Η Άρτεμη, η ιερή αρκούδα και η Μεγάλη Άρκτος

Πότνια Θηρῶν ή «Κυρά των Αγριμιών» – ο τίτλος αυτός αποδίδεται συχνά στην Άρτεμη και χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις θεές που συνδέονταν συχνά με τα ζώα.[1] Διόλου παράξενο, άλλωστε, αφού η Άρτεμη είναι προστάτιδα των δασών και του κυνηγιού, απεικονιζόμενη συχνά συντροφιά με σκύλους κι ελάφια. Ωστόσο, η πολυσχιδής μορφή της περιλαμβάνει ένα πλήθος διαφορετικών στοιχείων. Ως Κουροτρόφος[2] παίρνει υπό την προστασία της τα παιδιά, ενώ στέλνει τις ευλογίες της στις γυναίκες την κρίσιμη στιγμή της γέννας. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα ιερά της ζώα είναι η αρκούδα, που από πολύ παλιές εποχές θεωρούνταν σύμβολο μητρότητας.

Μυητικές τελετές στη Βραυρώνα

Ἄρκτος ἦ Βραυρωνίοις («ήμουν άρκτος στα Βραυρώνια»): κοπέλες που έπαιζαν το ρόλο της αρκούδας συνήθιζαν να τελούν μια γιορτή προς τιμήν της Άρτεμης ντυμένες με κροκωτούς χιτώνες. Δεν ήταν πάνω από 10 ετών ούτε κάτω από 5. Εξευμένιζαν τη θεά. Ο λόγος ήταν ότι μια άγρια θηλυκή αρκούδα συνήθιζε να συχνάζει στο δήμο των Φλαυιδών.[3] Εξημερώθηκε και ανατράφηκε μαζί με τους ανθρώπους. Μια κοπέλα έπαιζε μαζί της, όμως όταν άρχισε να φέρεται απερίσκεπτα, η αρκούδα τη γρατζούνισε. Οι αδελφοί της θύμωσαν τότε και σκότωσαν με δόρατα την αρκούδα.

Εξαιτίας αυτού έπεσε επιδημία στους Αθηναίους. Όταν συμβουλεύτηκαν το μαντείο, [ο θεός] τούς είπε ότι θα απαλλαγούν από τα δεινά αν, ως τίμημα για το θάνατο της αρκούδας, ανάγκαζαν τα κορίτσια τους να παίξουν το ρόλο της άρκτου. Έτσι, οι Αθηναίοι αποφάσισαν ότι καμιά κοπέλα δεν θα μπορούσε να παντρευτεί, αν προηγουμένως δεν είχε παραστήσει την αρκούδα προς τιμήν της θεάς.

Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από το Λεξικό Σούδα του 10ου αιώνα, το οποίο μας διασώζει πολλές πληροφορίες από την αρχαιότητα. Αναφέρεται στις μυητικές τελετές προς τιμήν της Άρτεμης στη Βραυρώνα, όπου τα κορίτσια ενδεχομένως ταυτίζονταν με τη θεά ενσαρκώνοντας το ιερό της ζώο. Η συνήθεια αυτή φέρνει στο νου τους/τις σαμάν της Λαπωνίας, που παίζοντας το τύμπανό τους αισθάνονται ότι παίρνουν την όψη της αρκούδας. Παραπέμπει ακόμη στις σαμάνες της Σιβηρίας, στις οποίες αποδιδόταν το όνομα του αγριμιού – γίνονταν κι εκείνες «άρκτοι», όπως τα κορίτσια που τιμούσαν την Πότνια Θηρών.

Τα αγάλματά τους μπορούμε να τα δούμε ακόμη και σήμερα στο μουσείο της Βραυρώνας, όπως και γλυπτές μορφές μικρών παιδιών. Συναντάμε ακόμη απεικονίσεις της Άρτεμης Κουροτρόφου, κάποιες από τις οποίες, κατά περίεργο τρόπο, θυμίζουν την Παναγία Βρεφοκρατούσα. Η Άρτεμη ως προστάτιδα της γέννας και των νεογέννητων ενίοτε ταυτίζεται με την Ειλείθυια, τη θεά του τοκετού, όπως μαρτυρεί ο Ορφικός Ύμνος 2.

