Ο αρχαιότερος υπολογιστής στον κόσμο και η άποψη των αρχαίων Ελλήνων για το Σύμπαν

Ένα χάλκινο τεχνούργημα που διασώθηκε από ένα αρχαίο Ελληνικό ναυάγιο, που αναγνωρίζεται ως ο παλαιότερος υπολογιστής στον κόσμο, μπορεί να κρύβει τα μυστικά του σύμπαντος.

Του Μάικ Έντμουντς

Όταν μιλάμε για την ιστορία των υπολογιστών, οι περισσότεροι από εμάς θα αναφερθούμε στην εξέλιξη του σύγχρονου ψηφιακού επιτραπέζιου υπολογιστή, χαρτογραφώντας τις δεκαετίες εξελίξεις από εταιρείες όπως η Apple και η Microsoft. Αυτό που πολλοί δεν γνωρίζουν ωστόσο, είναι ότι οι υπολογιστές υπάρχουν για πολύ καιρό. Στην πραγματικότητα, χρονολογούνται χιλιετίες, σε μια εποχή που ήταν αναλογικές δημιουργίες.

Σήμερα, ο παλαιότερος γνωστός «υπολογιστής» στον κόσμο είναι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, ένα διαβρωμένο χάλκινο τεχνούργημα που βρέθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, στα ερείπια ενός ναυαγίου κοντά στο Ελληνικό νησί των Αντικυθήρων. Ωστόσο, μόλις στη δεκαετία του 1970 ανακαλύφθηκε η πραγματική σημασία του μηχανισμού των Αντικυθήρων, όταν η ακτινογραφία αποκάλυψε ότι η συσκευή είναι στην πραγματικότητα ένας πολύπλοκος μηχανισμός με τουλάχιστον 30 γραναζωτούς τροχούς.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, γνωστός παγκοσμίως ως ο πρώτος υπολογιστής στον κόσμο, δημιουργήθηκε από αρχαίους Έλληνες. Πηγή: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών

Ο μηχανισμός έχει καθιερωθεί από τότε ως το πρώτο γνωστό αστρονομικό ημερολόγιο, ένα σύνθετο σύστημα που μπορεί να παρακολουθεί και να προβλέπει τους κύκλους του ηλιακού συστήματος. Τεχνικά, είναι ένας εξελιγμένος μηχανικός «υπολογιστής» παρά ένας αληθινός «υπολογιστής», αφού δεν μπορεί να επαναπρογραμματιστεί, αλλά παρόλα αυτά είναι ένα εντυπωσιακό τεχνούργημα.

Από το 2004, μια διεθνής συνεργασία εφαρμόζει σύγχρονες μεθόδους απεικόνισης για να διερευνήσει τη δομή και τη λειτουργία του μηχανισμού. Αυτές οι τεχνικές έχουν πλέον αποκαλύψει πολλά από τα κείμενα στις επιφάνειές του και ακόμη και μεγάλο μέρος της επιγραφής που θάφτηκε μέσα στα υπόλοιπα θραύσματα ως αποτέλεσμα ζημιών κατά τη διάρκεια και μετά το ναυάγιο.

Τι γνωρίζουμε λοιπόν για τον Μηχανισμό; Και τι έχει προσθέσει η αποκρυπτογράφηση των κειμένων;

Ιστορία

Όταν κατασκευάστηκε για πρώτη φορά, ο μηχανισμός ήταν περίπου στο μέγεθος ενός κουτιού παπουτσιών, με καντράν τόσο στην μπροστινή όσο και στην πίσω όψη του. Μια λαβή ή πόμολο στο πλάι του κουτιού επέτρεπε στον χρήστη να γυρίζει τα γρανάζια των ταχυτήτων μέσα --- αρχικά υπήρχαν πολύ περισσότερα γρανάζια από τα 30 που εξακολουθούν να επιβιώνουν. Στο μπροστινό μέρος, οι δείκτες έδειχναν πού ήταν ο Ήλιος και το φεγγάρι στον ουρανό και υπήρχε μια εμφάνιση της φάσης της Σελήνης. Στο πίσω μέρος, τα καντράν έδειχναν έναν κύκλο σεληνιακών μηνών 19 ετών, τον «κύκλο Σάρος» 18,2 ετών με εκλείψεις Σελήνης και Ηλίου — ακόμη και έναν τετραετή κύκλο αθλητικών αγώνων, συμπεριλαμβανομένων των Ολυμπιακών Αγώνων.

Οι επιγραφές πιστεύεται ότι ήταν μια περιγραφή για τον χρήστη του τι έβλεπε καθώς χειριζόταν τον μηχανισμό. Ωστόσο, τα πρόσφατα δημοσιευμένα κείμενα προσθέτουν περισσότερα σε ότι γνωρίζουμε για τον μηχανισμό: αποδεικνύουν ότι εμφανίζονταν επίσης οι θέσεις των πέντε πλανητών γνωστών στην αρχαιότητα – του Ερμή, της Αφροδίτης, του Άρη, του Δία και του Κρόνου.

