Η εποποιία των Μαύρων Φαραώ του Κους στην Αρχαία Αίγυπτο

Ο Φαραώ Taharqa στην είσοδο της έκθεσης του μουσείου του Λούβρου.

Η έκθεση του Λούβρου "Φαραώ των δύο χωρών, η αφρικανική εποποιία των βασιλιάδων της Ναπάτα" παρουσιάζει ένα ιστορικό επεισόδιο διάρκειας εξήντα χρόνων που μέχρι πρότινος ήταν άγνωστο, αν όχι αγνοημένο, από το ευρύ κοινό, το οποίο λατρεύει ωστόσο την αιγυπτιακή αρχαιότητα. Ήταν πριν από 3.000 χρόνια, την εποχή του βασιλείου του Κους, όπου οι φαραώ ήταν μαύροι.

Gwenaëlle Lenoir

Orient XXI - 10.06.2022

Η Ναπάτα, κουρνιασμένη σε μια στροφή του Νείλου μεταξύ του τρίτου και του τέταρτου καταρράκτη, υπήρξε τον 8ο αιώνα π.Χ. μία θρησκευτική πρωτεύουσα. Οι βασιλείς και οι ιερείς λάτρευαν εκεί τις ίδιες θεότητες με τη Θήβα ή τη Μέμφιδα, που βρίσκονταν πολύ πιο βόρεια. Έστησαν έναν ναό αφιερωμένο στον μεγάλο θεό Άμμωνα στους πρόποδες του Jebel Barkal, του "Καθαρού Βουνού". Εκεί γεννήθηκε μια κατακτητική δυναστεία που κυβέρνησε ολόκληρη την κοιλάδα του Νείλου, από τη συμβολή των δύο Νείλων, του μπλε και του λευκού, στο σημερινό Σουδάν, μέχρι το δέλτα του ποταμού στη Μεσόγειο. Οι "Δύο Χώρες" ενοποιήθηκαν έτσι υπό την κυριαρχία των Μαύρων Φαραώ του Κους, για μια σύντομη περίοδο.

Αντίγραφα των επτά αγαλμάτων των πέντε Φαραώ της Ναπάτα: Taharqa, Tanouetamani, Senkamanisken, Anlamaniet, Aspelta. © C. Trigonart/Pawel Wolf

Ο βασιλιάς Taharqa και το γεράκι Hemen. © Christian Décamps/Musée du Louvre

Η κυριαρχία του Βορρά πάνω στη χώρα του Κους

Δεν υπήρχε θρησκευτικός ανταγωνισμός μεταξύ των "Δύο Χωρών". Ούτε και εθνικός. Ο μεγάλος ιστορικός της Σενεγάλης Cheikh Anta Diop υποστήριξε μάλιστα στη διατριβή του ότι όλοι οι Αιγύπτιοι ήταν μαύροι, βασιζόμενος ιδίως στα γραπτά του Ηροδότου, ο οποίος περιγράφει "ανθρώπους με μαύρο δέρμα και σγουρά μαλλιά".

Ο Βορράς, ωστόσο, κυριάρχησε στον Νότο. Οι βασιλείς της Μέμφιδας εποφθαλμιούσαν τον άφθονο πλούτο των περιοχών νότια του Πρώτου Καταρράκτη. Στρατιωτικές δυνάμεις ελέγχουν τη γη του Κους. Οι λαοί της Νουβίας αποδίδουν φόρους στον βόρειο βασιλιά. Στην είσοδο της έκθεσης, ένα αντίγραφο μιας θαυμάσιας τοιχογραφίας από τον τάφο του Huy στην περιοχή Gourna της Νεκρόπολης των Θηβών παρουσιάζει μια ζωντανή εικόνα αυτής της τελετής υποταγής: υπηρέτες, μερικοί εκ των οποίων με πολύ μαύρο δέρμα, απεικονίζονται να φέρνουν τον πλούτο των νότιων εθνών στον Τουταγχαμών, ο οποίος τους υποδέχεται πάνω σε θρόνο: πρώτα χρυσό, σε μορφή μικρών κυλίνδρων και κοπάδια βοοειδών. Πλοία έχουν φορτωθεί με εμπορεύματα.

Οι βασιλείς της Ναπάτα δεν πληρώνουν απλώς φόρο υποτελείας. Ασκούν τις ίδιες τελετουργίες, έχουν τις ίδιες αντιλήψεις για τον κόσμο και την εξουσία με τους βόρειους γείτονές τους.

Αντίγραφα αγαλμάτων των Φαραώ της Ναπάτα: Taharqa, Tanouetamani, Senkamanisken, Anlamaniet, Aspelta.

Η Σφίγγα της Chépenoupet II, κόρης του Piânkhy. © Αιγυπτιακό Μουσείο του Βερολίνου.

