές μάχες αναπαριστώντας τη νίκη του Ώρου (τάξη) επί του Σετ (χάος). Στην εορτή της θεάς Αθώρ οι άνθρωποι ενθαρρύνονταν να πίνουν υπερβολικά αναπαριστώντας την εποχή της αναταραχής και της καταστροφής όταν ο Ρα έστειλε την θεά Σεκχμέτ να καταστρέψει την ανθρωπότητα, αλλά στη συνέχεια μετάνιωσε. Έβαλε ένα μεγάλο βαρέλι μπύρας βαμμένο κόκκινο, στο δρόμο της Σεκχμέτ στην Δένδερα και αυτή νομίζοντας ότι ήταν αίμα, το ήπιε, μέθυσε και λιποθύμησε. Όταν ξύπνησε, ήταν η ευγενική Αθώρ που στη συνέχεια αποκατέστησε την τάξη και έγινε φίλη της ανθρωπότητας.
Αυτές οι τελετουργίες ενίσχυσαν την εντύπωση ότι τα ανθρώπινα όντα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του σύμπαντος. Ο ήλιος δεν ήταν απλά ένα απρόσωπο αντικείμενο στον ουρανό που φαινόταν να ανατέλλει κάθε πρωί και να δύει κάθε βράδυ, αλλά ήταν εμποτισμένο με χαρακτήρα και σκοπό: ήταν το πλοίο του θεού Ήλιου που καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, εξασφάλιζε τη συνέχιση της ζωής και την νύχτα, απαιτούσε προσευχές και την υποστήριξη του λαού για να εξασφαλίσει ότι θα τον έβλεπαν την επόμενη μέρα.
Οι τελετουργίες γύρω από την ανατροπή του Απόφι αντιπροσώπευαν τον αιώνιο αγώνα μεταξύ καλού και κακού, τάξης και χάους, φωτός και σκότους και βασίζονταν στην καθημερινή προσοχή και τις προσπάθειες των ανθρώπων να επιτύχουν. Η ανθρωπότητα δεν ήταν απλώς ένας παθητικός αποδέκτης των δώρων των θεών, αλλά ένα ζωτικό συστατικό στη λειτουργία του σύμπαντος.
Αυτή η αντίληψη και οι τελετουργίες διατηρήθηκαν μέχρι την άνοδο του Χριστιανισμού τον 4ο αιώνα μ.Χ. οπότε το παλαιό μοντέλο της ανθρωπότητας αντικαταστάθηκε από νέο στο οποίο τα ανθρώπινα όντα ήταν απόλυτα εξαρτώμενα από τον υιό του θεού και τη θυσία του για τη σωτηρία τους. Οι άνθρωποι θεωρούνταν αποδέκτες ενός δώρου που δεν είχαν κερδίσει και ο ήλιος έχασε την ξεχωριστή θέση και σκοπό του. Ο Απόφις ωστόσο θα επιβίωνε, ταυτιζόμενος με άλλες θεότητες όπως ο Σετ και το ερπετό Σάτα, ως αντίπαλος του Θεού (Σατανάς) ο οποίος επίσης εργάζεται ακούραστα για να ανατρέψει τη θεία τάξη και να φέρει χάος.
Πηγές – βιβλιογραφία
https://www.worldhistory.org/Apophis/
https://en.wikipedia.org/wiki/Apep
http://www.egyptianmyths.net/apep.htm
J. F. Borghouts (1973). «The Evil Eye of Apopis». The Journal of Egyptian Archaeology
Reviewed by Αρχαία Ελληνικά
on
Τρίτη, Οκτωβρίου 19, 2021
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια: