Η αρχαία Απολλωνία, που έγινε Αγία Πελαγία, το ιερό του Σωτήρος Διός, που έγινε άγιος Σώζων και η νησίδα του Δία που έγινε… Ντία...

Του Γιώργου Λεκάκη

Η Αγία Πελαγία είναι ένας νέος οικισμός στα βόρεια της Κρήτης, στον νομό Ηρακλείου. Εκτίσθη επί της αρχαίας πόλεως Απολλωνίας.

Από τις Αλυκές, κοντά στην Αγία Πελαγία, ξεκινά το «Μονοπάτι του Κόλπου». Διατρέχεται από τον Κουλουκόνα. Το τοπίο άγριο, τραχύ. Κατευθύνεται προς τον φάρο και το μοναχικό ξωκκλησάκι του Αγίου Σώζοντος στο ακρωτήρι του Διός – νυν Σταυρού, απόληξη του όρους Βουβιάς, στα σύνορα Φόδελε-Αχλάδας.

Στην αρχαιότητα υπήρχε ιερόν του Σωτήρος Διός εδώ πάνω (βλ. ενετικούς χάρτες)! (Σε κάθε αρχαίο λιμάνι υπήρχε ναός του Σωτήρος Διός). Ήταν δίπολο με την νησίδα Δία και σε ευθεία θέα με αυτήν – για την νήσο του Δία – την οποία κακώς σήμερα την λένε… Ντία… ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΠΡΟΣΕΧΩΣ…

Ο μεταλλικός φάρος επί του άκρου κτιζόταν από το 1921 έως το 1949. Αλλά όλα εκεί πάνω διαβρώνονται από το αλάτι της θάλασσας. Το εκκλησάκι εξακολουθεί να ακολουθείται από πολλούς θρύλους. Λένε ότι κτίσθηκε από έναν καπετάνιο, που σώθηκε εδώ πάνω από κακοκαιρία και υποσχέθηκε γα κτίσει έναν ναό για την σωτηρία του (στον Σώζοντα) με μέλι και γάλα. Όπως και το έκανε. Ιστορία παράλληλη με το Σάος της Σαμοθράκης… - βλ. Γ. Λεκάκη "Σαμοθράκη, ιερά νήσος".

Πρόκειται για το βορειότερο σημείο της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης! Ένα από τα σπουδαιότερα μέρη για πεζοπορία στην Κρήτη. Αλλά επίπονη και επικίνδυνη. Γι’ αυτό εσείς προτιμήστε να το κατακτήσετε με εκδρομικά καραβάκια από την Αγία Πελαγία…

Πρώτος ο Evans είχε βρει εδώ υστερομινωικούς τάφους, θαλαμοειδείς λαξευμένους στον βράχο, στην θέση Κλαδισός. Είχαν αγγεία κυρίως των ΥΜ I ΙΙΒ χρόνων. Βρέθηκε και ένας ωραίος σφραγιδόλιθος με παράσταση θεού και θεάς οι οποίοι δαμάζουν θηρία! Δυτικά από την ακτή του μεγάλου κόλπου ευρέθη ανάγλυφο του 5ου π.Χ. αιώνα με παράσταση νέου τοξότη (του Απόλλωνα;)[1]. Αλλά συστηματικές ανασκαφές επραγματοποιήθησαν εδώ, για πρώτη φορά, από τον Στυλ. Αλεξίου και την Αθ. Κάντα, πριν… οικοδομηθεί ο χώρος (1971). Έφεραν στο φως αξιόλογα οικήματα, από την μεσομινωική εποχή έως την ρωμαϊκή, με κεραμική όλων των περιόδων. Ευρέθη πρυτανείο (των κακώς λεγομένων ελληνιστικών χρόνων), του 4ου αι. π.Χ. και το οποίο κατεστράφη τον 2ο αι. π.Χ. Κτισμένο με λαξευτές πέτρες πωρόλιθου. Διαστάσεων 15 Χ 6.30 μ. Με δυό εστίες για την φωτιά της πόλης.

Έπρεπε να διατηρείται συνεχώς αναμμένη (άσβεστον πυρ). Για εθιμικούς λόγους, αλλά και για την παρασκευή γευμάτων. Στα ελληνικά πρυτανεία εγευμάτιζαν οι δέκα κόσμοι, δηλαδή οι 10 άρχοντες της πόλεως, και οι ξένοι πρέσβεις που εφιλοξενούντο εκεί. Ίσως εδώ εσυνεδρίαζε και η Βουλή[2], δηλαδή οι διατελέσαντες κόσμοι (= βουλευτές = άνθρωποι-κοσμήματα της πόλεως!). Κοντά στην δυτική εστία ευρέθη πήλινο κυλινδρικό σκεύος εντειχισμένο στο δάπεδο για τις απαραίτητες ιερές σπονδές, που, προηγούντο των γευμάτων και των συνεδριάσεων. Κάτω από την εστία αυτή, ευρέθη άλλη αρχαιότερη - άρα το πρυτανείο είχε κτισθεί αρχαιότερου (του 6ου αι. π.Χ.). Κάτι που σημαίνει Βουλή, άρα δημοκρατία (*), ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ τουλάχιστον...

Από την αρχαία Απολλωνία ευρέθησαν επίσης οικίσκοι (ελληνιστικών χρόνων) καθώς και ένα εργαστήριο, όπου κατασκευάζονταν ωραία πήλινα ειδώλια, που διατηρούν ακόμη και σήμερα το χρώμα τους![3] Η πόλις κατεστράφη αιφνιδιαστικώς από τούς Κυδωνιάτες (171 π.Χ.)[4] και είτα ανακατελήφθη από τους Κνώσιους, οι οποίοι επίσης την διεκδικούσαν. Η θέση της αιτιολογεί πώς έγινε δυνατή η αιφνιδιαστική απόβαση του στολου της Κυδωνίας, χωρίς αυτός να γίνει αντιληπτός, ούτε από τους κατοίκους της Απολλωνιας, ούτε από την Κνωσό!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

(*) Η αρχαιότερη Βουλή του κόσμου, ευρέθη στην Πολιόχνη Λήμνου, και είναι 7.000 χρόνων! [1] Βλ. Αρχ. Μουσείο Ηρακλείου

[2] Παράλληλό του πρυτανείο βλέπουμε και στην περίφημη Λατώ ( Λητώ), πόλη που είναι μια ιστορία μόνη της! Εκεί συνεδρίαζαν γυναίκες επί λίθινων κλινών. Στης Απολλωνίας θα είχαν ξύλινα καθίσματα.

[3] Αυτός ο χώρος ευτυχώς έχει εξαιρεθεί από τις εγκαταστάσεις του ξενοδοχείου Καψής. Ανασκάφηκε από την Αλεξ. Καρέτσου.

[4] Η χρονολογία αυτή συμφωνεί με την κεραμική που ευρέθη στα ερείπια του πρυτανείου και των οικιών.

ΠΗΓΕΣ: Πολύβιος, Κλ. Πτολεμαίος, Στυλ. Αλεξίου «Πόλεις τής βορείου παραλίας τής Κρήτης», στα Κρητικά Χρονικά, τ. ΚΣΤ', σελ. 32. Β. Σπανάκης «Κρήτη». Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις". arxeion-politismou