Οι κατακτητές βασιλιάδες της Ναπάτα

Γι' αυτό, όταν οι ηγεμόνες του Βορρά, με τις διαμάχες τους, τις εμφύλιες έριδές τους, την αδυναμία τους, θα απειλήσουν την ακεραιότητα και τη δύναμη αυτού του πολιτισμού, οι φαραώ της Ναπάτα θα τους κατακτήσουν. Θα αποκαταστήσουν έτσι την ενότητα της αρχαίας Αιγύπτου και θα προστατεύσουν τη λατρεία του Άμμωνος. Οι πρώτοι βασιλείς της Ναπάτα, οι Alara και Kachta, έβαλαν τα θεμέλια, ενώ ο τελευταίος εγκαταστάθηκε στον πρώτο καταρράκτη, δηλαδή στην Αίγυπτο. Ο Piânkhy είναι αυτός που κατακτά την Αίγυπτο. Η στρατιωτική του περιπέτεια εξιστορείται λεπτομερώς σε μια τεράστια μαύρη πέτρινη στήλη καλυμμένη με ιερογλυφικά και στις τέσσερις πλευρές της, της οποίας ένα εκμαγείο ανοίγει την έκθεση. Το πρωτότυπο, που ανακαλύφθηκε το 1862 στο Jebel Barkal και μεταφέρθηκε στο Κάιρο με εντολή του αρχαιολόγου Auguste Mariette, τότε διευθυντή του Μουσείου Boulaq, εκτίθεται στο Μουσείο του Καΐρου.

Γύρω στο 720 π.Χ., ο Piânkhy καταλαμβάνει έτσι τη Θήβα, την Ερμόπολη, την Ηρακλεόπολη και τη Μέμφιδα. Ίδρυσε την 25η δυναστεία. Οι διάδοχοί του, ο Chabataqa, ο Chabaqa και ο Taharqa, ο πιο διάσημος, που αναφέρεται στη Βίβλο ως σύμμαχος του βασιλιά του Ιούδα Εζεκία, με εξαιρετική μακροβιότητα - 26 χρόνια βασιλείας - φορούν όλοι ένα σκουφάκι με δύο ουραίους αντί για ένα μόνο για τους βασιλείς της αρχαίας Αιγύπτου. Όλοι τους επιδόθηκαν σε κατασκευαστικά έργα και στις δύο πλευρές του δεύτερου καταρράκτη. Ο Taharqa έχτισε επιβλητικές κιονοστοιχίες στο ναό του Άμμωνος-Ρα στο Καρνάκ και μια βασιλική νεκρόπολη στο Νούρι, κοντά στη Ναπάτα.

Η έκθεση δεν στέκεται μόνο στη μεγαλοπρέπεια των βασιλιάδων της Ναπάτα. Αφηγείται επίσης, μέσα από αξιοθαύμαστα τεχνουργήματα, την ιστορία του τέλους της ένωσης των "Δύο Χωρών" υπό των επιθέσεων των Ασσυρίων και την αποχώρηση των βασιλιάδων της 25ης δυναστείας στο βασίλειό τους στο Κους. Εκεί συνέχισαν να κυβερνούν και να οικοδομούν το δικό τους πολιτισμό.

Η τριάδα του Φαραώ Osorkon II. © Christian Décamps/Musée du Louvre. Τμήμα Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων

Γρανιτένιο άγαλμα του Άμμωνος που θέτει υπό την προστασία του τον βασιλιά Taharqa. British Museum.

Γάλλοι εξερευνητές και αρχαιολόγοι στο Σουδάν

Το γεγονός ότι η ιστορία αυτή άργησε να γίνει αντικείμενο μιας μεγάλης έκθεσης δεν σημαίνει καθόλου ότι δεν είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον. Η περιέργεια δεν είναι πρόσφατη. Τον 19ο αιώνα, οι Ευρωπαίοι εξερευνητές που αναζητούσαν διακαώς, διασχίζοντας την κοιλάδα του Νείλου, τα ίχνη του πολιτισμού της "Αιθιοπίας" -όπως ονομαζόταν τότε η Νουβία- και τις πηγές του μεγάλου ποταμού, έφεραν πλήθος ντοκουμέντων από τα ταξίδια τους. Ο Adolphe Linant de Bellefonds, ένας νεαρός αξιωματικός του ναυτικού που συμμετείχε σε δύο αποστολές του Άγγλου John Bankes, κατέγραψε σχολαστικά τις παρατηρήσεις του στα ταξιδιωτικά του ημερολόγια. Μπορεί κανείς να θαυμάσει ιδιαίτερα έναν χάρτη σε τρία κολλημένα φύλλα με την πορεία του Νείλου από τη νήσο Φίλαι μέχρι το Wadi Halfa, έπειτα από το Wadi Halfa μέχρι το Χαρτούμ, όπου συναντώνται οι δύο Νείλοι, και τέλος από το Χαρτούμ μέχρι το Serou στον Γαλάζιο Νείλο. Ο Λευκός Νείλος ήταν ακόμη άγνωστος στους Ευρωπαίους εκείνη την εποχή. Το τμήμα της έκθεσης του Λούβρου που είναι αφιερωμένο σε αυτό το επεισόδιο θα φανεί συναρπαστικό στους λάτρεις των χαρτών και των εκμαγείων.