Οι πλανήτες εμφανίζονταν στο μηχάνημα με τρόπο που έλαβε υπόψη τις μάλλον ακανόνιστες «περιπλανήσεις» τους στον ουρανό. Επρόκειτο για μια πολύ εξελιγμένη και αρκετά περίπλοκη συσκευή. Τα πραγματικά γρανάζια που χρειάζονται για την εμφάνιση των πλανητών λείπουν –προφανώς χάθηκαν στο ναυάγιο– αλλά γνωρίζουμε από τον πολύ έξυπνο τρόπο που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν τις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης ότι οι κατασκευαστές του μηχανισμού είχαν σίγουρα τις απαραίτητες δεξιότητες για να δουν την πλανητική κίνηση τους.

Οι επιγραφές που αποκαλύφθηκαν πρόσφατα περιλαμβάνουν αποσπάσματα σχετικά με τα αστέρια που μόλις γίνονταν ορατά – ή έμελλε να χαθούν στη λάμψη του ήλιου – σε διαφορετικές εποχές του χρόνου. Το ύφος αυτών των αποσπασμάτων είναι πολύ κοντά σε αυτό ενός γνωστού αστρονομικού κειμένου του Έλληνα αστρονόμου και μαθηματικού Γέμινου από τον πρώτο αιώνα π.Χ. Όχι μόνο αυτό δένει τέλεια με την υποτιθέμενη ημερομηνία του ναυαγίου (γύρω στο 60 π.Χ.), αλλά και με το γεωγραφικό πλάτος – το οποίο υπονοείται από τα αστρικά δεδομένα ότι είναι μέσο της Μεσογείου – που θα ταίριαζε όμορφα με τον μηχανισμό που προέρχεται από το νησί της Ρόδου, από όπου υπάρχει μια σύγχρονη ιστορική καταγραφή από τον συγγραφέα Κικέρωνα για παρόμοιες συσκευές.

Αποκαλύπτοντας την αλήθεια του πρώτου υπολογιστή στον κόσμο

Ωστόσο, ορισμένα μυστήρια παραμένουν. Δεν είναι ακόμη σαφές σε τι ακριβώς εξυπηρετούσε ένας τέτοιος μηχανισμός. Ήταν κάποιο είδος διδασκαλίας; Θα είχε κάποια θρησκευτική σημασία; Ήταν ένα διάσημο «παιχνίδι»; Η τελευταία ερμηνεία φαίνεται όλο και λιγότερο πιθανή. Αυτό ήταν ένα σοβαρό κιτ, με μια πολύ λεπτομερή αστρονομική περιγραφή.

Ο μηχανισμός είναι βασικά μια αστρονομική συσκευή, η οποία μαρτυρεί τόσο τις αστρονομικές γνώσεις των Ελλήνων όσο και τις εξαιρετικές, και μάλλον άγνωστες, δεξιότητες μηχανικής σχεδίασης. Μια άλλη μικρή λεπτομέρεια μπορεί να υποδηλώνει την ενσωμάτωσή της στην άποψη των προγόνων μας για τον ευρύτερο κόσμο. Μερικά από τα κείμενα φαίνεται να συζητούν τα πιθανά χρώματα των εκλείψεων, τα οποία θα μπορούσαν να ερμηνευθούν στο πλαίσιο του αν η έκλειψη ήταν καλός ή κακός οιωνός. Πρέπει να τονιστεί ότι αυτή είναι η μόνη αστρολογική αναφορά που βρέθηκε στον μηχανισμό, παρά την προσεκτική αναζήτηση.

Για να κατανοήσουμε τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, αυτό που πραγματικά χρειάζεται είναι περισσότερα τεχνουργήματα ή κείμενα σε μηχανικές συσκευές από την κλασική εποχή. Δυστυχώς, η ανακύκλωση πολύτιμου μετάλλου, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στη μεσαιωνική εποχή, είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή σχεδόν όλων των μηχανισμών. Υπάρχει πάντα η πιθανότητα να εμφανιστεί μια άλλη συσκευή ή κείμενο σε έναν εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο, αλλά πιθανώς το καλύτερο στοίχημα για υλικό παραμένουν τα ναυάγια της κλασικής εποχής.

Οι δύτες επέστρεψαν φέτος στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, οπότε ίσως εμφανιστούν τα τμήματα που λείπουν από την πλανητική οθόνη. Ένα δελεαστικό ενδεχόμενο είναι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων να βρισκόταν στο πλοίο επειδή παραδόθηκε σε πελάτη.

Ο μηχανισμός δεν ήταν, όπως υποστηρίζεται μερικές φορές, μια συσκευή πλοήγησης και η πλοήγηση δεν ήταν ο λόγος της παρουσίας του. Εάν παραδινόταν μια συσκευή, θα μπορούσε να υπήρχαν περισσότερες – αν όχι σε αυτό το πλοίο, τότε ίσως σε άλλες από τη Ρόδο;

Νέες συσκευές θα μπορούσαν να βοηθήσουν και να μας δείξουν πόσο ευρέως προσαρμοσμένη τεχνολογία αναπτύχθηκε στα αρχαία χρόνια πριν σχεδόν εξαφανιστεί εντελώς.

Ο Μάικ Έντμουντς είναι ομότιμος καθηγητής αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ. Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε στο The Conversation και μεταφράστηκε για το Αρχαία Ελληνικά