Η «Μεσοποταμία της Κεντρικής Ασίας» (η Βακτριανή) και η Ελληνιστική Κοινή

Το Ελληνικό βασίλειο της Βακτριανής, 180 π.Χ.

Γιώρος Λιερός

Η χώρα της Βακτρίας ή Βακτριανή σχηματίζεται γύρω από τον ρου του ποταμού Ώξου (Αμού Ντάρια) όπως η Μεσοποταμία γύρω από τον Τίγρη και τον Ευφράτη και η Αίγυπτος γύρω από τον Νείλο. Η σύγκριση αυτή που επιχειρεί ο Frank L. Holt, έρχεται να τονίσει τη σημασία της Βακτριανής στον πολιτισμό της Κεντρικής Ασίας αλλά και γενικότερα. Η εν λόγω χώρα συνιστούσε ένα σημαντικό κόμβο στους δρόμους του μεταξιού, δηλαδή στην επικοινωνία ανάμεσα στην ινδική υποήπειρο, την Κίνα και τη λεκάνη της Μεσογείου. Για πάνω από δυο χιλιετίες από εδώ περνούσαν έμποροι, μοναχοί, επιδρομείς ή και ολόκληροι λαοί κατά τις μεταναστεύσεις τους.

Σήμερα η περιοχή της αρχαίας Βακτριανής ανήκει στο Αφγανιστάν (αποτελεί το βόρειο κομμάτι του) αλλά και στο Τατζικιστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν. Ήδη από την Τρίτη χιλιετία π. Χ. οι κάτοικοι της Βακτριανής είχαν εμπορικές και πολιτιστικές ανταλλαγές με τη Μεσόγειο και διατηρούσαν επαφές με τους πολιτισμούς της κοιλάδας του Ινδού (ομολόγους με αυτούς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου).

Η εισβολή του Μ. Αλεξάνδρου στη χώρα σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας πολύ σημαντικής περιόδου. Ο εξελληνισμός της Βακτριανής, του Αφγανιστάν και της δυτικής Ινδίας –της ανατολική επικράτειας των Σελευκιδών– εντατικοποιείται την περίοδο 311-246 π. Χ. Φέρνει μαζί του πολλές πλευρές της ελληνικής κουλτούρας όπως το σύστημα γραφής και προπάντων την αστική ζωή στις πόλεις (E. Dubbini).

Στις σύγχρονες ιστορικές σπουδές και τις αρχαιολογικές έρευνες υφίσταται ένας ολόκληρος τομέας υπό τον τίτλο «Οι Έλληνες της Βακτρίας». Απασχολούνται σχετικά πολλές δεκάδες ιστορικοί και δραστηριοποιούνται αρχαιολογικές αποστολές από πολλές χώρες του κόσμου. Δυστυχώς η συμμετοχή Ελλήνων επιστημόνων ή ελληνικών πανεπιστημίων είναι ελάχιστη ως μηδαμινή.

Οι Έλληνες και οι Μακεδόνες δεν έκαναν ένα απλό πέρασμα από την περιοχή. Μόνο κατά την εκστρατεία του Αλέξανδρου εγκαταστάθηκαν στο Αφγανιστάν πάνω από 20.000 Έλληνες και παντρεύτηκαν με ντόπιες. Στη συνέχεια οι Σελευκίδες ενθάρρυναν νέα μεταναστευτικά κύματα. Οι ελληνιστικές ηγεμονίες επέζησαν στην Κεντρική Ασία περισσότερο από οπουδήποτε αλλού∙ χάθηκαν τελευταίες αρκετές δεκαετίες μετά την υποταγή της Αιγύπτου των Πτολεμαίων στους Ρωμαίους. Συναντούμε ινδοβακτριανούς Έλληνες βασιλιάδες σχεδόν για 400 χρόνια (για μια περίοδο τόσο μεγάλη σχεδόν όσο η τουρκοκρατία).

Πολύ νωρίς, στα τέλη του 4ου αι., ο Σέλευκος αντιμετωπίζοντας την άνοδο στην Ινδία της δυναστείας των Μαουρύα, η οποία απέκτησε τον έλεγχο της Αραχωσίας (το σημερινό νότιο Αφγανιστάν), της Γκαντάρα και του Παντζάμπ (βόρειο και κεντρικό Πακιστάν), προτίμησε τη συνδιαλλαγή. Παραχώρησε εδάφη, εξασφάλισε πλήρη πολιτικά δικαιώματα στους Έλληνες εποίκους και πήρε επίσης για αντάλλαγμα 500 πολεμικούς ελέφαντες.

