Η πρωτοχρονιά στην παγκόσμια μυθολογία

Από τη Βάσω Δενδροπούλου

Οι πρόγονοι μας είχαν δημιουργήσει ένα ημερολόγιο με βάση τις λατρευτικές τους εκδηλώσεις. Το πρώτο γραπτό δείγμα που έχουμε μέχρι σήμερα είναι κάποιες από τις πλάκες που υπάρχουν γραμμένες οι εορτές των Αθηναίων στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Πρωτοχρονιά δεν φαίνεται να εορταζόταν όπως την γιορτάζουμε εμείς σήμερα, ωστόσο, μια επιγραφική μαρτυρία μας πληροφορεί για μια θρησκευτική τελετή που γινόταν στην αρχή του νέου έτους ή, σωστότερα, την τελευταία ημέρα του απερχομένου, αφορούσε όμως περιορισμένο αριθμό ατόμων. Επρόκειτο για μια θυσία των απερχόμενων αξιωματούχων στον Δία Σωτήρα και την Αθηνά Σωτήρα και απέβλεπε στην εξασφάλιση της εύνοιας των θεών αυτών για τη νέα χρονιά.

Η πρωτοχρονιά λοιπόν για τους αρχαίους άρχιζε με την εμφάνιση της νέας σελήνης (νουμηνία) μετά τη θερινή ισημερία, δηλαδή γύρω στις 15 Ιουλίου. Ο πρώτος μήνας (μέσα Ιουλίου – μέσα Αυγούστου) του αττικού ημερολογίου ήταν ο Εκατομβαιών που είχε πάρει το όνομά του από τα Εκατόμβαια, μία γιορτή που γινόταν προς τιμή του Απόλλωνα. Κατά τη διάρκεια του μήνα γιορτάζονταν στην Αθήνα εκτός από τα Εκατόμβαια, τα Κρόνια, τα Συνοίκια και τα Παναθήναια (με κορυφαία τη μέρα των γενεθλιών της Θεάς Αθηνάς, στις 28 του μήνα).

Τον εορτασμό της Πρωτοχρονιάς την 1η Ιανουαρίου καθιέρωσε, μέσα στις μεταρρυθμίσεις του – και αφού συμβουλεύτηκε τους πιο εξέχοντες μαθηματικούς και αστρονόμους της εποχής, εν μέρει για να τιμήσει το θεό του οποίου το όνομα είχε δοθεί στο μήνα: τον Ιανό, το ρωμαϊκό θεό της αλλαγής και των ξεκινημάτων, του οποίου τα δύο πρόσωπα του επέτρεπαν να κοιτάζει πίσω στο παρελθόν και μπροστά στο μέλλον. Αυτή η ιδέα έγινε κεντρική στη μετάβαση από τον ένα χρόνο στον άλλο. Οι ρωμαίοι γιόρταζαν την 1η του Ιανουαρίου με το να προσφέρουν θυσίες στο θεό Ιανό, με την ελπίδα να κερδίσουν λίγη καλή τύχη τον επόμενο χρόνο, να διακοσμούν τα σπίτια τους με κλαδιά δάφνης και συμμετέχοντας σε έντονα γλέντια. Αυτή ήταν η μέρα που έθετε το πλαίσιο για τους επόμενους δώδεκα μήνες και ήταν κοινό έθιμο ανάμεσα σε φίλους και γείτονες να ανταλλάσσουν ευχές και δώρα με σύκα και μέλι.

Η παλαιότερη, ωστόσο , καταγεγραμμένη γιορτή της Πρωτοχρονιάς μας πηγαίνει περίπου 4000 χρόνια πίσω, στην αρχαία Βαβυλωνία, και είναι βαθιά συνδεδεμένη με τη θρησκεία και τη μυθολογία. Για τους Βαβυλώνιους της αρχαίας Μεσοποταμίας, η πρώτη Νέα Σελήνη μετά την εαρινή ισημερία —τη μέρα του Μάρτη όπου η μέρα και η νύχτα έχουν ακριβώς την ίδια διάρκεια — σηματοδοτούσε την έναρξη μιας νέας χρονιάς καθώς και την αναγέννηση του φυσικού κόσμου. Αυτή την αναγέννηση τιμούσαν με μια μαζική θρησκευτική γιορτή που λεγόταν Akitu (η ονομασία προέρχεται από τη λέξη που είχαν οι Σουμέριοι για το κριθάρι, το οποίο μάζευαν την άνοιξη), η οποία συμπεριλάμβανε ένα διαφορετικό τελετουργικό για κάθε μία από τις 11 ημέρες που κρατούσε.

Κατά το Akitu, οι άνθρωποι παρέλαυναν στους δρόμους των πόλεων με αγάλματα των θεών και έκαναν τελετουργικές αναπαραστάσεις της νίκης των θεών ενάντια στις δυνάμεις του χάους. Κατα τη διάρκεια αυτών των εορτασμών, οι Βαβυλώνιοι πίστευαν ότι ο κόσμος εξαγνίζεται συμβολικά και ξαναδημιουργείται από τους θεούς, σαν προετοιμασία για τη νέα χρονιά και την επιστροφή της άνοιξης. Ταυτόχρονα με τη νέα χρονιά, με το Akitu γιορταζόταν και η μυθική νίκη του βαβυλώνιου θεού του ουρανού Marduk ενάντια στη δαιμονική θαλάσσια θεότητα Tiamat και εξυπηρετούσε έναν πολύ σημαντικό πολιτικό σκοπό: τότε ήταν που στεφόταν ένας νέος βασιλιάς ή που επικυρωνόταν και ανανεωνόταν η θεϊκή εντολή και κυριαρχία του υπάρχοντος κυβερνήτη. Ένα πολύ ενδιαφέρον μέρος αυτής της διαδικασίας περιλάμβανε ένα είδος τελετουργικού εξευτελισμού που έπρεπε να υποστεί ο Βαβυλώνιος Άρχοντας.

Αυτή η παράξενη παράδοση όριζε πως ο βασιλιάς πρέπει να σταθεί μπροστά στο άγαλμα του θεού Marduk, χωρίς τα βασιλικά του εμβλήματα, οπού εκεί θα πρέπει να τον χτυπήσουν και να τον σύρουν από τα αυτιά του, με σκοπό να τον κάνουν να κλάψει. Αν χύνονταν τα βασιλικά δάκρυα, ήταν σημάδι ότι ο Marduk είχε ικανοποιηθεί και είχε συμβολικά ανανεώσει την κυριαρχία του βασιλιά.

Στην Αίγυπτο η νέα χρονιά ξεκινούσε όταν ο Σείριος – το πιο φωτεινό αστέρι στο νυχτερινό ουρανό – γινόταν πρώτη φορά ορατός μετά από 70 ημέρες απουσίας. Αυτό το φαινόμενο, τυπικά λάμβανε χώρα στα μέσα Ιουλίου, ακριβώς πριν την ετήσια πλημμύρα του Νείλου, η οποία εξασφάλιζε τη γονιμότητα των γεωργικών εκτάσεων γύρω από τον ποταμό, για την επόμενη χρονιά. Οι Αιγύπτιοι τιμούσαν αυτή τη νέα αρχή με μια γιορτή που λεγόταν Wep-Renpet και σημαίνει “το άνοιγμα του έτους”. Η Πρωτοχρονιά ήταν μια περίοδος αναζωογόνησης και αναγέννησης και γιορταζόταν με γλέντια και ειδικά θρησκευτικά τελετουργικά. Πρόσφατες ανακαλύψεις το Ναό της Mut έδειξαν ότι κατά τη βασιλεία της Hatshepsut, τον πρώτο μήνα του αιγυπτιακού έτους λάμβανε χώρα η “Γιορτή του Μεθυσιού”. Αυτό το μαζικό γλέντι συνδεόταν με το μύθο της Sekhmet, μιας θεάς του πολέμου, η οποία σχεδίαζε να εξοντώσει όλη την ανθρωπότητα, μέχρι που ο θεός του ήλιου Ra την ξεγέλασε ώστε να πιει μέχρι να μείνει αναίσθητη. Προς τιμήν αυτής της σωτηρίας του ανθρώπινου γένους, οι Αιγύπτιοι γιόρταζαν με μουσική, σεξ, όργια και ατελείωτες ποσότητες μπύρας.

