Αυτοκρατορικός αιώνας της Βρετανίας: Τι ήταν το Pax Britannica;

Εικόνα από έναν περίτεχνο χάρτη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας το 1886 - Walter Crane, Δημόσιος τομέας, μέσω Wikimedia Commons

Το Pax Britannica – στα λατινικά σημαίνει «Βρετανική Ειρήνη» – περιγράφει τον αιώνα μεταξύ του 1814 και της έναρξης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, μια περίοδο σχετικής σταθερότητας και ειρήνης.

Με την πολυαναμενόμενη παράδοση του Ναπολέοντα το 1814, η Βρετανία έμεινε χωρίς σοβαρό διεθνή αντίπαλο. Το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό είχε βγει νικητής από το Βατερλώ ως η μεγαλύτερη ναυτική παρουσία στις θάλασσες, επιτρέποντας στη Βρετανία να κυριαρχήσει στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους και να παραμείνει σε μεγάλο βαθμό αδιαμφισβήτητη για τον υπόλοιπο αιώνα.

Πώς έμοιαζε όμως το Pax Britannica και εξασφάλισε πράγματι η Βρετανία την ειρήνη τον αιώνα πριν από τις μεγάλες συγκρούσεις του 20ού αιώνα;

Η κυριαρχία της Βρετανίας στις θάλασσες

Στο εσωτερικό της Ευρώπης, η διαιρεμένη ήπειρος δεν παρείχε μεγάλη αντίθεση στη ναυτική δύναμη της Βρετανίας το 1814. Μόνο 5 μήνες μετά την ήττα του Ναπολέοντα, οι Ευρωπαίοι πρεσβευτές συναντήθηκαν στη Βιέννη για να σχεδιάσουν την ειρήνη μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους Πολέμους, οι οποίοι είχαν κλονίσει τις μοναρχίες της Ευρώπης.

Το πλοίο της Αυτής Μεγαλειότητας Albion που εισέρχεται στον Βόσπορο μετά τη δράση της 17ης Οκτωβρίου 1854 - Εικόνα: Louis Le Breton, Δημόσιος τομέας, μέσω Wikimedia Commons

Το Κογκρέσο άλλαξε το μέγεθος των δυνάμεων, ώστε να μπορούν να εξισορροπηθούν μεταξύ τους, αφαιρώντας τα εδάφη που αποκτήθηκαν πρόσφατα από τη Γαλλία και αναγκάζοντάς τες να πληρώσουν αποζημιώσεις, αφαιρώντας ουσιαστικά τους Γάλλους ως μεγάλη αυτοκρατορική δύναμη.

Για τον ρόλο της στην ήττα του Ναπολέοντα, η Βρετανία απέκτησε πολύτιμες αποικίες συμπεριλαμβανομένης της Μάλτας, του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας στη Νότια Αφρική και της Κεϋλάνης.

Η επιτυχία της Αμερικανικής Επανάστασης το 1789 είχε αναγκάσει τη Βρετανία να στρέψει το αποικιακό της βλέμμα ανατολικά προς την Ασία, την Αφρική και τις θάλασσες μεταξύ τους. Ο δρόμος προς την αποικιακή επέκταση είχε μείνει ανοιχτός μετά την ήττα των Γάλλων το 1814.

Η κυριαρχία της Βρετανίας στον Ειρηνικό ξεκίνησε με την προσάρτηση της Κεϋλάνης (τώρα Σρι Λάνκα) το 1815. Αυτή η επιρροή εξαπλώθηκε γρήγορα όταν οι Άραβες ηγέτες συμφώνησαν στην προστασία της Βρετανίας των περσικών θαλασσών από την πειρατεία στη Γενική Ναυτική Συνθήκη του 1820. Εκτός της επίσημης αυτοκρατορίας της, η Βρετανία ήλεγχε το εμπόριο με πολλές χώρες όπως η Κίνα, το Σιάμ (τώρα Ταϊλάνδη) και η Αργεντινή.

Το Βασιλικό Ναυτικό ήταν ανώτερο από οποιαδήποτε άλλο στον κόσμο. Μεταξύ του 1815 και της ψήφισης των γερμανικών ναυτικών νόμων του 1890 και του 1898, για τους οποίους η Βρετανία διαμαρτυρήθηκε προσπαθώντας να σχηματίσει μια σφαίρα επιρροής με τη Γαλλία, μόνο οι Γάλλοι αντιπροσώπευαν οποιαδήποτε πραγματική ναυτική απειλή.

Υπήρχε πραγματικά ειρήνη;

Ενώ οι Μεγάλες Δυνάμεις της Γαλλίας, της Βρετανίας, της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Πρωσίας δεν ήρθαν σε πλήγμα κατά τον 19ο αιώνα, η Pax Britannica δεν σήμαινε την απουσία αξιοσημείωτων συγκρούσεων.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, η Βρετανία είχε αναδειχθεί ως η παγκόσμια ηγεμονική δύναμη. Ωστόσο, αυτό δεν πέρασε αδιαμφισβήτητο. Η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Κεντρική και Ανατολική Ασία εξακολουθούσαν να είναι μεγάλες διεθνείς δυνάμεις και στην προσπάθειά τους να ανταγωνιστούν την ολοένα αυξανόμενη κυριαρχία της Βρετανίας στο διεθνές εμπόριο, αγωνίστηκαν για τον έλεγχο του Βοσπόρου, του στενού που χωρίζει την Ασία και την Ευρώπη.

