Αίας ο Τελαμώνιος: Ένας από τους πιο δυνατούς και γενναίους βασιλιάδες των Ελλήνων που πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο

Ο Αίας είναι μυθικός ήρωας, ο οποίος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην Ιλιάδα και τον Επικό Κύκλο και περιγράφεται ως πανύψηλος και θαρραλέος πολεμιστής, όντας δεύτερος μετά τον Αχιλλέα μεταξύ των Ελλήνων ηρώων του πολέμου.

Καταγωγή

Ο Αίας ήταν γιος της Περίβοιας και του Τελαμώνα, που ήταν γιος του Αιακού και εγγονός του Δία. Μέσω του θείου του Πηλέα (αδελφού του Τελαμώνα) είναι ξάδερφος του Αχιλλέα και ετεροθαλής αδελφός του Τεύκρου. Το όνομά του προέρχεται από τη ρίζα του αἰάζω = θρηνώ. Ο Ησίοδος ωστόσο στο έργο του «Μεγάλαι Ηοίαι» αναφέρει μια ιστορία σύμφωνα με την οποία ο Ηρακλής ενώ γιόρταζε με τον φίλο του Τελαμώνα, βασιλιά της Σαλαμίνας προσευχήθηκε στον Δία να αποκτήσει ο Τελαμώνας έναν γενναίο γιο και αμέσως εμφανίστηκε ένας αετός (αρχ. αιετός). Αργότερα, γεννήθηκε το παιδί, που πήρε το όνομα Αίας από το πτηνό, όπως είχε ζητήσει ο Ηρακλής:

«Τελαμώνα, θα αποκτήσεις τον γιο που ζήτησες. Ονόμασέ τον από το πτηνό που εμφανίστηκε: παντοκράτωρ Αίας, φοβερός στους πολεμικούς αγώνες των ανθρώπων». (Πίνδαρος Ίσθμια. 6.51).

Ο Ηρακλής προσευχήθηκε επίσης να είναι άτρωτος: «Μακάρι να έχει σώμα άτρωτο όπως το δέρμα που είναι τώρα τυλιγμένο γύρω μου (αναφέρεται στη λεοντή)…». Μάταια όμως διότι ο Αίας πέθανε, αλλά η δύναμή του έγινε παροιμιώδης:

«Διότι με χρήματα (αυτό το ήξευρα καλά) ήταν απ’ όλα τα μέρη άτρωτος, περισσότερο παρ’ ότι ό Αίας με σίδηρο». (Πλάτων, Συμπόσιο 219 Ε).

Ο Αίας θλιμμένος file: James Steakley; artwork: Asmus Jacob Carstens, Public domain, via Wikimedia Commons

Ωστόσο, ο μεταφραστής του Πλάτωνα W.R.M. Lamb πιστεύει ότι αυτά τα λόγια παραπέμπουν στην ασπίδα του Αίαντα και όχι στον ίδιον, παραπέμποντας στον Πίνδαρο (Ισθμ.5.45) και στον Σοφοκλή (Αίας στιχ. 576) όπου ο Αίας δίνει την ασπίδα στον γιο του και τον αποκαλεί «άτρωτο». Οι μεταγενέστεροι μύθοι θεωρούν τον Αίαντα άτρωτο σε ορισμένα μέρη του σώματος (ώμος, ισχίο, τράχηλο). Αλλά κατά τη διάρκεια μάχης μεταξύ Αίαντα και Διομήδη, οι Αχαιοί φοβήθηκαν για τη ζωή του καθώς:

«… ο γιος του Τυδέα προσπαθούσε να φτάσει πάνω από τη μεγάλη ασπίδα στο λαιμό με την αιχμή του λαμπερού του δόρατος» (Ιλιάδα 23.820).

