Η μυθική Σαμοθράκη

Βάσω Δενδροπούλου

Μανθάνειν εν τω ουρανώ το οράν, εν δε τη Γη το αναμιμνήσκεσθαι. Μακάριος ο δια των Μυστηρίων διελθών, ούτος γινώσκει την αρχήν και τον σκοπόν της ζωής.(Πίνδαρος)

Η Σαμοθράκη οφείλει κατά μια εκδοχή το όνομά της, από την προελληνική λέξη «σάμος» = ύψος και τη Θράκη, δηλαδή η «Υψηλή Θράκη». Από το ψηλότερό της όρος Σάος, με κορυφή το «Φεγγάρι».(1700 μ) λέγεται από τον Όμηρο ότι παρακολούθησε ο Ποσειδώνας τον Τρωικό πόλεμο.. Πάνω σε αυτά τα ψηλά βουνά της, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, σώθηκαν οι Κάβειροι, μετά τον τοπικό κατακλυσμό, μια παραλλαγή του μυθικού κατακλυσμού του Δευκαλίωνα.. Μια άλλη εκδοχή παρουσιάζει τη Σαμοθράκη σαν μια παλιά αποικία της Ιωνικής Σάμου και την εξηγεί έτσι σαν «Θρακιώτικη Σάμο». Σαν προϊστορικά ονόματα της νήσου αναφέρονται τα Σαόνησος, Σάος, Ηλεκτρίς, Δαρδανία, Αιθονία, Λευκωσία, Λευκωνία και Μελίτη. Προϊστορικής, προελληνικής ή Πελασγικής αρχής, θεωρείται και η σε αυτήν λατρεία των «Μεγάλων Θεών».

Η Υψηλότερη κορυφή του νησιού είναι το όρος Σάος, που σημαίνει σώος, υγιής, σωτήρ. Κι αυτό γιατί, λόγω του ύψους του, έσωσε τους ανθρώπους όταν έγινε ο κατακλυσμός του Δαρδάνου. Και μπορεί να καυχάται πως είναι το υψηλότερο όρος του Αιγαίου, αφού η κορυφή του αγγίζει τα 1.611 μ. λες κι αγγίζει το Φεγγάρι, εξ ου κι η ονομασία της. Εξ αιτίας του δε, το έδαφος του νησιού είναι ορεινό, καλυπτόμενο από δάση και κοιλάδες, με πολλά τρεχούμενα νερά. Πάνω στην κορυφή Φεγγάρι του Σάος ανέβαιναν οι θεοί του Ολύμπου για να παρακολουθήσουν τα τεκταινόμενα στην Τροία!

Επώνυμος ήρωας, ο Σαμόθραξ, υιός του Διός. Το δε όνομα Σαωκίς προκύπτει από το αρχαίο ελληνικό ρήμα σάω (=σώζω), γιατί πράγματι η νήσος διέσωσε το ανθρώπινο γένος της περιοχής, μετά την καταστροφή που έφερε ο κατακλυσμός του Δαρδάνου. Ο Δάρδανος ήταν γιος του Δία και της Ηλέκτρας, κόρης του Άτλαντα αδερφός του Ιασίωνα και του Ημαθίωνα. Υποστηρίζεται από μελετητές πως ο Δάρδανος κατοικούσε αρχικά στην Αρκαδία όπου παντρεύτηκε τη Χρύση από την οποία απέκτησε δυο γιους τον Ιδαίο και το Δείμαντα, αλλά μετά από ένα κατακλυσμό κι αφού άφησε το Δείμαντα βασιλιά της Αρκαδίας, ξεκίνησε με κάποιους κατοίκους κι έφτασε στο νησί που ονόμασε Σαμοθράκη. Το μέρος όμως ήταν άγονο κι έτσι άφησε εκεί λιγοστούς αποίκους με βασιλιά το γιο του Ιδαίο, ενώ ο ίδιος πέρασε στη χώρα του Τεύκτρου.

Ο Όμηρος, την αναφέρει σαν «σεπτή και αγιωτάτη» (ζαθέη) όπου γίνονται απόρρητες για τους κοινούς θνητούς τελετές που προκαλούν ρίγη φόβου» (Ζαθέη Σαμοθράκη ένθα και όργια φρικτά Θεών άρρητα βροτοΐσιν»). Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης θεωρεί τους πρώτους κατοίκους της αυτόχθονες και τους ονομάζει Κάβειρους, οι οποίοι λάτρευαν, λέει, κάποιες μυστηριώδεις θεότητες. Ο Ηρόδοτος τους θεωρεί σαν Πελασγούς και αναφέρει ότι αυτοί ίδρυσαν πρώτοι εκεί τα μυστήρια.. Λέει μάλιστα ότι τον Ιθυφαλλικό (με όρθιο δηλαδή το γεννητικό του μόριο) Ερμή τον έμαθαν στους Αθηναίους οι Σαμοθράκες Πελασγοί που πήγαν και συγκατοίκησαν μαζί τους στην Αττική και ότι αυτή η παράσταση του θεού Ερμή είχε «κάποια ιερή εξήγηση που παρασταίνεται στα Μυστήρια της Σαμοθράκης». Αντίθετα, ο Στησίμβροτος και άλλοι υποστηρίζουν ότι τα Καβείρια Μυστήρια εισήχθησαν στην Ελλάδα από την Μικρά Ασία και ότι είναι μάλλον Φρυγικής ή Φοινικικής προέλευσης .