Στη Βραυρώνα η θεά συνδεόταν στενά με την Ιφιγένεια, η οποία κατά την παράδοση έφτασε εκεί όταν δραπέτευσε από τη χώρα των Ταύρων.[4] Ίσως όμως η μυθική ηρωίδα να ήταν αρχικά κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που σκιαγραφούν οι αρχαίοι ποιητές. Κάποιοι μελετητές/τριες πιστεύουν ότι στη Βραυρώνα η Ιφιγένεια μπορεί αρχικά να αποτελούσε μια παλιότερη θεότητα της γέννησης, η οποία με την πάροδο του χρόνου υποσκελίστηκε από την Άρτεμη. Την αρχικά θεϊκή υπόσταση της Ιφιγένειας υποστηρίζει και ο Καρλ Κερένυϊ, που ερμηνεύει το όνομά της ως «αυτή που κυβερνά ισχυρά τις γεννήσεις». Τη θεωρεί σαν το alter ego της Άρτεμης, αναφέροντας ότι το όνομα Ιφιγένεια αποτελούσε και τίτλο της θεάς, όπως μαρτυρεί ο Παυσανίας.[5] Στο λεγόμενο «τάφο» της ηρωίδας στη Βραυρώνα αφιερώνονταν τα ρούχα των γυναικών που πέθαναν κατά τον τοκετό.[6]

Άλλωστε, στον αρχαιολογικό χώρο ανακαλύφθηκε και σπήλαιο αφιερωμένο στη θεά της γέννας, συνήθεια που βρίσκουμε ήδη στη «μινωική» Κρήτη. Τα ευρήματα μαρτυρούν ότι στη σπηλιά αυτή τελούνταν λατρευτικές πράξεις τουλάχιστον από τον 8ο-7ο αιώνα π.0. Όταν αργότερα γκρεμίστηκε η είσοδός της, χτίστηκε εκεί μικρό ιερό. Κοντά του βρίσκεται η οικία της ιέρειας της Άρτεμης.

Η Καλλιστώ και η Μεγάλη Άρκτος

Η στενή σχέση της Άρτεμης με την άρκτο αποκαλύπτεται και από το μύθο της Καλλιστώς, τον οποίο διασώζουν αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Ησίοδος και ο Παυσανίας.[7] Λέγεται, λοιπόν, ότι υπήρξε είτε νύμφη ή θνητή κόρη του Λυκάονα, βασιλιά της Αρκαδίας. Συνόδευε τη θεά στο κυνήγι και τις ορεινές περιπλανήσεις της, όμως ο Δίας, ξετρελαμένος από την ομορφιά της, πήρε τη μορφή της κόρης του, την πλησίασε και την αποπλάνησε. Η Καλλιστώ έμεινε έγκυος αλλά η μοίρα τής επιφύλασσε μια σκληρή τύχη: κατέληξε να πάρει την όψη αρκούδας!

Οι αρχαίες πηγές δεν συμφωνούν για το τι ακριβώς συνέβη. Άλλοτε λένε ότι υπεύθυνη ήταν η ζηλότυπη Ήρα ή ότι ο Ζευς μεταμόρφωσε την Καλλιστώ για να γλυτώσει από την οργή της γυναίκας του. Κάποιες εκδοχές αναφέρουν ότι η Άρτεμη, θυμωμένη με την ακόλουθό της επειδή έχασε την παρθενιά της, τη μετέτρεψε σε ζώο. Ισχυρίζονται ακόμη ότι σκότωσε τη μεταμορφωμένη κοπέλα με τα βέλη της. Όμως, ο «πατέρας των θεών» τη λυπήθηκε και την τοποθέτησε στους ουρανούς, σχηματίζοντας τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου – ή, κατ’ άλλη άποψη, ο αστερισμός ονομάστηκε έτσι προς τιμήν της. Ο Παυσανίας στα «Αρκαδικά» (8.3.6-7, 8.4.1) αφηγείται την ιστορία αυτή ως εξής:

Εκτός από όλη αυτή τη γενιά των αρσενικών παιδιών ο Λυκάων είχε και μια κόρη, την Καλλιστώ, που την ερωτεύτηκε ο Δίας και κοιμήθηκε μαζί της. Η Ήρα όμως το ανακάλυψε, μεταμόρφωσε την Καλλιστώ σε αρκούδα και η Άρτεμη για το χατήρι της Ήρας την σκότωσε με το τόξο. Ο Δίας έστειλε τον Ερμή με διαταγή να σώση το παιδί που η Καλλιστώ είχε στην κοιλιά. Την ίδια την Καλλιστώ την μεταμόρφωσε σε αστερισμό, τη γνωστή Μεγάλη Άρκτο. (…) Μετά τον θάνατο του Νυκτίμου την εξουσία την πήρε ο Αρκάς, ο γιος της Καλλιστώς. Αυτός έφερε την καλλιέργια του ήμερου καρπού και δίδαξε τους ανθρώπους να κάνουν ψωμί και να υφαίνουν ρούχα… Από τον βασιλιά αυτόν η χώρα πήρε το όνομα Αρκαδία αντί Πελασγία και οι κάτοικοί της Αρκάδες αντί Πελασγοί.