Λεπτομέρεια του πανοραμικού πίνακα του Franz Roubaud "Πολιορκία της Σεβαστούπολης" - Εικόνα: Valentin Ramirez, Δημόσιος τομέας, μέσω Wikimedia Commons

Αυτός ο αγώνας ξέσπασε στον Κριμαϊκό πόλεμο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1850, καθώς η Βρετανία και ο πρώην εχθρός της Γαλλία ήρθαν σε σύγκρουση με τη Ρωσική Αυτοκρατορία στα Βαλκάνια. Η σύγκρουση διήρκεσε 40 χρόνια, αλλά τελικά, η Βρετανία και η Γαλλία κατάφεραν να απωθήσουν τη Ρωσική Αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα μια ταπεινωτική ήττα για τον Τσάρο.

Η Βρετανία ανέλαβε επίσης τον έλεγχο της Αιγύπτου το 1883 μετά τον Αγγλο-Αιγυπτιακό Πόλεμο, επιτρέποντας στην αυτοκρατορία να εξασφαλίσει το πέρασμα για το εμπόριο μέσω της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής μέσω της Διώρυγας του Σουέζ. Η βρετανική επιρροή στην υπό οθωμανική κυριαρχία Αίγυπτο θα συνεχιζόταν για 70 χρόνια.

Ακόμη και στο νερό, το Βασιλικό Ναυτικό συμμετείχε στον Πρώτο και τον Δεύτερο Πόλεμο Οπίου εναντίον της Αυτοκρατορικής Τσινγκ της Κίνας στα μέσα του 1800 για το βρετανικό εμπόριο οπίου.

Οι συγκρούσεις μεταξύ μεγάλων δυνάμεων συνεχίστηκαν καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένου του Γαλλο-Αυστριακού Πολέμου, του Αυστρο-Πρωσικού Πολέμου, του Γαλλο-Πρωσικού Πολέμου και στον 20ο αιώνα με τον Ρωσο-Ιαπωνικό πόλεμο.

Adam Smith και ελεύθερο εμπόριο

Η Pax Britannica χαρακτηρίστηκε επίσης από τις αρχές που περιγράφονται στο έργο του οικονομολόγου Adam Smith του 18ου αιώνα The Wealth of Nations (1776). Ο Smith υποστήριξε ότι το ελεύθερο εμπόριο θα αύξανε την αλληλεξάρτηση των εθνών και το καθένα, σύμφωνα με την αρχή του συγκριτικού πλεονεκτήματος, θα ειδικευόταν στην αποτελεσματική παραγωγή εμπορευμάτων που θα λειτουργούσαν προς ένα κοινό καλό.

Η Βρετανία υιοθέτησε μια πολιτική ελεύθερων συναλλαγών μετά το 1840, καταργώντας το εμπορικό δασμό που ήταν γνωστό ως νόμοι καλαμποκιού. Το εμπόριο αγαθών με χώρες σε όλο τον κόσμο διευκόλυνε την εκβιομηχάνιση στο εσωτερικό.

Η βρετανική αυτοκρατορική δύναμη αυξήθηκε μόνο με την ανάπτυξη των ατμόπλοιων και του τηλέγραφου στα μέσα του 19ου αιώνα. Αυτές οι δύο τεχνολογίες επέτρεψαν στη Βρετανία να συνεχίσει να ελέγχει και να υπερασπίζεται την αυτοκρατορία.

Χάρτης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (από το 1910) - Εικόνα: Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Cornell, Δημόσιος τομέας, μέσω Wikimedia Commons

Το ιδανικό έναντι της πραγματικότητας

Το ιδεώδες Pax Britannica της Βρετανίας βασίστηκε στο πρότυπο Pax Romana της Ρώμης, περίπου 200 χρόνια ευημερίας και επέκτασης υπό τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία. Χτισμένη πάνω στην κληρονομιά μιας από τις μεγάλες εκπολιτιστικές δυνάμεις του κόσμου, των Ρωμαίων, η Βρετανία δικαιολόγησε τη διαρκή επιρροή της σε ξηρά και θάλασσα. Μια μεγάλη αυτοκρατορία είχε ξαναδημιουργηθεί, ακόμη μεγαλύτερη, για τη σύγχρονη εποχή.

Ωστόσο, η πραγματικότητα της ρομαντικής Pax Britannica του 19ου αιώνα ήταν ότι η Βρετανία ζωγράφισε την εκβιομηχάνισή της μέσω της ναυτικής υπεροχής και της εξάρτησης από μια ευρεία αυτοκρατορία ως μια γενναιόδωρη ειρηνευτική αποστολή, γλυκιά με την υπόσχεση να μοιράζεται τη γενναιοδωρία της Βρετανίας μέσω του ελεύθερου εμπορίου.

Καθώς πλησίαζε ο 20ός αιώνας, άλλες δυνάμεις προσπάθησαν να εκβιομηχανοποιήσουν τους στρατούς και το εμπόριο τους, συμπεριλαμβανομένης της Ιαπωνίας, της Γερμανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Μέχρι το 1914, η Pax Britannica είχε καταρρεύσει. Ξέσπασε πόλεμος μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων σε ασύλληπτη κλίμακα, βάζοντας τέλος στη λεγόμενη Βρετανική Ειρήνη.