Τριήρης: Ένα πλοίο σχεδιασμένο για πολεμική δράση με ένα ιδιαίτερο όπλο, το έμβολο

Το έμβολο ήταν η προέκταση της τρόπιδος του πλοίου, και αποτελούσε ιδιαίτερα ισχυρή κατασκευή, στην οποία στηριζόταν όλη η επιθετική δύναμη του πλοίου. Ήταν πολύτιμο στοιχείο του εξοπλισμού και σε περίπτωση καταστροφής του πλοίου ο τριήραρχος έπρεπε να το περισυλλέξει και να το παραδώσει.

Οπλισμός - Έμβολο

Η τριήρης ήταν σχεδιασμένη για πολεμική δράση και διέθετε, από κατασκευής της, ιδιαίτερο οπλισμό: το έμβολο. Το έμβολο ήταν ξύλινη, επιμεταλλωμένη ή ολομεταλλική προεξοχή μήκους ως 2 μέτρων. Αποτελούσε φυσική προέκταση της τρόπιδας. Το βάρος του εκτιμάται ότι έφτανε περίπου τα 200 κιλά. Μερικές φορές, προσέθεταν ένα δεύτερο, μικρότερο έμβολο πάνω από το κύριο.

Το βασικό έμβολο ποίκιλλε σε σχήμα κι άλλοτε έφερε δυο - τρεις οδοντώσεις και, άλλοτε, είχε μορφή ζώου ή θαλάσσιου τέρατος. Η χρησιμοποίηση εμβόλου δεν αποτελούσε νεωτερισμό που πρωτοεμφανίστηκε στην τριήρη. Οι πεντηκόντοροι, από τη Μινωική Περίοδο, επίσης, έφεραν έμβολο, όπως και οι διήρεις. Ωστόσο, η χρήση του ποτέ δε γενικεύτηκε στις ναυμαχίες. Αντιθέτως, σπάνια μαρτυρείται ή εννοείται η χρήση του και αυτό έγινε αφορμή να αμφισβητηθεί, εντελώς, από ορισμένους ερευνητές η πολεμική χρήση του, αλλά δίχως επαρκή επιχειρήματα.

Κατά τη μαρτυρία του Ηροδότου, το έμβολο πρωτοχρησιμοποιήθηκε στη Ναυμαχία της Αλαλίας το 540 π.Χ., μεταξύ Ελλήνων αποίκων της Κορσικής και συμμαχίας Καρχηδονίων - Τυρρηνών, που ήθελαν να τους εκδιώξουν, ώστε να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τα πλούσια κοιτάσματα σιδήρου της νήσου.

Οι Έλληνες νίκησαν στη ναυμαχία αυτή, αλλά με μεγάλες απώλειες και μεγάλες ζημίες στα πλοία που διασώθηκαν, ιδίως στα έμβολά τους. Οι αντίπαλοι στόλοι δεν αποτελούνταν μόνο από τριήρεις. Από άλλη αναφορά του Ηροδότου και του Ιππωάνακτα του Εφέσιου, το 525 π.Χ., ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης διέθετε στόλο με εμβολοφόρες τριήρεις. Από αυτόν και μετά, η χρήση εμβολοφόρων τριήρων γενικεύτηκε ως το τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα. Η χρήση εμβόλου ενίσχυε περαιτέρω το ισχυρότερο πολεμικό σκάφος της κλασσικής εποχής και επέτρεψε την πλήρη αξιοποίησή του. Άλλες ναυμαχίες στις οποίες αναφέρεται, σαφώς, η χρήση και των εμβόλων από τριήρεις είναι: η Ναυμαχία της Λάδης, η Ναυμαχία του Αρτεμίσιου, η Ναυμαχία της Σαλαμίνας και η Ναυμαχία του Ευρυμέδοντα. Από τις τελευταίες τρεις, το Αθηναϊκό Ναυτικό απέκτησε μεγάλη φήμη και παγίωσε τις σχετικές, επιτυχημένες τακτικές μεθόδους.