Οι μύθοι αυτοί συνδυάζουν πολύ παλιά στοιχεία με άλλα νεότερα. Η αντίληψη ότι ο αστερισμός αυτός απεικονίζει μια αρκούδα συναντάται σε πολλoύς λαούς, όπως στους Βάσκους/ες, στους αρχαίους Εβραίους/ες και σε φυλές της Σιβηρίας. Κατά παράξενο τρόπο, εμφανίζεται επίσης και σε αρκετά ινδιάνικα έθνη. Πιστεύεται ότι οι μακρινοί τους πρόγονοι από την Ασία έφεραν μαζί τους τις ιδέες αυτές όταν πέρασαν το Βερίγγειο Πορθμό κατά την εποχή των παγετώνων, 14.000 χρόνια πριν.

Μάλλον δεν είναι σύμπτωση ότι στην Ευρώπη ανακαλύφθηκαν σπηλαιογραφίες και άλλα ευρήματα με τη μορφή αυτού του ζώου, καθώς και κρανία που υποδηλώνουν τη λατρεία του από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους. Έτσι, οι ειδικοί θεωρούν ότι η συσχέτιση της άρκτου με τον ομώνυμο αστερισμό μπορεί να χρονολογείται τουλάχιστον 30.000 χρόνια πριν.[8]

Ωστόσο, οι πατριαρχικές έννοιες της συζυγικής ζήλιας και της αγνότητας, οι οποίες διαγράφονται ανάγλυφα στο μύθο του Δία και της Καλλιστώς, είναι πολύ μεταγενέστερες. Προέρχονται από μια εποχή όπου οι παλιότερες κοινωνίες, όπου επικρατούσε ισότητα και σεξουαλική ελευθερία, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, είχαν αντικατασταθεί από ένα σύστημα καταπιεστικό και σεξιστικό.[9]

Όμως, η Άρτεμη, η ανυπόταχτη θεά των δασών, φαίνεται πως είναι παλιότερη από τη μεταβολή αυτή. Η μορφή της μας παραπέμπει στη Μεγάλη Θεά, τη Μάνα Φύση, όπως φανερώνει η λατρεία της στην Έφεσο, αλλά και η ιδιότητά της να προστατεύει τον τοκετό και τα παιδιά. Θα μπορούσε, λοιπόν, θαυμάσια να παίρνει κατά βούληση την όψη της άρκτου, του ιερού της ζώου, στοιχείο που συναντάμε σε διάφορες παραδόσεις ανά τον κόσμο. Άλλωστε, το όνομα Καλλιστώ δεν είναι παρά μια παραλλαγή ενός δικού της τίτλου, τον οποίο διασώζει ο Παυσανίας: Καλλίστη, «η ωραιότερη».[10] Όταν η αλλαγή των ηθών μετέτρεψε την Άρτεμη σε αιώνια παρθένο, η ιδιότητα της «Μητέρας Αρκούδας» δεν της ταίριαζε πια και πιθανόν γι’ αυτό αποδόθηκε σε μια ακόλουθό της.

Διασχίζοντας τους αιώνες

Σήμερα ελάχιστες άρκτοι έχουν απομείνει στη χώρα μας – γύρω στις 350-400, οι οποίες ζουν στις οροσειρές της Πίνδου και της Ροδόπης.[11] Ωστόσο, τα ίχνη που άφησε αυτό το εντυπωσιακό ζώο στη φαντασία των ανθρώπων παραμένουν ακόμη ζωντανά. Στο χωριό Βώλακας του νομού Δράμας διεξάγεται στις 7 Ιανουαρίου το τελετουργικό των «Αράπηδων», μεταμφιεσμένων ανδρών που έχουν βάψει το πρόσωπό τους με καπνιά. Την επόμενη μέρα εμφανίζονται οι «Αρκούδες», άνδρες ντυμένοι με προβιές, οι οποίοι κάνουν φαλλικές κινήσεις, βωμολοχούν και χτυπούν φιλικά με τα ξύλα τους τον κόσμο «για το καλό».

Αυτό το έθιμο, με τον αδιαμφισβήτητο γονιμικό χαρακτήρα του, μας παραπέμπει στην αρχαία γιορτή της Βραυρώνας, όπου τα κορίτσια έπαιζαν το ρόλο της άρκτου. Και όπως το ιερό της Άρτεμης ήταν αφιερωμένο στη μητρότητα και την προστασία του τοκετού, κάτι αντίστοιχο παρατηρούμε και στο Βώλακα: η ημέρα κατά την οποία τελείται το δρώμενο είναι αφιερωμένη στη μαμή του χωριού, την οποία επισκέπτονται οι μητέρες φέρνοντάς της δώρα, αναγνωρίζοντας την πολύτιμη βοήθεια που τους προσέφερε.