Πολλοί επιφανείς Αθηναίοι, μεταξύ των οποίων ο Κίμων, ο Μιλτιάδης, ο Αλκιβιάδης και ο ιστορικός Θουκυδίδης, έλκουν την καταγωγή τους από τον Αίαντα. Σε έναν Ετρουσκικό τάφο στη Μπολόνια (5ος αιώνας π.Χ.) υπάρχει επιγραφή όπου αναγράφεται aivastelmunsl, που σημαίνει «[οικογένεια] του Τελαμώνιου Αίαντα».

Ο Αίας υπερασπίζεται τα Ελληνικά πλοία έναντι των Τρώων. από Ιλιάδα, 1907 A. J. Church, Public domain, via Wikimedia Commons

Περιγραφή

Στην αφήγηση του Τρώα ιερέα Δάρη του Φρύγιου, ο Αίας αναφέρεται ως «…ισχυρός. Η φωνή του ήταν καθαρή, τα μαλλιά του μαύρα και σγουρά. Ήταν απόλυτα μοναχικός και αδυσώπητος στη μάχη». Εν τω μεταξύ, στην Ιλιάδα περιγράφεται ως μεγαλόσωμος, με κολοσσιαίο σώμα και ο ισχυρότερος από όλους τους Αχαιούς. Γνωστός ως «προπύργιο των Αχαιών», εκπαιδεύτηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα (ο οποίος είχε εκπαιδεύσει τον πατέρα του Αίαντα Τελαμώνα και τον Πηλέα τον πατέρα του Αχιλλέα και αργότερα πέθανε από ατύχημα που του προκάλεσε ο Ηρακλής, τον οποίο εκπαίδευε εκείνη την εποχή) την ίδια εποχή με τον Αχιλλέα. Χαρακτηρίστηκε ως ατρόμητος, δυνατός και ισχυρός αλλά και με πολύ υψηλή μαχητική ευφυΐα. Ο Αίας διοικεί τον στρατό του κρατώντας τεράστια ασπίδα φτιαγμένη από επτά δέρματα αγελάδας με στρώμα χαλκού. Το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι δεν τραυματίζεται σε καμία από τις μάχες που περιγράφονται στην Ιλιάδα και είναι ο μόνος χαρακτήρας εκατέρωθεν που συμμετέχει στις μάχες και δεν έχει ουσιαστική βοήθεια από κανέναν θεό (εκτός από τον Αγαμέμνονα) αν και στο βιβλίο 13, ο Ποσειδώνας χτυπά τον Αίαντα με τη ράβδο του, ανανεώνοντας τη δύναμή του. Σε αντίθεση με τον Διομήδη, τον Αγαμέμνονα και τον Αχιλλέα, ο Αίας εμφανίζεται ως αμυντικός πολεμιστής, που συμβάλλει στην άμυνα του Ελληνικού στρατοπέδου και των πλοίων και του σώματος του Πάτροκλου. Όταν οι Τρώες βρίσκονται στην επίθεση, συχνά φαίνεται να καλύπτει την υποχώρηση των Αχαιών. Τονίζεται ότι σε όλο το έπος ενώ είναι ένας από τους πιο θανατηφόρους ήρωες, ο Αίαντας δεν εμφανίζεται επιτιθέμενος.

Ο Αίας μάχεται τον Έκτορα, χαρακτικό του Τζον Φλάξμαν, 1795 © Foto H.-P.Haack (H.-P.Haack), Public domain, via Wikimedia Commons

Τρωικός πόλεμος

Στην Ιλιάδα, ο Αίας διακρίνεται για την ανεξάντλητη δύναμη και το θάρρος του, που φάνηκε ιδιαίτερα σε δύο μονομαχίες με τον Έκτορα. Στο βιβλίο 7, επιλέγεται με κλήρωση για να αντιμετωπίσει τον Έκτορα σε μια μονομαχία που διήρκεσε σχεδόν μια ολόκληρη ημέρα. Ο Αίας στην αρχή αποκτά πλεονέκτημα, τραυματίζοντας τον Έκτορα με το δόρυ του και χτυπώντας τον με μια μεγάλη πέτρα, αλλά ο Έκτορας συνέχισε να μάχεται μέχρις ότου οι κήρυκες Ιδαίος και Ταλθύβιος, ενεργώντας σύμφωνα με τις οδηγίες του Δία αναγγέλλουν ισοπαλία, με τους δύο μαχητές να ανταλλάσσουν δώρα, όπου ο Αίας δίνει στον Έκτορα μια πορφυρή ζώνη και ο Έκτορας δίνει στον Αίαντα το κοφτερό ξίφος του.