Λίγοι το γνωρίζουν, αλλά οι Γάλλοι αρχαιολόγοι έχουν ισχυρή παρουσία στο Σουδάν. Όταν η χώρα απέκτησε την ανεξαρτησία της την 1η Ιανουαρίου 1956, οι αρχές του νέου ανεξάρτητου κράτους ανέθεσαν τη διαχείριση των αρχαιοτήτων σε έναν Γάλλο αιγυπτιολόγο, τον Jean Vercoutter, ο οποίος δημιούργησε το γαλλικό τμήμα της Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων του Σουδάν, το οποίο εξακολουθεί να είναι υπεύθυνο για τις γαλλικές ανασκαφές στο αρχαίο βασίλειο του Κους. Από εκεί προέρχεται μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών: τα αγάλματα του Doukki Gel. Το 2003, σε αυτό το σημείο, αποκαλύφθηκε μια κρυψώνα, μια τρύπα σκαμμένη στο έδαφος. Εκεί βρέθηκαν στοιβαγμένα τα κομμάτια επτά μνημειακών αγαλμάτων που αναπαριστούν πέντε βασιλιάδες του Κους, συμπεριλαμβανομένου του διάσημου Taharqa. Ήταν σπασμένα, αλλά τα κομμάτια τους έχουν διατηρηθεί σε εξαιρετική κατάσταση. Παρουσιάζονται στην αποκαταστημένη τους μορφή στο μουσείο της Κέρμα, στο Σουδάν. Στο Μουσείο του Λούβρου εκτίθενται τρισδιάστατα αντίγραφα που κατασκευάστηκαν από γερμανικό εργαστήριο. Είναι ακόμη πιο εντυπωσιακά επειδή έχουν ανακτήσει το χρυσό και τα χρώματα με τα οποία ήταν στολισμένα, σύμφωνα με τις ανακαλύψεις των αιγυπτιολόγων.

"Διεκδικώντας της αφρικανική μας ταυτότητα"

Χρονική σύμπτωση: αυτή η ανάδειξη μιας λαμπρής εποχής του Βασιλείου του Κους βρίσκει ανταπόκριση στο Σουδάν. Την άνοιξη του 2019, κατά τη διάρκεια της καθιστικής διαμαρτυρίας στο Χαρτούμ που διοργάνωσαν διαδηλωτές κατά του καθεστώτος του Ομάρ αλ Μπασίρ, μια νεαρή γυναίκα έβγαλε λόγο μπροστά στο πλήθος, σκαρφαλωμένη στην οροφή ενός αυτοκινήτου και φορώντας ένα λευκό tob, το παραδοσιακό γυναικείο πέπλο της κοιλάδας του Νείλου. Η Αλάα Σαλάχ ονομάστηκε αμέσως kandaka της επανάστασης, από το όνομα που έδιναν στις βασίλισσες της χώρας του Κους.

Απέναντι στο πολιτικό Ισλάμ που έχει επιβάλει την ιστορική του αφήγηση, ένα μέρος του λαϊκού κινήματος προβάλλει μια πιο σύνθετη ταυτότητα, περισσότερο αφρικανική παρά αραβική, περισσότερο αρχαία παρά ισλαμική. Δεν είναι ασυνήθιστο να βλέπεις την παλιά πράσινη-κίτρινη-μπλε σημαία του Σουδάν, αυτή που χρησιμοποιούνταν πριν από το 1970, να κυματίζει σε διαδηλώσεις. Πολλοί νέοι σήμερα επιλέγουν "άφρο" χτενίσματα, κοτσιδάκια ή ράστα για τους άνδρες, μη ισιωμένα μαλλιά για τις γυναίκες. Η πολιτική τους σημασία δεν διέφυγε από τους στρατιωτικούς, οι οποίοι συχνά ξυρίζουν όσους συλλαμβάνουν. Και πριν από λιγότερο από ένα χρόνο, μια ομάδα φίλων ίδρυσε μια επιστημονική εταιρεία, στόχος της οποίας είναι να διαδώσει την ιστορία του βασιλείου του Κους όσο το δυνατόν ευρύτερα μέσω βίντεο αναπαράστασης, βιβλίων, ακόμη και ενός φεστιβάλ. "Είναι ελάχιστα γνωστή στη χώρα μας. Το καθεστώς του Ομάρ Αλ Μπασίρ την είχε απαγορεύσει στα σχολικά βιβλία, όπως και οτιδήποτε άλλο προϊσλαμικό", εξηγεί ένας από τους ιδρυτές. "Αλλά πρέπει να γνωρίζουμε από πού προερχόμαστε για να θέσουμε τα θεμέλια του νέου Σουδάν. Πρέπει να ανακτήσουμε την αφρικανική μας ταυτότητα και να είμαστε περήφανοι γι' αυτήν."

Η Gwenaëlle Lenoir είναι ανεξάρτητη δημοσιογράφος που ειδικεύεται στον αραβικό κόσμο και την Ανατολική Αφρική.

Πηγή: Σπ. Σταβέρης, LiFO