Το 247 π. Χ., στα βόρεια και ανατολικά εδάφη των Σελευκιδών, ο Αρσάκης, ένας ιρανόφωνος νομάδας αρχηγός, ίδρυσε το παρθικό κράτος. Την ίδια εποχή, μεταξύ 246-238, ο Διόδοτος, ηγεμόνας της Βακτριανής και της Σογδιανής, επαναστάτησε εναντίον των Σελευκιδών και σχημάτισε το ελληνοβακτριανό βασίλειο. Το 206, ο Αντίοχος Γ’ ο Μέγας ξεκίνησε την πολιορκία των Βάκτρων αλλά παρά τις προσπάθειες του επί δυο χρόνια απέτυχε να τα εκπορθήσει. Τελικά, πείσθηκε από τον βασιλιά Ευθύδημο τον Βακτριανό (235-200) να αποδεχθεί την de facto ανεξαρτησία της Βακτρίας, ώστε αυτή να αποτελέσει προμαχώνα εναντίον των νομάδων του Βορρά που γίνονταν όλο και πιο απειλητικοί. Το 183 π.Χ. ο Δημήτριος επωφελούμενος από την εξασθένιση του κράτους των Μαουρύα και με πρόσχημα τη δολοφονία του τελευταίου της δυναστείας τους, εκστράτευσε εναντίον της Ινδίας και κατέλαβε το Παντζάμπ. Ο τελευταίος σημαντικός στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης του ελληνοβακτριανού βασιλείου ήταν ο Ευκρατίδης. Έπειτα από μακροχρόνιους αγώνες εναντίων των άλλων ελληνοινδών ηγεμόνων δημιούργησε μια τεράστια επικράτεια η οποία, όμως, μετά την δολοφονία του θα αποδειχθεί πολύ εύθραυστη.

Εντωμεταξύ είχε ήδη δρομολογηθεί η μετατόπιση του κέντρου βάρους της ελληνικής παρουσίας από τα βόρεια στα νότια του Ινδικού Καυκάσου, από τα Βάκτρα στην Αλεξάνδρεια Καπίσα (κοντά στη σημερινή Καμπούλ) και ανατολικότερα στην Γκαντάρα και το Παντζάμπ – στην Τάξιλα (κοντά στο σημερινό Ισλαμαμπάντ) και τα Σάγαλα (την Σιαλκότ). Η Βακτριανή θα σαρωθεί από τους νομάδες της στέπας, οι οποίοι πιέζονταν από τους Σιόν Νου (Xion Gnu, οι πρόγονοι των Ούννων). Το 145 π.Χ. οι Σάκκες (Σκύθες) καταστρέφουν την Αλεξάνδρεια την Ωξειανή (Αϊ Χανούμ) και με τη επιδρομή του 135 π.Χ. οι ελληνικές ηγεμονίες της Βακτριανής καταρρέουν. Το 130 π.Χ. ο Chang Ch’ien, απεσταλμένος του κινέζου αυτοκράτορα, βρήκε τους νομάδες Γουέ-τζι (Yuezhi) εγκατεστημένους στην Βακτριανή. Την ίδια εποχή, ο Μένανδρος (165-145 ή 155-130 π.Χ.) με πρωτεύουσα τα Σάγαλα, απέκρουσε με επιτυχία τις επιθέσεις του Ευκρατίδη, εδραιώθηκε ως ο ισχυρότερος από τους Έλληνες βασιλείς της Ινδίας και λέγεται ότι επέκτεινε το κράτος του μέχρι την κοιλάδα του Γάγγη και τις εκβολές του Ινδού. Ο Μένανδρος προσχώρησε στον βουδισμό, είναι ο Μιλίντα των βουδιστικών κειμένων.

Η εμβέλεια του ελληνιστικού πολιτισμού στην Κεντρική Ασία ήταν πολύ ευρύτερη. Οι Πάρθοι υιοθέτησαν την ελληνική ως επίσημη γλώσσα και αυτοαποκαλούνταν «φιλέλληνες». Οι Γουέ-τζι διατήρησαν το σύστημα άρδευσης που ανέπτυξαν οι Έλληνες άποικοι στη Βακτριανή, κράτησαν την ελληνική γραφή, αλλά και για ένα διάστημα την ελληνική γλώσσα. Όμως αυτή η «ελληνοποίηση» ήταν μόνο η μία πλευρά μιας πραγματικής πολιτισμικής κοσμογονίας που ελάμβανε χώρα. Εξίσου σημαντικές ήταν η «σανσκριτοποίηση» των Ελλήνων και των νομάδων, αλλά και μια κάθε άλλο παρά αμελητέα εισροή πολιτιστικών στοιχείων των λαών της στέπας, από την Κίνα κ.λπ. Από αυτές και άλλες πηγές σχηματίστηκε ο περίφημος ελληνοβουδιστικός πολιτισμός της Γκαντάρα, ο οποίος άνθισε υπό την αυτοκρατορία των Κουσάν (Kushan) και επρόκειτο να επηρεάσει δραματικά την ασιατική ήπειρο τους επόμενους αιώνες.