Η δεύτερη μάχη μεταξύ του Αίαντα και του Έκτορα συμβαίνει όταν ο τελευταίος εισβάλλει στο Μυκηναϊκό στρατόπεδο και μάχεται με τους Έλληνες ανάμεσα στα πλοία. Στο βιβλίο 14, ο Αίας ρίχνει έναν γιγάντιο βράχο στον Έκτορα και παραλίγο να τον σκοτώσει. Στο βιβλίο 15, ο Έκτορας ανακτά τη δύναμή του από τον Απόλλωνα και επιστρέφει για να επιτεθεί στα πλοία. Ο Αίας, κρατώντας ένα τεράστιο δόρυ ως όπλο και πηδώντας από πλοίο σε πλοίο, συγκρατεί τους Τρώες σχεδόν μόνος του. Στο βιβλίο 16, ο Έκτωρ και ο Αίας μονομαχούν για άλλη μια φορά. Στη συνέχεια ο Έκτορας αφοπλίζει τον Αίαντα και αυτός αναγκάζεται να υποχωρήσει, βλέποντας ότι ο Δίας ευνοεί σαφώς τον Έκτορα. Ο Έκτορας και οι Τρώες στη κορύφωση μιας επίθεσης κατορθώνουν να κάψουν ένα Ελληνικό πλοίο, γεγονός που παραλίγο να τελειώσει τον πόλεμο. Ο Αίας ήταν υπεύθυνος για το θάνατο πολλών Τρώων αρχόντων, συμπεριλαμβανομένου του Φόρκυ του Φρύγιου.

Μελανόμορφος αμφορέας με τον Αίαντα να κουβαλά τον νεκρό Αχιλλέα. Μουσείο Τέχνης Walters, Βαλτιμόρη. Walters Art Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Ο Αίας μαχόταν συχνά μαζί με τον αδελφό του Τεύκρο, γνωστό για την ικανότητά του στο τόξο. Ο Αίας κρατούσε τη περίφημη ασπίδα του, καθώς ο Τεύκρος κάλυπτε τα νώτα του.

Ο Αχιλλέας απουσίαζε σε αυτές τις μάχες λόγω της κόντρας του με τον Αγαμέμνονα. Στο βιβλίο 9, ο Αγαμέμνων και οι άλλοι Μυκηναίοι αρχηγοί στέλνουν τον Αίαντα, τον Οδυσσέα και τον Φοίνικα στη σκηνή του Αχιλλέα σε μια προσπάθεια να συμφιλιωθούν με τον μεγάλο πολεμιστή και να τον παρακινήσουν να επιστρέψει στον πόλεμο. Παρόλο που ο Αίας μιλά με ειλικρίνεια και γίνεται αποδεκτός, δεν καταφέρνει να πείσει τον Αχιλλέα.

Όταν σκοτώνεται ο Πάτροκλος, ο Έκτορας προσπαθεί να του κλέψει το σώμα. Ο Αίας, βοηθούμενος από τον Μενέλαο, καταφέρνει να πολεμήσει τους Τρώες και να πάρει το σώμα πίσω με το άρμα του. Ωστόσο, οι Τρώες έχουν ήδη αφαιρέσει από τον Πάτροκλο την πανοπλία του Αχιλλέα. Είναι παροιμιώδης η προσευχή του Αίαντα προς τον Δία να απομακρύνει την ομίχλη που έχει κατέβει στη μάχη για να τους επιτρέψει να πολεμήσουν ή να πεθάνουν στο φως της ημέρας. Σύμφωνα με τον Υγίνο, ο Αίας σκότωσε συνολικά 28 Τρώες.

