Οστρακισμός: Τα κεραμικά θραύσματα που χρησιμοποιούνταν για τον εξορισμό των Αθηναίων πολιτών

Την δεκαετία του 1960, οι αρχαιολόγοι έκαναν μια σημαντική ανακάλυψη, όταν βρήκαν σε χώρο υγειονομικής ταφής στην Αθήνα περίπου 8.500 κεραμικές πλάκες, πιθανότατα από ψηφοφορία που έγινε το 471 π.Χ. Τα κεραμικά θραύσματα ήταν το αρχαίο αντίστοιχο των ψηφοδελτίων και χρησιμοποιούνταν για τον εξορισμό των Αθηναίων πολιτών.

Ονομάζονταν όστρακα και σε κάθε θραύσμα ήταν γραμμένο το όνομα του υποψήφιου που ο ψηφοφόρος ήθελε να εξοριστεί από την πόλη τα επόμενα 10 χρόνια.

Ιστορικό

Ο οστρακισμός ή εξοστρακισμός άρχισε να εφαρμόζεται στην αρχαία Αθήνα ως θεσμός της Αθηναϊκής δημοκρατίας μέσω του οποίου προστατευόταν το πολίτευμα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, καθιερώθηκε από τον Κλεισθένη το 510 π.Χ. με τη δημοκρατική μεταρρύθμιση, στην προσπάθειά του να ενισχύσει τη λαϊκή δύναμη έναντι της τυραννίδας. Σκοπός του οστρακισμού ήταν να απαλλάσσονται οι Αθηναίοι από πολίτες οι οποίοι είχαν συγκεντρώσει υπερβολική πολιτική δύναμη, σε σημείο να γίνονται επικίνδυνοι για την ακολουθούμενη πολιτική. Ωστόσο, ο πρώτος πραγματικός εξοστρακισμός πραγματοποιήθηκε το 487 π.Χ. αφού ο Ίππαρχος, γιος του Χάρμου και συγγενής του Ιππία, ήταν ο πρώτος καταγεγραμμένος εξόριστος του οστρακισμού και τα επόμενα δύο χρόνια ακολούθησαν ο Μεγακλής και ο Καλλίας, γιος του Κρατία. Αυτοί οι πρώτοι εξόριστοι κρίθηκαν πιθανώς ένοχοι για υποστήριξη της Περσίας και την αντίθεση τους στην όλο και πιο δημοκρατική κυβέρνηση στην Αθήνα. Ο οστρακισμός υιοθετήθηκε στην συνέχεια και από άλλες πόλεις, όπως το Άργος, Μέγαρα, Μίλητος, Συρακούσες (Πεταλισμός) οι οποίες ακολουθούσαν το Αθηναϊκό πολίτευμα.

Όπως αναφέρει ο ιστορικός Τζέιμς Σίκινγκερ/James Sickinger του Πανεπιστημίου της Φλόριντα «Ήταν ένας διαγωνισμός αντιδημοφιλίας» και λέγεται ότι προέκυψε ως τρόπος απαλλαγής από υποψήφιους τυράννους. Παλαιότερα φαίνεται να χρησιμοποιείται εναντίον ατόμων που ενώ δεν ήταν ένοχοι για κάποιο ποινικό αδίκημα, οπότε δεν προσάγονταν σε δίκη, με κάποιο τρόπο παραβίαζαν ή καταπατούσαν τους θεσμικούς κανόνες και αποτελούσαν απειλή για την πολιτική τάξη.

Σύγχρονη προτομή του Κλεισθένη, στο Ohio Statehouse, Columbus, Ohio http://www.ohiochannel.org/, Attribution, via Wikimedia Commons

Διαδικασία

Όσον αφορά στη διαδικασία, κατά τη διάρκεια της έκτης πρυτανείας (χρονικό διάστημα 35 ή 36 ημερών, κατά το οποίο την εκτελεστική εξουσία ασκούσαν οι 50 πρυτάνεις, μέλη της βουλής, που ανήκαν σε συγκεκριμένη φυλή) οι Αθηναίοι συνέρχονταν στην Εκκλησία του Δήμου και ψήφιζαν για το αν έπρεπε να υπάρξει οστρακοφορία ή οστρακισμός και εφόσον συμφωνούσαν, στην όγδοη πρυτανεία, έφραζαν την Αγορά και δημιουργούσαν, έναν περίβολο, που τον διαιρούσαν σε δέκα τμήματα – όσες και οι φυλές – με κοινή είσοδο. Σε αυτά εισερχόταν κάθε πολίτης, ανάλογα με τη φυλή που ανήκε και άφηνε ένα Όστρακο, στο οποίο είχε γράψει το όνομα του πολίτη του οποίου την εξορία επιθυμούσε. Ο υποψήφιος έπρεπε να λάβει τουλάχιστον 6.000 ψήφους εναντίον του για να εξοστρακιστεί και τα ιστορικά αρχεία δείχνουν ότι αυτό συνέβη τουλάχιστον δώδεκα φορές.

