Πολύφημος: Ο εκπληκτικός μονόφθαλμος γίγαντας τυροκόμος

Του Giorgio Pintzas Monzani

Ένα πλάσμα τόσο φοβισμένο και μισητό στα αρχαία κείμενα και τους θρύλους των προγόνων μας αγαπιέται σήμερα πολύ από τους σημερινούς αναγνώστες.

Ένα μάτι, ένα τερατώδες τεράστιο ανάστημα και το αίμα των αρχέγονων θεών.

Οι Κύκλωπες, παιδιά του Ουρανού και της Γαίας, του ουρανού και της Γης, ήταν σύμφωνα με τη μυθολογία από τους πρώτους κατοίκους του πλανήτη μας και απεικονίζονταν πάντα ως γιγάντιες μορφές, αλλά παρόλα αυτά ήταν επιδέξιοι τεχνίτες και υπέροχοι εργάτες σιδήρου.

Επίσης πάντα σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν αυτοί που έχτισαν τις αστραπές και τις βροντές με τις οποίες πολέμησε ο Δίας στην Τιτανομαχία, τον πολυδιηγούμενο πόλεμο μεταξύ των θεών και των Τιτάνων.

Αλλά από πού προέρχεται αυτή η εικόνα των Κύκλωπων ως άμορφων, κανιβαλιστικών όντων;

Ακριβώς από τον Όμηρο, ο οποίος στην αφήγησή του επικεντρώθηκε κυρίως στο να αποδώσει τα εύσημα στη μορφή του Οδυσσέα, αποφάσισε να τους περιγράψει ως τέτοιους.

Και πάλι ο Όμηρος δεν τα αναφέρει πλέον ως παιδιά του Ουρανού και της Γαίας, αλλά του Ποσειδώνα, επιδιώκοντας να τα μειώσει περαιτέρω μέσω της μικρότερης σύνδεσής τους με τις αρχέγονες θεότητες.

Πολύφημος, ο πιο γνωστός από τους Κύκλωπες

Ο Πολύφημος εισάγεται για πρώτη φορά από τον Όμηρο στην Οδύσσεια, παραμένοντας ο μόνος Κύκλωπας που περιγράφεται και ονομάστηκε στο έργο:

"ένας απέραντος άνθρωπος, που βοσκούσε μόνος του τα κοπάδια του, μακριά· δεν ήταν με άλλους, αλλά ζούσε χωριστά, ως ασεβής. Και ήταν ένα απέραντο τέρας, που δεν έμοιαζε με άνθρωπο που τρώει ψωμί, αλλά με την άγρια κορυφή του υψηλού βουνού, που φαίνονται απομονωμένα από τα άλλα». - Οδύσσεια, Βιβλίο IX

Μέσα στο Βιβλίο IX, ο Όμηρος μας συστήνει το πλάσμα που θα ταλαιπωρήσει τον Οδυσσέα, σκοτώνοντας πολλούς από τους συντρόφους του και χαρακτηρίζοντας το ταξίδι του με μια κατάρα που δεν θα τον αφήσει να επιστρέψει σπίτι του για πολλά χρόνια ακόμα.

Σήμερα, όμως, δεν θα δούμε την υπόθεση του Έλληνα ήρωα με τον κύκλωπα, αλλά μάλλον τη φήμη του πλάσματος στην αρχαιότητα ως τυροκόμου και την παραγωγή τυριού.

Η γαλακτοπαραγωγή των βοοειδών του Πολύφημου

Ο γίγαντας, όπως μας περιέγραψε λοιπόν ο ποιητής, έκανε μοναδική του ασχολία την παραγωγή γάλακτος και τυριού.

Σύμφωνα με τον Όμηρο, ο Πολύφημος είχε μαζί του και πρόβατα και κατσίκια, τα οποία φύλαγε με ασφάλεια στη σπηλιά του μέσα σε φράχτες.

Η πρώτη εκπληκτική απόδειξη των γαλακτοκομικών δεξιοτήτων του γιου του Ποσειδώνα έρχεται με μια περιγραφή της οργάνωσης τέτοιων χώρων μέσα στο σπήλαιο:

«στριμώχνονταν μαντριά με αρνιά και κατσίκια: κάθε ομάδα ήταν κλεισμένη χωριστά, από τη μια πλευρά τα μεγαλύτερα, από τη μια τα μεσαία, από την άλλη τα νήπια». - Οδύσσεια, Βιβλίο IX

Έτσι, φαίνεται ότι δεν επρόκειτο για ένα απλό ένστικτο επιβίωσης ενός κακού και αρχέγονου πλάσματος, αλλά για μια οργάνωση αντάξια του καλύτερου γαλακτοπαραγωγού, απόδειξη της «αρχοντιάς» των παραγωγικών του ικανοτήτων.

Όπως αναφέρεται στο ποίημα, η μόνη τροφή των προβάτων ήταν η βοσκή, αφού σύμφωνα με τη μαρτυρία του Οδυσσέα, μέσα στη σπηλιά του Πολύφημου δεν βρήκε αποθήκευση τροφής για τα ζώα, παρά μόνο ξύλα για την παραγωγή φωτιάς και εξοπλισμό για τη συλλογή του γάλακτος και την παραγωγή τυριού.