Η αυτοκτονία του Αίαντα _ ερυθρόμορφος κάλυκας – κρατήρας Ετρουσκικού ρυθμού 400-350 π.Χ . British Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Θάνατος

Προς το τέλος της Ιλιάδας, ο Αίας και οι περισσότεροι Έλληνες είναι ζωντανοί. Όταν πεθαίνει ο Αχιλλέας, σκοτωμένος από τον Πάρη (με τη βοήθεια του Απόλλωνα) ο Αίας και ο Οδυσσέας είναι οι ήρωες που πολεμούν ενάντια στους Τρώες για να πάρουν το σώμα του και να το θάψουν μαζί με τον Πάτροκλο. Ο Αίας, με την μεγάλη ασπίδα και το δόρυ του, καταφέρνει να ανακτήσει το σώμα του Αχιλλέα και να το μεταφέρει στα πλοία, ενώ ο Οδυσσέας πολεμά τους Τρώες. Μετά την ταφή, ο καθένας διεκδικεί για τον εαυτό του τη πανοπλία του Αχιλλέα, που είχε σφυρηλατήσει στον Όλυμπο ο θεός Ήφαιστος, ως αναγνώριση για τις ηρωικές τους προσπάθειες. Διενεργείται διαβούλευση για να καθοριστεί ποιος αξίζει την πανοπλία. Ο Αίας υποστηρίζει ότι δικαιούται την πανοπλία λόγω της δύναμής του και των μαχών που έδωσε για τους Έλληνες, συμπεριλαμβανομένης της σωτηρίας των πλοίων από τον Έκτορα όταν του εκσφενδόνισε έναν τεράστιο βράχο. Ωστόσο, ο Οδυσσέας αποδεικνύεται πιο εύγλωττος και με τη βοήθεια της Αθηνάς, πείθει το συμβούλιο να του δώσει την πανοπλία. Ο Αίας, στενοχωρημένος από το αποτέλεσμα και αυτοκτονεί βυθίζοντας το ξίφος του στο στήθος. Στη Μικρή Ιλιάδα, ο Αίας καταλαμβάνεται από μανία με τη νίκη του Οδυσσέα και σφάζει τα κοπάδια των Ελλήνων. Όταν συνέρχεται, αυτοκτονεί από ντροπή. Το Σώμα Belvedere, ένας μαρμάρινος ανθρώπινος κορμός που βρίσκεται στα Μουσεία του Βατικανού, θεωρείται ότι απεικονίζει τον Αίαντα «να σκέπτεται την αυτοκτονία του».

Ο κορμός Belvedere, ένα μαρμάρινο γλυπτό που σκαλίστηκε τον 1ο αιώνα π.Χ. και απεικονίζει τον Αίαντα. Clockchime, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons

Στο έργο του Σοφοκλή Αίας, μετά την απονομή της πανοπλίας στον Οδυσσέα, ο Αίας αισθάνεται τόσο προσβεβλημένος που θέλει να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο. Η Αθηνά επεμβαίνει θολώνει το μυαλό του και πηγαίνει σε ένα κοπάδι πρόβατα και τα σφάζει, θεωρώντας ότι είναι οι Αχαιοί αρχηγοί, μεταξύ των οποίων ο Οδυσσέας και ο Αγαμέμνονας. Όταν συνέρχεται, αιμόφυρτος, συνειδητοποιεί ότι αυτό που έχει κάνει μείωσε την τιμή του και αποφασίζει να αυτοκτονήσει παρά να ζει ντροπιασμένος. Το κάνει με το ξίφος που του έδωσε ο Έκτορας όταν αντάλλαξαν δώρα. Από το αίμα του ξεπήδησε ένα κόκκινο λουλούδι, όπως στο θάνατο του Υάκινθου, που στα φύλλα του έφερε τα αρχικά γράμματα του ονόματός του Άι, επίσης εκφραστικά του θρήνου. Οι στάχτες του εναποτέθηκαν σε μια χρυσή τεφροδόχο στο ακρωτήριο Ροίτειο στην είσοδο του Ελλήσποντου.