Ο πολίτης που καταδικαζόταν σε οστρακισμό έπρεπε να εγκαταλείψει την Αθήνα εντός δέκα ημερών και να παραμείνει εξόριστος για δέκα χρόνια. Το άτομο που είχε οριστεί είχε δέκα ημέρες για να φύγει από την πόλη. Εάν προσπάθησε να επιστρέψει, η ποινή ήταν θάνατος. Κατόπιν μπορούσε να επιστρέψει στην Αθήνα χωρίς στίγμα, επειδή στο διάστημα της εξορίας δεν έχανε την ιδιότητα του πολίτη ούτε την περιουσία του. Αργότερα το χρονικό διάστημα εξοστρακισμού μειώθηκε σε πέντε έτη.

Σημειώνεται ότι η Εκκλησία του Δήμου είχε την δυνατότητα να ανακαλέσει ένα εξοστρακισμένο άτομο. Πριν την Περσική εισβολή του 479 π.Χ., κηρύχθηκε αμνηστία σύμφωνα με την οποία τουλάχιστον δύο εξοστρακισμένοι ηγέτες – ο πατέρας του Περικλή Ξάνθιππος και ο Αριστείδης ο Δίκαιος – είναι ότι επέστρεψαν. Ομοίως ο Κίμων, που εξορίστηκε το 461 π.Χ., ανακλήθηκε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Τα εικονιζόμενα όστρακα ανακτήθηκαν το 482 π.Χ.από ένα πηγάδι κοντά στην Ακρόπολη. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Sharon Mollerus, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons

Ανάλυση

Οι οστρακισμοί ή εξοστρακισμοί εμφανίστηκαν στην ακμή της Αθηναϊκής δημοκρατίας, η οποία επέτρεπε στους πολίτες την άμεση συμμετοχή στη διακυβέρνηση, εκτός των γυναικών, των δούλων και των γεννημένων σε άλλη πόλη. Σημειώνεται ότι εκείνη την εποχή παρ’ όλο που ο συνολικός πληθυσμός ανέρχονταν περίπου σε 60.000, εντούτοις πολύ λιγότεροι συμμετείχαν ενεργά στην Αθηναϊκή πολιτική. Ο οστρακισμός φιλοδοξούσε να αποτελέσει ανάχωμα σε όποιον επιχειρούσε να αποκτήσει υπερβολική δύναμη και επιρροή.

Σχεδόν όλοι οι διακεκριμένοι πολιτικοί της Αθήνας ήταν στόχοι. Ακόμα και ο Περικλής ήταν υποψήφιος, παρ’ όλο που δεν εξοστρακίστηκε, αφού το φιλόδοξο οικοδομικό του πρόγραμμα που δημιούργησε τον Παρθενώνα και τα άλλα μνημεία της Ακρόπολης, δεν είχε την καθολική. Ορισμένα από τα πιο επιφανή ονόματα της Ελληνικής ιστορίας υπήρξαν θύματα της διαδικασίας, όπως μας δείχνουν τα 12.000 όστρακα που έχουν σωθεί. Ο Θεμιστοκλής εξορίστηκε το 471 π.Χ. μετά από κατηγορία δωροδοκίας. Ο Κίμων, ο μεγάλος στρατηγός, κρίθηκε ύποπτος για φιλικές σχέσεις με τη Σπάρτη το 461 π.Χ. και ο Θουκυδίδης (όχι ο ιστορικός) υπήρξε θύμα του Περικλή, που χρησιμοποίησε τον οστρακισμό για να απομακρύνει με ευκολία τον αντίπαλό του από την πολιτική σκηνή το 443 π.Χ.