Η Περσική Νέα Χρονιά ή αλλιώς Nowruz, είναι ένα ανοιξιάτικο φεστιβάλ 13 ημερών που έρχεται από την αρχαιότητα, αν και πολλές από τις παραδόσεις που σχετίζονται μ’ αυτό συνεχίζονται μέχρι και σήμερα στο Ιράν και άλλες περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Ασίας. Η γιορτή γίνεται περίπου την περίοδο της εαρινής ισημερίας το Μάρτη και εικάζεται ότι έχει τις απαρχές της στη θρησκεία του Ζωροαστρισμού. Επίσημες καταγραφές του Nowruz δεν έχουν βρεθεί πριν από το 2ο αιώνα π. Χ., αν και οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι η γιορτή έχει τις ρίζες της στον 6ο αιώνα π.Χ.. Αντίθετα με άλλες εορταστικές παραδόσεις της Περσίας, το Nowruz εξακολούθησε να λαμβάνει χώρα ως μια πολύ σημαντική γιορτή ακόμα και μετά την κατάκτηση της Περσίας από το Μέγα Αλέξανδρο το 333 π.Χ., αλλά και μετά την άνοδο της Ισλαμικής κυριαρχίας. Οι αρχαίες παραδόσεις του Nowruz επικεντρώνονταν στην αναγέννηση που συνοδεύει τον ερχομό της άνοιξης. Τα έθιμα περιλάμβαναν γλέντια, την ανταλλαγή δώρων μεταξύ των μελών της οικογένειας και των γειτόνων, το άναμμα εορταστικών πυρών, το βάψιμο αυγών και το ράντισμα με νερό, που συμβόλιζε τη δημιουργία.

Η κινέζικη πρωτοχρονιά, η οποία πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες της 3000 χρόνια πριν, κατά τη Δυναστεία των Shang. Η γιορτή ξεκίνησε ως τρόπος εορτασμού της εκκίνησης της ανοιξιάτικης περιόδου του φυτέματος, όμως αργότερα συνδέθηκε με τη μυθολογία και τους θρύλους. Σύμφωνα με μία εκδοχή, υπήρχε κάποτε ένα αιμοσταγές πλάσμα που λεγόταν Nian – τώρα η λέξη σημαίνει “έτος” στα κινέζικα – που τρομοκρατούσε τους χωρικούς. Το Nian είχε σώμα ταύρου και κεφάλι λιονταριού και ο μύθος λέει ότι ήταν ένα πολύ άγριο θηρίο που ζούσε στα βουνά και κυνηγούσε για να επιβιώσει. Προς το τέλος του χειμώνα, όταν δεν υπήρχε τροφή, το Nian ερχόταν την πρώτη μέρα του χρόνου στα χωριά για να φάει τα ζώα, τη σοδειά και ακόμα και τους ίδιους τους χωρικούς, με μια ιδιαίτερη προτίμηση στα παιδιά. Για να προστατευτούν, οι κάτοικοι έβαζαν φαγητό έξω από τις πόρτες των σπιτιών τους, στο ξεκίνημα κάθε χρόνου.