Ο ετεροθαλής αδερφός του Αίαντα, Τεύκρος, δικάστηκε ενώπιον του πατέρα του επειδή δεν έφερε πίσω το σώμα ή τα διάσημα όπλα του Αίαντα. Ο Τεύκρος αθωώθηκε όσον αφορά στην ευθύνη, αλλά κρίθηκε ένοχος για αμέλεια. Ο πατέρας του τον αποκήρυξε και δεν του επέτρεψαν να επιστρέψει στη Σαλαμίνα.

Ο Όμηρος είναι κάπως ασαφής σχετικά με τον ακριβή τρόπο του θανάτου του Αίαντα, αλλά τον αποδίδει στη διαμάχη για την πανοπλία του Αχιλλέα. Όταν ο Οδυσσέας επισκέπτεται τον Άδη, παρακαλεί την ψυχή του Αίαντα να του μιλήσει, αλλά εκείνος θυμωμένος, αρνείται και κατεβαίνει σιωπηλά πίσω στο Έρεβος.

Οδυσσέας και Αίας Galergol, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons

Όπως και ο Αχιλλέας, αναπαρίσταται (όχι από τον Όμηρο) ως ζωντανός μετά τον θάνατό του στο νησί της Λευκής στις εκβολές του Δούναβη. Ο Αίας, που στον μεταομηρικό μύθο περιγράφεται ως εγγονός του Αιακού και δισέγγονος του Δία, ήταν ο ήρωας της Σαλαμίνας, όπου είχε ναό και εικόνα και προς τιμήν του τελούνταν τα Αιάντεια κατά τη διάρκεια των οποίων στηνόταν τράπεζα όπου τοποθετούνταν η πανοπλία του ήρωα, πρακτική που θυμίζει το Ρωμαϊκό Λεκτόριο/Lectisternium. Η ταύτιση του Αίαντα με την οικογένεια του Αιακού ήταν ένα θέμα που αφορούσε τους Αθηναίους, αφότου η Σαλαμίνα περιήλθε στην κατοχή τους, οπότε ο Σόλωνας φέρεται να εισήγαγε έναν στίχο στην Ιλιάδα (2.557–558) για να υποστηρίξει την Αθηναϊκή διεκδίκηση στο νησί. Έκτοτε ο Αίας έγινε ήρωας της Αττικής λατρευόταν στην Αθήνα, όπου είχε άγαλμα στην αγορά και η φυλή Αιαντίς πήρε το όνομά του. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι εμφανίστηκε στην παραλία κοντά στο Σίγειο, στην Τρωική ακτή ένας γιγάντιος σκελετός, με επιγονατίδα διαμέτρου 13 εκ. τα οστά του οποίου ταυτοποιήθηκαν ως εκείνα του Αίαντα.

Στη Σαλαμίνα, και συγκεκριμένα στη θέση Κανάκια, πολυετής αρχαιολογική έρευνα ανακάλυψε τα κατάλοιπα ενός αρχαίου κτιριακού συμπλέγματος που υπολογίζεται στον 13ο με 12ο αιώνα π.Χ. και συμπίπτει με την Μυκηναϊκή εποχή κατά την οποία έζησε ο Αίας. Αν υποθέσουμε ότι πρόκειται για πραγματικό ιστορικό πρόσωπο, τότε το κτίριο αυτό πρέπει να ήταν το παλάτι του Αίαντα.

Πηγές – βιβλιογραφία

chilonas

http://www.maicar.com/GML/Ajax1.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Ajax_the_Great

Ομήρου Ιλιάδα 7.181-312.

Ομήρου Οδύσσεια 11.543-67.

Απολλόδωρου Επιτομή III, 11-V, 7.

Οβίδιου Μεταμορφώσεις 620-13.398.