Όπως αναφέρει ο Σίκινγκερ οι γραπτές ψηφοφορίες δεν συνηθίζονταν στην Αθηναϊκή δημοκρατία αφού οι υποψήφιοι για τις περισσότερες κρατικές θέσεις επιλέγονταν με κλήρωση, ενώ κατά τη διάρκεια των συνελεύσεων όπου οι πολίτες ψήφιζαν για νόμους, τα υπέρ και κατά μετρούνταν συνήθως δι’ ανατάσεως των χεριών. Συνεπώς τα όστρακα αποτελούν σπάνια αντικείμενα των πραγματικών δημοκρατικών διαδικασιών. Αποκαλύπτουν κρυμμένες πτυχές της ιστορίας που παραλείφθηκαν από τους αρχαίους χρονογράφους και παρέχουν πληροφορίες για τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων και τις προτιμήσεις, που σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν άγνωστες.

Τρία όστρακα με ψήφους για Αθηναίους πολιτικούς. Από πάνω προς τα κάτω: Περικλής Ξανθίππου, Κίμων Μιλτιάδου και Αριστείδης Λυσιμάχου _ Μουσείο Αγοράς Qwqchris, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Το πρώτο όστρακο ταυτοποιήθηκε το 1853 και τον επόμενο αιώνα, βρέθηκαν μόνο 1.600 από διάφορες τοποθεσίες στην Αθήνα, συμπεριλαμβανομένης της Αθηναϊκής Αγοράς, την οποία μελέτησε ο Σίκινγκερ. Ήταν σημαντική η ανακάλυψη της Γερμανικής ομάδας αρχαιολόγων όταν άρχισε να βρίσκει χιλιάδες όστρακα στον Κεραμεικό το 1966. Ο Κεραμεικός βρισκόταν βορειοδυτικά από τα τείχη της αρχαίας πόλης και φημιζόταν για τα εργαστήρια κεραμικής όπου καλλιτέχνες δημιουργούσαν αττικά αγγεία, όπως τα περίφημα ερυθρόμορφα με τις ξεχωριστές μαύρες και κόκκινες παραστάσεις. Αυτά τα ψηφοδέλτια – τα οποία είχαν κατασκευαστεί από θραύσματα οικιακών αγγείων, κεραμίδια και κεραμικές λυχνίες – είχαν απορριφθεί μαζί με σωρούς άλλων απορριμμάτων για να γεμίσουν ένα εγκαταλελειμμένο κανάλι του ποταμού Ηριδανού.

Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν μέχρι το 1969 και μερικά από τις όστρακα μελετήθηκαν τις επόμενες δεκαετίες, μέχρι το 2018 όταν ο Στέφαν Μπρέννε/Stefan Brenne του Γερμανικού Πανεπιστημίου Giessen δημοσίευσε έναν πλήρη κατάλογο που περιέγραφε και τα 9.000 όστρακα που ανασκάφηκαν στον Κεραμεικό μεταξύ 1910 και 2005.

Από αυτήν τη συλλογή οστράκων, οι περισσότερες ψήφοι ήταν εναντίον του Αθηναίου πολιτικού Μεγακλή, τον οποίον προφανώς μισούσαν πολλοί για τον επιβλητικό και πολυτελή τρόπο ζωής του. Τα ιστορικά αρχεία δείχνουν ότι ο Μεγακλής εξοστρακίστηκε το 486 π.Χ., αλλά η ημερομηνία δεν φαίνεται να ταιριάζει με τα αρχαιολογικά στοιχεία. Άλλα ψηφοδέλτια που βρέθηκαν στον θησαυρό του Κεραμεικού ανέγραφαν ονόματα ανδρών που δεν ξεκίνησαν την πολιτική τους σταδιοδρομία μέχρι το 470 π.Χ. και κάποια όστρακα ταιριάζουν με μεταγενέστερα είδη κεραμικής. Αυτές οι ενδείξεις οδήγησαν τους αρχαιολόγους στο συμπέρασμα ότι ο Μεγακλής επέστρεψε στην Αθήνα και εξοστρακίστηκε ξανά το 471 π.Χ. Άλλος κορυφαίος υποψήφιος εκείνη τη χρονιά φαίνεται ότι ήταν ο στρατηγός Θεμιστοκλής, ο οποίος εξοστρακίστηκε τον επόμενο χρόνο.