Πίστευαν ότι εφόσον το Nian έτρωγε το φαγητό δε θα συνέχιζε τις επιθέσεις στους ανθρώπους. Οι κάτοικοι λοιπόν ζούσαν όλο το χειμώνα σε καθεστώς τρόμου, όμως με το πέρασμα του χρόνου έμαθαν ότι το Nian φοβόταν τρία πράγματα: το κόκκινο χρώμα, τη φωτιά και το θόρυβο. Έτσι, όταν πλησίαζε η πρωτοχρονιά, κρεμούσαν κόκκινα φαναράκια και κορδέλες στα παράθυρα και τις πόρτες τους. Επίσης, χρησιμοποιούσαν κροτίδες και πυροτεχνήματα για να τρομάξουν το Nian. Από τότε, το Nian δεν ήρθε ποτέ ξανά στο χωριό. Σύμφωνα με το μύθο το Nian τελικά αιχμαλωτίστηκε από τον Hongjun Laozu, έναν αρχαίο Ταοϊστή μοναχό, ο οποίος το έκανε υποζύγιό του.

Μετά την αιχμαλωσία του Nian, οργανώθηκε ένα μεγάλο γλέντι και το τελετουργικό του διωγμού του άρχισε να επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο έκτοτε. Έτσι, από γενιά σε γενιά, έφτασε μέχρι το σήμερα, οπού η πρωτοχρονιά γιορτάζεται με πυροτεχνήματα, πολύ θόρυβο και το κόκκινο χρώμα να κυριαρχεί στη διακόσμηση. Οι εορτασμοί περιλαμβάνουν φαγητό, οικογενειακές μαζώξεις, “τυχερά χρήματα” (συνήθως σε έναν κόκκινο φάκελο) και πολλά άλλα κόκκινα πράγματα για καλή τύχη.

Γέννηση Θεού, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια, Αποκριά και Ψυχοσάββατα, Θάνατος και Ανάσταση του Θεού, αυτές οι μεγάλες μα και άλλες λιγότερο σημαντικές γιορτές που αναλαμβάνουμε στις μέρες μας δεν είναι μόνον προνόμια της χριστιανοσύνης. Χιλιάδες χρόνια πριν τον Χριστό, οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι και άλλοι αρχαίοι λαοί γιόρταζαν παρόμοιες συμβολικές επετείους με διαφορετικά ονόματα.

Οι στόχοι της νέας χρονιάς, παράδοση που συναντάμε κυρίως στη Δύση, συνήθως αφορά υποσχέσεις αυτοβελτίωσης, πιστεύεται πως έχουν παράδοση 4000 χρόνων, από τους Βαβυλώνιους, οι οποίοι ορκίζονταν στους θεούς τους, κατά την έναρξη της νέας χρονιάς πως θα πληρώσουν τα χρέη τους και θα επέστρεφαν τα δανεικά. Οι Ρωμαίοι, επίσης, έδιναν υποσχέσεις καλής συμπεριφοράς στον Ιανό. Στο Μεσαίωνα οι ιππότες, έδιναν τον όρκο του παγωνιού, ανανεώνοντας τη δέσμευσή τους στον κώδικα ιπποσύνης, το ίδιο και οι πρώτοι χριστιανοί, όπως και οι Ιουδαίοι.

Σας ευχόμαστε μια θαυμαστή εβδομάδα! Ο νέος χρόνος, η ελπίδα για ένα νέο ξεκίνημα, για μια νέα ζωή. Ο γέρος χρόνος φεύγει κι ο νέος, χαμογελαστός, υπόσχεται μια νέα δυναμική. Χωρίς το φόβο των θεών, ας υπερασπιστούμε κι ας εργαστούμε για την επίτευξη των στόχων, που ο καθένας μας έχει θέσει ως προτεραιότητα.

Ολόψυχες ευχές για καλή χρονιά! Στο καταχείμωνο με άρωμα άνοιξης, όπως στους μυθικούς χρόνους, γιατί ίδια έκλαιγε και φοβόταν στη σαβάνα ο πρώτος άνθρωπος μια αφέγγαρη νύχτα κι ίδια εμείς ανάμεσα στις πολυκατοικίες!

Πηγές: immythunite.gr, pronews.gr, lifo.gr, TheMythologists/facebook