Ο εμβολισμός απαιτούσε μεγάλη εμπειρία και ικανότητα ελιγμών, ώστε να βρεθεί το κατάλληλο αδύνατο σημείο και η γωνία προσβολής (ποτέ κάθετα) του αντιπάλου πλοίου για να πετύχει. Κάτι τέτοιο ήταν, σχετικά, σπάνιο να συμβεί, γιατί προϋπέθετε αρκετά μεγάλη διαφορά εμπειρίας και ικανότητας των δυο κυβερνητών και των πληρωμάτων τους ή κάποιο, σαφές, μειονέκτημα του στόχου, όπως π.χ. να ήταν κατάφορτο με επιβάτες, ώστε να μη συμφέρει ούτε το ρεσάλτο.

Γενικά πάντως, ήταν παρακινδυνευμένη ενέργεια, γιατί και όταν πετύχαινε υπήρχε κίνδυνος αγκίστρωσης, οπότε συμπαρασύρονταν και τα δυο πλοία σε βύθιση. Κατά το δεύτερο μισό του 5ου π.Χ. αιώνα, οι αντίπαλοι της Αθήνας, που δεινοπάθησαν περισσότερο από την ικανότητα εμβολισμού των τριήρεών της, επιχείρησαν να αναζητήσουν κατάλληλη τροποποίηση της πλώρης και του εμβόλου των δικών τους τριήρεων, ώστε να λειτουργεί ως «αντιέμβολο», ως αντίμετρο δηλαδή. Αυτό ήταν, σχεδόν, η χαριστική βολή στη χρήση του εμβόλου ως όπλου, αν και συνέχιζε να τοποθετείται τόσο στις τριήρεις, όσο και στα μεγαλύτερα «ξαδέρφια» της τετρήρεις, πεντήρεις, κ.λπ.

Ουσιαστικά πάντως, ποτέ δεν υπήρξε το κύριο όπλο της τριήρους, αλλά, και μόνον, η ύπαρξη και η απειλή χρήσης του, έπαιζε το ρόλο της στις ναυμαχίες της κλασσικής περιόδου στη Μεσόγειο.

Οι μέχρι τώρα ενάλιες αρχαιολογικές έρευνες ήταν, σχετικά, πτωχές σε ανεύρεση εμβόλων αρχαίων πολεμικών πλοίων. Είναι γνωστό, τόσο από την κλασική γραμματεία όσο και από τις τελευταίες (2003) ανασκαφές στο μνημείο Αυγούστου στη Νικόπολη Πρέβεζας (λόφος Σμυρτούλας), ότι στον Ναό του Άρεως και του Ποσειδώνως ανακαλύφθηκαν 36, σκαλισμένες σε λίθο, υποδοχές για 36 έμβολα των πλοίων του πτολεμαϊκού στόλου της Κλεοπάτρας, από τη ναυμαχία του Ακτίου. Δυστυχώς, αυτά τα έμβολα αφαιρέθηκαν τον 4ο αιώνα μ.Χ., επί Θεοδοσίου, και μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου τα έτηξαν προς παραγωγή νομισμάτων. Έτσι, σήμερα είναι διαθέσιμα τα εξής έμβολα ή λείψανά τους:

(α) Το έμβολο τριήρους του Athlit του Ισραήλ. Βρέθηκε το 1985 από δύτες στο βυθό της Χάιφα και σήμερα εκτίθεται στο ναυτικό μουσείο της Χάιφα. Είναι το μοναδικό γνήσιο έμβολο που διατηρείται ακέραιο. Φέρει πάνω του τέσσερα (4) σύμβολα, το κηρύκειον του Ερμή, την τρίαινα του Ποσειδώνα, μία περικεφαλαία και ένα άστρο.

(β) Θραύσμα εμβόλου τριήρους της Κλεοπάτρας: Βρέθηκε το 2003 στη Νικόπολη, στο μνημείο Αυγούστου, αφαιρέθηκε και εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο Νικοπόλεως, στην Πρέβεζα. Ζυγίζει περίπου 30 Κιλά.

(γ) Μεγάλο λείψανο (30% του όλου) εμβόλου τριήρους. Εκτίθεται, ως δωρεά δύτη, στο ναυτικό μουσείο Πειραιώς, στη μαρίνα της Ζέας.

(δ) Μικρό θραύσμα εμβόλου ανασυρθέν το 2010 από Γάλλους δύτες, νοτίως της Γαλλίας.

(ε) Αντίγραφο εμβόλου τοποθετημένο στην τριήρη Ολυμπιάς του πολεμικού ναυτικού της Ελλάδας. Στερείται συμβόλων.