Σύμφωνα με τα ανευρεθέντα όστρακα που μελετήθηκαν από τους αρχαιολόγους, οι ψήφοι συγκεντρώνονταν σε δύο – τρία άτομα ενώ και άλλοι υποψήφιοι έλαβαν επίσης αρκετά μεγάλο αριθμό ψήφων, συγκεκριμένα ο Σίκινγκερ λέει: «Οι αρχαίοι ιστορικοί επικεντρώνονται σε λίγους μεγάλους» και προσθέτει: «Η ιστορία επικεντρώνεται στην εξιστόρηση κορυφαίων προσώπων, ισχυρών ατόμων, στρατηγών και πολιτικών, αλλά υπήρχαν και άλλοι που ίσως δεν ήταν τόσο εξέχοντες, αλλά υπήρξαν αρκετά επιφανείς ώστε δεκάδες ή εκατοντάδες πολίτες να τους θεωρούν κατάλληλους για εξοστρακισμό».

Αριστερά όστρακο του Μεγακλή, εξορίστηκε το 486 π.Χ. ΜΕΓΑΚΛΕΣ ΗΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ -Δεξιά όστρακο του Ξανθίππου εξορίστηκε το 484 π.Χ. ΧΣΑΝΘΙΠΠΟΣ ΑΡΡΙΦΡΟΝΟΣ_ Αθήνα, Μουσείο Αγοράς

Εκτός από τα ονόματα των άσημων Αθηναίων, τα όστρακα αποκαλύπτουν επίσης τη στάση των Αθηναίων έναντι των συμπολιτών τους. Μερικά αναγράφουν προσβλητικά επίθετα: «Λέαγρος Γλαύκωνος, ο συκοφάντης» «Καλλίξενος ο προδότης» «Ο Ξάνθιππος, ο γιος του Αρίφρονου, έχει κηρυχθεί από αυτό το όστρακο ως ο μεγαλύτερος ανάμεσα στους καταραμένους αμαρτωλούς». Άλλοι έκαναν αναφορές στην προσωπική ζωή των υποψηφίων. Ένα ψηφοδέλτιο, το 471 π.Χ., ήταν εναντίον του «Μεγακλή Ιπποκράτους, μοιχού» (Η μοιχεία ήταν τότε ποινικό αδίκημα, αλλά μπορεί να είχε χρησιμοποιηθεί και ως πολιτική επίθεση). Ένας άλλος δήλωνε: «Κίμωνα του Μιλτιάδου, πάρε την Ελπινίκη και φύγε!». Ο Μπρέννε εξηγεί ότι ένας γεννημένος ευγενής ήρωας πολέμου (Κίμων) θεωρείτο ύποπτος για σχέση αιμομιξίας με την ετεροθαλή αδερφή του (Ελπινίκη.) Η αναφορά του ονόματός της είναι μία από τις λίγες περιπτώσεις όπου το όνομα μιας γυναίκας εμφανίζεται σε ένα όστρακο.

Σύμφωνα με τον Μπρέννε, μερικά από αυτά τα σχόλια μπορεί να αντικατοπτρίζουν προσωπικά παράπονα εναντίον των υποψηφίων, αλλά σε μια οστρακοφορία, οι πολιτικές κατηγορίες κατά των υποψηφίων ήταν πιθανώς ανεξέλεγκτες. Όπως έγραψε κάποτε: «οι περισσότερες από τις αναφορές σε όστρακα ανήκουν σε συνθήματα χαμηλού επιπέδου που διαδίδονται εύκολα» που θυμίζουν σήμερα την κάλυψη των υποψηφίων από τα μέσα ενημέρωσης. Εν τω μεταξύ, οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει μερικά παραδείγματα Αθηναίων που ψηφίζουν όχι εναντίον συμπολίτη αλλά εναντίον πείνας ή λοιμού. Ο Σίκινγκερ λέει ότι δεν είναι σαφές εάν επρόκειτο για σαρκαστική ή ειλικρινή πράξη, αλλά ορισμένες Ελληνικές πόλεις είχαν τελετές όπου εξόριζαν έναν αποδιοπομπαίο τράγο (συνήθως σκλάβο εργαζόμενο) που εκπροσωπούσε την πείνα.

Όστρακα των Αθηναίων στρατηγών Αλκιβιάδη και Νικία υποψηφίων για οστρακισμό το 417–415 π.Χ. Μουσείο Αγοράς)

Οι αναφορές στα όστρακα, μαζί με άλλες παρατυπίες, όπως ορθογραφικά λάθη και διαγραμμένες φράσεις, δείχνουν ότι δεν είχε καθοριστεί αυστηρή μορφή για τα ψηφοδέλτια. Φαίνεται ότι οι ψηφοφόροι δεν χρειαζόταν καν να γράφουν μόνοι τους. Οι ερευνητές έχουν βρει διάφορα δείγματα οστράκων που ταιριάζουν, σαν να έχουν σπάσει από ένα παλιό σκεύος, με αντίστοιχο χειρόγραφο, υποδηλώνοντας ότι ορισμένοι Αθηναίοι βοηθούσαν τους φίλους και γείτονές τους να γράψουν την ψήφο τους. Οι αρχαιολόγοι βρήκαν επίσης μια ομάδα φαινομενικά αχρησιμοποίητων αλλά μαζικής παραγωγής ψηφοδελτίων κατά του στρατηγού Θεμιστοκλή σε ένα πηγάδι στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης.