Πολιούχος θεά ήταν η Aθηνά η οποία απεικονιζόταν και στον εμπροσθότυπο των νομισμάτων του νησιού. Tο ιερό της βρισκόταν στα βορειότερα και ψηλότερα τμήματα της πόλεως, αλλά η θέση του δεν έχει εντοπισθεί. Tο σημαντικότερο ιερό της Σαμοθράκης ήταν αυτό των Mεγάλων Θεών, που απέκτησε πανελλήνια φήμη και ήκμασε καθ' όλη την διάρκεια της αρχαιότητας, κυρίως κατά τα ελληνιστικά χρόνια. Tα Mυστήρια του θεωρούνται τα σημαντικότερα της Eλλάδας μαζί με αυτά της Eλευσίνας. Στα μέλη του συγκαταλέγονται ο Hρόδοτος και ο βασιλιάς της Σπάρτης Λύσανδρος, ενώ στα Mυστήρια αναφέρονται διάφοροι αρχαίοι συγγραφείς, μεταξύ των οποίων ο Aριστοφάνης και ο Πλάτωνας.Ο Πλούταρχος γράφει για τις απόρρητες πληροφορίες που γνώριζε αλλά δεν μπορούσε να αποκαλύψει: «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά Μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω». Στα Καβείρια Μυστήρια, επιτρεπόταν η συμμετοχή ατόμων αδιαφόρως εθνότητας, ηλικίας, κοινωνικού αξιώματος και φύλου. Με τη μύησή τους αναλάμβαναν ηθικές και κοινωνικές υποχρεώσεις κι' ο Διόδωρος ο Σικελιώτης λέει ότι: «οι μυούμενοι εγίνοντο ευσεβέστεροι, δικαιότεροι και κατά πάντα καλλίτεροι».

Σύμφωνα με τον Φιλόστρατο κάθε χρόνο και σε ορισμένο χρόνο στην Λήμνο κατά την διάρκεια των εορτών των τελετών, έσβηναν όλα τα Φώτα στο νησί επί εννέα ημέρες, μέχρι να έρθει με πλοίο από την Δήλο το νέο πυρ.

Γι αυτό τον λόγο και η λαμπάδα ήταν το σύμβολο των Καβείρων.

Οι υποψήφιοι μύστες προχωρούσαν κρατώντας δαυλούς που συμβόλιζαν το εσωτερικό φως που διώχνει το σκοτάδι της άγνοιας και της ύλης. Oι ρίζες της λατρείας ανάγονται στους Θράκες, που κατοικούσαν στο νησί πριν την άφιξη των Eλλήνων. Σε αυτούς οφείλεται και η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν στις ιεροτελεστίες μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια. Στο ιερό των Mεγάλων Θεών λατρευόταν μία κεντρική γυναικεία θεότητα, με το προελληνικό όνομα Aξίερος, που ταυτίστηκε από τους Έλληνες με την θεά Δήμητρα. Mία αντρική ιθυφαλλική θεότητα της γονιμότητας, που ονομαζόταν Kάδμιλος, ταυτίστηκε με τον Eρμή, ενώ οι δίδυμοι ιθυφαλλικοί δαίμονες Kάβειροι, που προστάτευαν τους πιστούς από τους θαλάσσιους κινδύνους, ταυτίστηκαν με τους Διοσκούρους. Δύο άλλες θεότητες, ο θεός του Kάτω Kόσμου Aξιόκερσος και η γυναίκα του Aξιόκερσα. Τα αρχαία ένθεα κι ενθουσιαστικά όντα Κορύβαντες, ιερείς της Μεγάλης Μητέρας Θεάς Μα, φορούσαν περικεφαλαία. Γι' αυτό κι ο Ευριπίδης τους αναφέρει τρικόρυθους. Τη φορούσαν και όταν χόρευαν, αλλά κι όταν περπατούσαν, ως λέγει ο Στράβων. Το δε κορυβάντιον (κόρυς) του αρχιερέως ελέγετο τιάρα. Κι επειδή με τους Σάλιους ιερείς η κορυβαντική λατρεία πέρασε στην Ιταλία, κατάλοιπο αυτών έμεινε να καλείται τιάρα κι η μίτρα των παπών της Ρώμης! Με άλλα λόγια, το κορυφαίο σύμβολο του πάπα, έχει καταγωγή από την αρχαία ελληνική θρησκεία της Σαμοθράκης.