Ο Ερμαίος ο Σωτήρ αναφέρεται ως ο τελευταίος Έλληνας βασιλιάς της Καμπούλ. Για άλλους, όμως, δεν πρόκειται παρά για τον Kujula Kadphises (ή τον πατέρα του), τον ιδρυτή της αυτοκρατορίας των Κουσάν – οι Κουσάν αποτελούσαν έναν κλάδο των Γουέ-τζι. Το μπέρδεμα δεν στερείται ενδιαφέροντος και έχει τον δικό του ιστορικό συμβολισμό1.

Σύμφωνα με τον Κώστα Παπαϊωάννου, η ελληνιστική Κοινή αποτέλεσε μια εκτεταμένη διεθνή πολιτιστική κοινότητα από τον Γάγγη ως την Αδριατική. Συνεχιστές της ήταν οι Ρωμαίοι και οι Πάρθοι. Τους δύο πρώτους μ.Χ. αι. άνθισε ένας πραγματικά συλλογικός πολιτισμός ανάμεσα στην Ινδία και τον Ατλαντικό. Βάση του ήταν οι ελληνικές μορφές και ο οικουμενισμός που έφερναν οι ανατολικές θρησκείες. Ο Αντρέα Κάστρο συμπληρώνει την εικόνα. Η ίδρυση του βασιλείου των Κουσάν μαζί με την ενοποίηση της Κίνας υπό τη δυναστεία των Χαν και την Pax Romana του Οκταβιανού στο μεσογειακό κόσμο, δημιούργησαν τις ιδιαίτερες συνθήκες που επέτρεψαν την ανάπτυξη του εμπορίου των μακρινών αποστάσεων μεταξύ των τεσσάρων μεγάλων πολιτισμών της εποχής: του κινέζικου, του ινδικού, του ιρανικού και του ελληνορωμαϊκού. Με την κρίση αυτού του οικουμενισμού τον 3ο μ.Χ. αιώνα δρομολογήθηκε η «περιφεριοποίηση» του αρχαίου κόσμου.

Στη νέα «περιφεριοποίηση» που εξαγγέλθηκε στις μέρες μας, η θέση που υπαγορεύει η ιστορία μας είναι αυτή του προκεχωρημένου φυλακίου της Δύσης απέναντι στη βάρβαρη Ανατολή; Κι όμως, στα βάθη της Ανατολής οι πρόγονοι των σημερινών Ελλήνων, Αφγανών και Πακιστανών συνυπήρξαν για αιώνες και δημιούργησαν από κοινού ένα λαμπρό πολιτισμό πανανθρώπινης εμβέλειας.

1. Οι τάφοι στο Tillya Tepe, οι οποίοι χρονολογούνται στο β΄ μισό του 1ου μ.Χ. αι., αντιστοιχούν στη μεταβατική περίοδο ανάμεσα στα ινδοβακτριανά ελληνιστικά βασίλεια και την αυτοκρατορία των Κουσάν που γεννιέται τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα. Παραμένει άλυτο πρόβλημα αν αυτοί οι άνθρωποι που θαφτήκαν στο Tillya Tepe σχετίζονταν με τους Πάρθους βασιλιάδες, κάποια ομάδα Σάκκων ή μια φυλή Γουέ-τζι.

Η περιοχή της Βακτριανής

Ινδοβακτριανό βασίλειο

Κατάλογος των Ινδοβακτριανών Ελλήνων βασιλιάδων

Φωτογραφίσαμε αυτόν το κατάλογο το 2021 στο μουσείο της Ταξίλα στο Πακιστάν. Πρόκειται για μια ευμεγέθη πινακίδα που σκοπό έχει να διευκολύνει τους επισκέπτες στην παρατήρηση των νομισμάτων – από νομίσματα προέρχονται ως επί το πλείστον οι πληροφορίες για τους λόγω μονάρχες. Πολλά σημεία του καταλόγου είναι αμφισβητήσιμα, ωστόσο όλος μαζί δίνει μια καλή εικόνα για τα ινδοβακτριανά ελληνιστικά βασίλεια. Προτιμήσαμε λοιπόν να τον παρουσιάσουμε χωρίς διορθώσεις.

Σώφυτος βασιλιάς της Οροσειράς του Αλατιού (Salt Range) 305 π.Χ.

Διόδοτος βασιλιάς της Βακτρίας 245-230 π.Χ.

Ευθύδημος βασιλιάς της Βακτρίας 230-200 π.Χ.

Δημήτριος βασιλιάς της Ινδίας 200 π.Χ.

Αντίμαχος βασιλιάς της Βακτρίας 190 π.Χ.

Αγαθοκλής βασιλιάς της Β. Ινδίας 180 π. Χ.

Πανταλέων βασιλιάς της Β. Ινδίας 180-170 π.Χ.

Ευθύδημος ΙΙ βασιλιάς της Ινδίας 180-170 π.Χ.

Ευκρατίδης βασιλιάς της Ινδίας 175-156 π.Χ.

Πλάτων 160-155 π.Χ.

Απολλόδοτος βασιλιάς της Ινδίας 156-140 π.Χ.

Στράτων βασιλιάς του Πουντζάμπ 156-140 π.Χ