Ο Σίκινγερ λέγει ότι: «Το ζήτημα είναι ότι δεν είχαν περιορισμούς, με αποτέλεσμα να υπάρχει η δυνατότητα κάποιος να ψηφίζει αντί άλλου». Ωστόσο προσθέτει ότι οι ψηφοφόροι εισέρχονταν στην Αγορά από συγκεκριμένες εισόδους, ανάλογα με την φυλή τους, οπότε υπήρχε κάποια επίβλεψη ή έλεγχος, για απάτη κατά την ψηφοφορία.

Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο τελευταίος εξοστρακισμός έλαβε χώρα το 416 π.Χ. όταν οι πολιτικοί αντίπαλοι Αλκιβιάδης και Νικίας, συνειδητοποιώντας ότι αμφότεροι κινδύνευαν να εξορισθούν, συνεργάστηκαν για να στρέψουν τις ψήφους των συμπολιτών τους εναντίον ενός άλλου υποψηφίου, του Υπερβόλου, ο οποίος εξορίστηκε. Το αποτέλεσμα προφανώς απογοήτευσε αρκετούς Αθηναίους με αποτέλεσμα η διαδικασία να ατονήσει και να καταργηθεί.

Ο Σίκινγκερ λέει: «Προσπαθώ να μεταφέρω στους μαθητές μου ότι όταν μιλάμε για την εικόνα των Αθηναίων ως εφευρέτες της δημοκρατίας, τείνουμε να τους εξιδανικεύουμε. Αλλά και αυτοί ήταν θύματα πολλών από τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης από τις οποίες υποφέρουμε σήμερα. Ο οστρακισμός δεν ήταν απαραίτητα ένας αγνός, ιδεαλιστικός μηχανισμός, αλλά μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για κομματικούς σκοπούς».

Όστρακα του 482 π.Χ. που ανακτήθηκαν από πηγάδι κοντά στην Ακρόπολη. Τα όστρακα στην επάνω σειρά αναγράφουν «ΘΕΜΙΣΘΟΚΛΕΣ ΦΡΕΑΡΙΟΣ» (Θεμιστοκλής από το Φρεάριο), ενώ τα άλλα αναγράφουν «ΘΕΜΙΣΘΟΚΛΕΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ» (Θεμιστοκλής γιος του Νεοκλή). Museum of the Ancient Agora, Public domain, via Wikimedia Commons

Εξοστρακισθέντες Αθηναίοι

Οι Αθηναίοι που εξοστρακίστηκαν κατά χρονική σειρά είναι οι ακόλουθοι:

487 π.Χ. − Ίππαρχος του Χάρμου, συγγενής του Πεισίστρατου.

486 π.Χ. – Μεγακλής του Ιπποκράτη, ανιψιός του Κλεισθένη. Ο Μεγακλής εξοστρακίστηκε δύο φορές σύμφωνα με τον Λυσία.

485 π.Χ. − Καλλίξενος, ανιψιός του Κλεισθένη και αρχηγός των Αλκμεωνίδων εκείνο το διάστημα (οι πληροφορίες για τον Καλλίξενο είναι αβέβαιες).

484 π.Χ. − Ξάνθιππος του Αρίφρονου, πατέρας του Περικλή.

482 π.Χ. − Αριστείδης του Λυσιμάχου.

471 π.Χ. − Θεμιστοκλής του Νεοκλέους (471 π.Χ. ή νωρίτερα).

461 π.Χ. − Κίμων του Μιλτιάδη.

460 π.Χ. − Αλκιβιάδης του Κλεινία, παππούς του Αλκιβιάδη του Πελοποννησιακού Πολέμου.

457 π.Χ. − Μένων του Μενεκλίδη (αβέβαιο).

442 π.Χ. − Θουκυδίδης του Μιλησία (δεν πρόκειται για τον ιστορικό Θουκυδίδη).