Ας εστιάσουμε λοιπόν στο τελευταίο και ας δούμε πώς ο Οδυσσέας στον χρόνο που πέρασε στο σπήλαιο του Κύκλωπα, περιγράφει αρθρικά τη μέθοδο παραγωγής τυριού του τέρατος.

Το τυρί του Πολύφημου

Ο μονόφθαλμος γίγαντας χρησιμοποίησε μια πολύ συγκεκριμένη τεχνική για την παραγωγή του τυριού του.

Σύμφωνα με την αφήγηση του Οδυσσέα, μάλιστα, ο βοσκός άρμεγε τα βοοειδή του δύο φορές την ημέρα, το πρωί και το βράδυ.

Το πρώτο άρμεγμα είχε μοναδικό σκοπό να προμηθευτεί γάλα για τη δική του επιβίωση, ενώ το δεύτερο άρμεγμα, μετά τη βοσκή, αφιερώθηκε επίσης εν μέρει στην παραγωγή τυριού.

Ως εκ τούτου, μέρος του γάλακτος που ανακτήθηκε το βράδυ, αφέθηκε να πήξει και αργότερα στρώθηκε σε "υφαντά καλάθια": μια τεχνική που μας δίνει για άλλη μια φορά μια εικόνα για τη βαθιά γνώση του γίγαντα, τόσο για την παραγωγή πυτιάς όσο και για την επιλογή γάλα, δηλαδή μετά και όχι πριν τη βοσκή.

Στο Ομηρικό έργο δεν γίνεται αναφορά στη χρήση της θερμότητας στην παραγωγή τυριού, παρά τα παραπάνω, αφήνοντάς μας να σκεφτούμε μια τεχνική καπνίσματος, χάρη στην παρουσία ξηρών κορμών και κλαδιών ελιάς στο σπήλαιο: τεχνική χρησιμοποιείται ήδη στην αρχαιότητα αλλά που με την πρώτη ματιά μπορεί να φαίνεται απίθανο να εφαρμοστεί από ένα τερατώδες πλάσμα όπως στην περίπτωσή μας: αλλά στην πραγματικότητα...

Επιπλέον, στον στίχο .219 ο Οδυσσέας αναφέρεται στην παρουσία «σχρέδων» γεμισμένων με τυρί, γεγονός που μας κάνει να καταλάβουμε ότι εκτός από τη διαδικασία του καπνίσματος, η ωρίμανση έπαιξε επίσης κεντρικό ρόλο στις γαλακτοπαραγωγικές διαδικασίες του Πολύφημου.

Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι έφτασε να έχει ένα ημίσκληρο τυρί, ένα τυρί ιδανικό για τρίψιμο, ένα είδος σημερινού πεκορίνο.

Μάλιστα, είναι γνωστό ότι η χρήση του τριμμένου τυριού ήταν σε μεγάλο βαθμό μεγαλύτερη στη Μεσόγειο από ότι σε άλλα είδη.

Αρκεί να αναφέρουμε ότι προστέθηκε και σε ποτά με βάση το κρασί, με πιο γνωστό το Κυκεών (κρασί αναμεμειγμένο με κριθαράλευρο και κατσικίσιο ή πρόβειο τυρί) με θεραπευτικές και μερικές φορές ακόμη και ψυχεδελικές ιδιότητες.

Ιστορία και μύθος

Ας δούμε λοιπόν πώς μέσα από ένα παραμύθι, γεμάτο με φανταστικά και εφευρεμένα στοιχεία, ο Όμηρος μας δίνει πραγματικές ιστορικές αφηγήσεις για το ποιες ήταν οι διαδικασίες αρμέγματος και τυροκομίας της εποχής του, μια περίοδο που υπολογίζεται μεταξύ 11ου και 12ου αιώνα π.Χ.

Ωστόσο, αν θέλουμε να αντλήσουμε μια θεωρία από αυτή την αφήγηση, θα πρέπει να σταθούμε στο όνομα του πρωταγωνιστή της, - Πολύφημος

Ένα όνομα, κατά τόπον Ελληνικό, που αναλύοντας την ετυμολογική του φύση φέρει διπλή σημασία.

Το Πολύφημος (polì-fimos), προέρχεται από δύο λέξεις, δηλαδή Πολυ(πολύ) και Φημη(λέξη/συζήτηση): αν ήταν επομένως μια απλή αναφορά στο χαρακτηριστικό του ότι είναι ομιλητής, άρα «μιλάει πολύ»;

Ή μήπως μας περιγράφει μια «πολύ διάσημη» προσωπικότητα που συζητήθηκε πολύ στην αρχαιότητα.

Φυσικά, σήμερα μας μένει μόνο η υπόθεση, αλλά τι θα γινόταν αν αυτό το άσμα έκρυβε έναν φόρο τιμής στον καλύτερο τυροκόμο της Μεσογείου και στα περίφημα τυριά του, τα οποία επαινούν και περιζήτητα όλοι οι λαοί;

Αν θέλουμε να βρούμε άλλη μια αξιοπιστία σε αυτή τη θεωρία, αρκεί να δούμε τους στίχους 245, 309 και 342 του βιβλίου ΙΧ, όπου ο Οδυσσέας, περιγράφοντας τα έργα του Πολύφημου, επαναλαμβάνει πάντα "όλα σωστά": φόρος τιμής στο σπουδαίο έργο του;

Ποιός ξέρει.