Βιβλιογραφία

Oρφικοί Ύμνοι, μετ. Δ. Π. Παπαδίτσας και Ελένη Λαδιά, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», Αθήνα 1997 Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, τόμ. 1-3, Πάπυρος, Μαρούσι 1975 Τουτουντζή, Ουρανία Ν., Περί της Θεάς Αρτέμιδος, Ελάτη, Αθήνα 2005 Kερένυϊ, K., H Μυθολογία των Eλλήνων, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», Aθήνα 1998 Frank, Roslyn M. (2016). “A status report: A review of research on the origins and diffusion of the belief in a Sky Bear.” Ιn Fabio Silva, Kim Malville, Tore Lomsdalen & Frank Ventura (eds.), The Materiality of the Sky: Proceedings of the 22nd Conference of the European Society for Astronomy in Culture. University of Wales, Lampeter: Sophia Centre Press, 79-87 Frank, Roslyn M. ‘Sky Bear Research: Implications for “Cultural Astronomy,”’ Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 16, No 4, (2016), 343-350 Ryan, Christopher and Cacilda Jethá, Sex at Dawn: The Prehistoric Origins of Modern Sexuality, HarperCollins, New York 2010 Schaefer, Bradley E., “The Origin of the Greek Constellations”, Scientific American 295, 5, November 2006, 96-101

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Τον όρο Πότνια Θηρῶν τον πρωτοσυναντάμε στον Όμηρο (Ιλιάδα 21. 470). Η μορφή της Πότνιας Θηρῶν εμφανίζεται και στη «μινωική» τέχνη, ενώ ο όρος πότνια απαντά και σε μυκηναϊκές πινακίδες.

[2] Για το Κουροτρόφος ως τίτλο της Άρτεμης το Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης των Henry G. Liddell και Robert Scott δίνει την παραπομπή Διόδ. 5. 73. Το Συμπλήρωμα του λεξικού αναφέρει ότι πρόκειται για τον επιγραμματοποιό Διόδωρο Σαρδιανό, που ονομαζόταν και Ζωνάς, έργα του οποίου περιλαμβάνονται στην Ελληνική Ανθολογία.

[3] Το λήμμα του λεξικού μιλάει κατά λάθος για «δήμο των Φλαυιδών». Στην πραγματικότητα πρόκειται για το δήμο των Φιλαϊδών, που ήταν ο πλησιέστερος στη Βραυρώνα.

[4] Ευριπίδης, Ἰφιγένεια ἐν Ταύροις 1446–1467, Παυσανίας 1.33.1.

[5] Καρλ Kερένυϊ, Η Μυθολογία των Ελλήνων (Aθήνα: Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», 1998), 567, 569. Παυσανίας 2.35.1.

[6] Ευριπίδης, ό.π. 1464–1467.

[7] Ησίοδος, Αστρονομία απ. 3 (στον Ψευδοερατοσθένη, Καταστερισμοί απ. 1.2), Παυσανίας 8.3.6-7, 8.4.1, Υγίνος, Αστρονομικά 2.1, Απολλόδωρος Βιβλιοθήκη 3.100. Μια χαμένη τραγωδία του Αισχύλου με τον τίτλο Καλλιστώ επίσης αφηγούνταν την ιστορία της.

[8] Για τη θρησκευτική σημασία της αρκούδας και τη συσχέτισή της με αστερισμούς σε διάφορους λαούς βλ. Roslyn M. Frank, “A Status Report: A Review of Research on the Origins and Diffusion of the Belief in a Sky Bear” in Fabio Silva, Kim Malville, Tore Lomsdalen και Frank Ventura (eds.), The Materiality of the Sky: Proceedings of the 22nd Conference of the European Society for Astronomy in Culture (University of Wales, Lampeter: Sophia Centre Press, 2016), 79-87. Βλ. επίσης Roslyn M. Frank, ‘Sky Bear Research: Implications for “Cultural Astronomy,”’ Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 16, No 4, (2016), 343-350.

[9] Οι Christopher Ryan and Cacilda Jethá στην ανθρωπολογική μελέτη Sex at Dawn: The Prehistoric Origins of Modern Sexuality (New York: HarperCollins, 2010) καταδεικνύουν ότι θεσμός της μονογαμίας επιβλήθηκε μέσα στις ταξικές κοινωνίες με σκοπό να εξασφαλίσει στους άνδρες «γνήσιους απόγονους» που θα κληρονομούσαν την περιουσία τους.

[10] Παυσανίας 1.29.2 και 8.35.8-9.

[11] Τις πληροφορίες αυτές δίνει η μη κυβερνητική οργάνωση Αρκτούρος (www.arcturos.gr/animals/arkouda/, 26-6-17), η οποία ασχολείται με την προστασία της άγριας πανίδας στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Πηγή