Ίταμος - Το δέντρο του θανάτου

Ράνια Τζεν

Ίταμος ονομάζεται το ψηλότερο βουνό και η μεγαλύτερη οροσειρά της μαγευτικής χερσονήσου της Σιθωνίας στη Χαλκιδική που συνδυάζει βουνό και θάλασσα, με τα πλούσια δάση από χαλέπιο και μαύρη πεύκη, βαλανιδιές και κουκουναριές, αλλά και θαμνώδεις εκτάσεις που φιλοξενούν ελάφια και ζαρκάδια, αλεπούδες, λύκους και τσακάλια, λαγούς, αγριογούρουνα και αρπακτικά πουλιά.

Το βουνό της περιοχής πήρε την προελληνική ονομασία Ίταμος από το μυστηριώδες αυτό δένδρο που άλλοτε κάλυπτε τον ορεινό όγκο, ενώ σήμερα σπανίζει. Υπάρχει εκεί και προστατεύεται ως κόρη οφθαλμού, ένα δένδρο 2000 ετών που βλέπετε στην εικόνα.

Το δένδρο αυτό έχει το παράδοξο χαρακτηριστικό ότι προκαλεί τον θάνατο, ενώ το ίδιο δεν πεθαίνει ποτέ. Έχει την ικανότητα να αναβλαστάνει και να αναδημιουργεί παντοτινά τον εαυτό του. Και αυτό το φέρνει κοντά στην αθανασία. Από την άλλη πλευρά, όλα τα μέρη του φυτού είναι τοξικά εκτός από το σαρκώδες τμήμα του καρπού του. Η τοξικότητα του δένδρου ήταν γνωστή από πολύ παλιά.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο ίταμος ήταν συνδεδεμένος με τις Ερινύες, οι οποίες χρησιμοποιούσαν το δηλητήριό του για να τιμωρήσουν τους ασεβείς ανθρώπους. Η Άρτεμις επίσης χρησιμοποιούσε βέλη δηλητηριασμένα με ίταμο. Και συγκεκριμένα με τέτοια βέλη και κατ’ εντολή της μητέρας της, σκότωσε τα παιδιά της Νιόβης, επειδή η Νιόβη βλάσφημα καυχιόταν ότι είχε περισσότερα παιδιά από τη Λητώ (΄Ομηρος Ιλ. 11.24.607). Ένας τόπος λατρείας της Αρτέμιδος ήταν και το αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο όπου υπήρχε βωμός σ΄ένα μεγάλο δάσος από ίταμους. Σήμερα το βουνό αυτό είναι ξερό και δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα τέτοια δέντρα.

Ο Ίταμος φέρει την επιστημονική ονομασία: Taxus baccata, ελλ. Τάξος ραγώδης ή ραγοφόρος και κοινώς ήμερο έλατο. Τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης ανήκει στην ομάδα των σπάνιων και υπό εξαφάνιση ειδών. Γιαυτό και οι δασικές περιοχές με Taxus baccata που έχουν χαρακτηρισθεί ως προστατευόμενες με βάση τον κωδικό 9580, αποτελούν έναν από τους τύπους οικοτόπων του παραρτήματος Ι της οδηγίας (92/43/ΕΕΚ) που πρέπει να τυγχάνουν προστασίας (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο 1992).

Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του ίταμου ήταν από την αρχαιότητα περιζήτητο για ξυλουργικές εργασίες και από τις ανασκαφές έχουν βρεθεί καλοδιατηρημένα ξυλόγλυπτα. Έτσι διαπιστώθηκε ότι στο παρελθόν είχε χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή τροχών, κυπέλλων, κουταλιών, τόξων και δοράτων.

Στο Μεσαίωνα τον χαρακτήριζαν ως «πράσινο χρυσό» όχι αδικαιολόγητα. Στη Μ. Βρετανία το χρησιμοποιούσαν πολύ για την κατασκευή των μεσαιωνικών τόξων των στρατευμάτων όχι μόνο της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης μεσαιωνικής Ευρώπης. Εξάλλου αυτή η διττή ιδιότητα του δένδρου δημιουργούσε μια ιδιαίτερη σχέση με τους ανθρώπους, κάτι ανάμεσα σε λατρεία και φόβο. Στη Μ. Βρετανία και τη Γαλλία το συναντάμε σε αυλόγυρους εκκλησιών, ενώ στην Ισπανία και σε νεκροταφεία, γιατί λόγω της μακροζωίας του, λειτουργούσε ως μέσο σύνδεσης με τους πεθαμένους προγόνους.

Οι Κέλτες ιδιαίτερα, τον θεωρούσαν ως σύμβολο μαγείας και πίστευαν ότι αποτελεί πολύ ισχυρό δέντρο για την προστασία ενάντια στο κακό.

Μικρότερη ανεκτικότητα στην τοξίνη του ίταμου παρουσιάζουν τα άλογα από τα ζώα, ενώ τα βοοειδή και οι χοίροι είναι ελαφρώς πιο ανεκτικά. Στον άνθρωπο σπάνια επέρχεται θανατηφόρα δηλητηρίαση, μόνο σε περιπτώσεις κατάποσης μεγάλης ποσότητας τοξικών μερών του φυτού. Τα πτηνά καταναλώνουν το κόκκινο περίβλημα των καρπών, που είναι ζελατινώδες με πολύ γλυκιά γεύση και δεν είναι δηλητηριώδες.

Φίλες και φίλοι, όσοι δεν έχετε την τύχη να είσαστε κοντά στα όμορφα βουνά της πατρίδας μας και μένετε στην Αθήνα, μπορείτε να δείτε τον ίταμο στο Βοτανικό κήπο ή στην είσοδο του Εθνικού Κήπου απέναντι από την προτομή του Βαλαωρίτη, με την πινακίδα "Τάξος η ραγοφόρος".

Πηγές:

- Χέλμουτ Μπάουμαν «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη λογοτεχνία» - Κατσαβού Ιωάννα, δασολόγος διατριβή Οικολογία καί κατάσταση, διατήρησης του Taxus baccata στο Χολομώντα - Βικιπαίδεια Εικόνες 1.Ο Ίταμος, ηλικίας 2000 ετών στο όρος Ίταμοςτης Σιθωνίας 2. Σκυθικού τύπου τόξο με ξυλεία ιτάμου 3. Δόρυ από ίταμο που βρέθηκε στο Clacton του Essex, ηλικίας 450.000 χρόνων. 4. Φύλλα και καρπός του ίταμου - Δημοσιεύτηκε στο Facebook, στη σελίδα “Οι Μυθολόγοι”