Από την ρίζα αξι- (Αξίερος, κλπ.) προκύπτει το άξιος δηλ. το άγιος, Έτσι μπορούμε να πούμε πως στη Σαμοθράκη γεννήθηκαν οι πρώτοι άγιοι. Θεσμό που υιοθέτησαν εξ αυτών όλες οι θρησκείες του κόσμου. Το πρώτο συνθετικό «αξι-» δηλώνει και την αξίνα, τον πέλεκυ, εργαλεία δηλαδή που είχαν αξία εκείνη την εποχή.

Η Σαμοθράκη δεν έδωσε μόνο τη λατρεία των Καβείρων. Έδωσε κι αυτήν της εφόρου της τύχης και της ειμαρμένης των θνητών, της θεάς Τύχης, της οποίας η λατρεία στους ναούς της, τα Τυχαία, έκρυβε πάντα μυστήρια. Απ' εδώ διαδόθηκε ακολούθως και στην λοιπή Ελλάδα και στην Ιταλία, κυρίως την εποχή των διαδόχων και των Ρωμαίων. Και γιατί λατρευόταν το πρώτον στην Σαμοθράκη; Μα, γιατί η Τύχη (κι η Χρυσηίς) ήταν συμπαίκτρια με την Κόρη/ Περσεφόνη, η οποία λατρευόταν ιδιαιτέρως στην ιερά νήσο. Και γιατί ως θεά της ευτυχίας ήταν αυτή που άρμοζε στα Καβείρια, τα οποία δίδασκαν την εσωτερική αρμονία και ευτυχία. Γι΄ αυτό κι η Πάνθεια Τύχη έφθασε να τιμάται μαζί με τη Μεγάλη Μητέρα/ Γη στα Καβείρια της Σαμοθράκης.

Η λέξη άναξ (άνακτος, ανάκτορο κλπ.) ήταν στα πολύ παλαιά χρόνια η κορυφαία θέση της πολιτικής πυραμίδας ενός τόπου. Τα ονόματα των θεών της Σαμοθράκης δεν ήταν επιτρεπτό να τα προφέρουν οι πιστοί. Γι' αυτό τους καλούσαν όλους εκτός από «μεγάλους θεούς» και «άνακες» ή «άνακτες» (Εξ αυτών των ανάκτων προέκυψαν οι Ανακίμ των Φοινίκων). Εδώ έχουμε άλλη μια παγκόσμια πρωτοπορία της Σαμοθράκης, αφού εδώ για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε η λέξη άναξ, όπως ακριβώς την εννοούμε σήμερα.

Για την τάξη των πραγμάτων, ο βασιλεύς ήταν ο 8ος στην ιεραρχία μίας χώρας άρχοντας, αυτός που επικοινωνούσε με τη βάση (το λαό) και μετέφερε στους ανωτέρους του τις επιθυμίες τους. Με τον καιρό ο βασιλεύς έπεισε (διάβαζε κορόιδεψε) το λαό πως αυτός κάνει όλη την δουλειά και πως δε χρειάζονται οι ανώτεροί του, τους οποίους τις περισσότερες φορές ο λαός δεν είχε δει και ποτέ! Έτσι σιγά, σιγά κι έναν, έναν τους κατήργησε. Κι έμεινε αυτός ο πρώτος άρχων!

Οι ιδαίοι δάκτυλοι είχαν ιδιαίτερη σχέση με τα μέταλλα. Άλλωστε, ο ιδαίος δάκτυλος δεν ήταν τίποτε άλλο, από ένα σίδερο, ισχυρά μαγνητισμένο, το οποίο χρησιμοποιείτο στους ναούς, από ειδικούς ιερείς-ιατρούς, τους «ιδαίους ιατρούς», για θεραπευτικούς σκοπούς. Η Μεγάλη Μητέρα άλλωστε λατρευόταν σε συγκεκριμένους βράχους, άρα σε μαγνήτες, οι οποίοι είχαν προξενήσει το ενδιαφέρον των αρχαίων και επ' αυτών μαγνήτιζαν διάφορα σιδερά ιερά αντικείμενα. Παλαιά έλεγαν ότι ίσως για πρώτη φορά ο μαγνήτης να εμφανίσθηκε στη Σαμοθράκη, όπως μαρτυρά το Μέγα Ετυμολογικόν.

ΠΗΓΕΣ: ΑΜΑΛΙΑ ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ "Πρόσωπα και Άλλα Κύρια Ονόματα", "Σαμοθράκη Ιερά Νήσος", εκδόσεις Ερωδιός, ypovrixio.gr, zougla.gr, scholeio.gr, ilsp. gr, TheMythologists.