Το στεφάνι – Η αγάπη των Ελλήνων για το περιττό

Από τη Βάσω Δενδροπούλου

«Φτιάξε στεφάνια, Δίκα εσύ, τα τρυφερά βλαστάρια / και κρέμασέ τα στα μαλλιά με τ΄απαλά σου χέρια / στις Χάριτες τις αθάνατες αρέσουν τα λουλούδια / κι όσους στεφάνι δε φορούν διόλου δεν αγαπάνε»: Ποίημα της Σαπφούς στην αγαπημένη της Δίκα.

Το δάφνινο στεφάνι είναι τιμητικό σύμβολο και έπαινος για κάποια νίκη ή για κάποια ιδιαίτερη απόδοση που είχε επιτύχει ο τιμούμενος σε αθλητικό αγώνα ή σε κάποια άλλη αναμέτρηση ιδιαίτερης σημασίας, ιδιαίτερα στην αρχαιότητα. Στη σύγχρονη εποχή είναι ευρέως γνωστό και παραμένει σύμβολο δόξας και τιμής. Στις ιεροτελεστίες που γίνονταν προς τιμή του θεού Απόλλωνα η χρήση της δάφνης γίνονταν προς τιμή και μνήμη της ομώνυμης μυθικής νύμφης Δάφνης, την οποία είχε ερωτευτεί ο θεός. Όταν η Δάφνη μεταμορφώθηκε σε δέντρο, ο Απόλλων έκοψε ένα κλαδί και έπλεξε στεφάνι για να απαλύνει την θλίψη του για τον χαμό της αγαπημένης του. Σύμφωνα με την παράδοση, το μαντείο του Απόλλωνα άκουγε το θρόισμα των φύλων της δάφνης πριν δώσει τον χρησμό, ενώ ο ναός σκουπίζονταν με δεμάτια δάφνης.

Οι μαθητές του Ιπποκράτη του Κώου υποστήριζαν ότι η δάφνη είχε ιαματικές ιδιότητες για γυναικολογικές ασθένειες. Στην αρχαία Ελλάδα επίσης, το δάφνινο στεφάνι ήταν κόσμημα της κεφαλής που φόραγαν οι σημαντικοί ποιητές και αθλητές στις καθημερινές τους εμφανίσεις. Ο κότινος ήταν στεφάνι από κλαδί αγριελιάς με το οποίο στεφάνωναν τον νικητή στους ολυμπιακούς αγώνες της αρχαιότητας. Τα κλαδιά από την ελιά, που βρισκόταν κοντά στο ναό του Δία, τα έκοβε ένας «παις αμφιθαλής» ( δηλαδή ένα αγόρι του οποίου και οι δύο γονείς βρίσκονταν εν ζωή) με χρυσό ψαλίδι.

Στη συνέχεια τα πήγαινε στο ναό της Ήρας και τα τοποθετούσε πάνω σε μια χρυσελεφάντινη τράπεζα. Από εκεί τα έπαιρναν οι Ελλανοδίκες, οι κριτές των αρχαίων Ολυμπιακών αγώνων, έφτιαχναν στεφάνια και τα πρόσφεραν στους νικητές ως βραβείο. Ο Ηρόδοτος περιγράφει την ακόλουθη ιστορία που σχετίζεται με το στεφάνι ελιάς: Ο Ξέρξης ανέκρινε μερικούς από τους Αρκάδες μετά τη μάχη των Θερμοπυλών. Απορημένος ρώτησε να μάθει γιατί τόσοι λίγοι Έλληνες πολέμησαν για την υπεράσπιση των Θερμοπυλών. Η απάντηση τους ήταν: «Όλοι οι υπόλοιποι άνδρες συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες». Και όταν ρώτησε «Ποιο είναι το έπαθλο για το νικητή;»...«Ένα στεφάνι ελιάς» αποκρίθηκαν. Τότε, ο Τιγράνης, ένας από τους στρατηγούς του, πρόφερε: «Αλίμονο, Μαρδόνιε, ενάντια σε τί άνδρες μας έφερες να πολεμήσουμε, σ' αυτούς που δεν πολεμούν για χρήματα αλλά για την αρετή.»

Ο Αριστοφάνης στον Πλούτο κάνει ένα χιουμοριστικό σχόλιο για τους νικητές αθλητές που στέφονται με στεφάνι ελιάς αντί χρυσού. «Γιατί ο Δίας είναι φτωχός, και εγώ θα σας το αποδείξω. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες, τους οποίους ίδρυσε, και για τους οποίους συγκαλεί όλη την Ελλάδα κάθε τέσσερα χρόνια, γιατί στεφανώνει τους νικητές μόνο με αγριελιά; Αν ήταν πλούσιος θα τους έδινε χρυσό.»

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες διέφεραν από τους άλλους Πανελληνίους αγώνες, οι οποίοι είχαν ο καθένας έπαθλο από διαφορετικό φυτό, που χρησιμοποιούνταν στην τελετή απονομής των νικητών (πεύκο στα Ίσθμια, σέλινο στα Νέμεα και δάφνη στα Πύθια).

Οι Ασιάτες δυνάστες, δανείστηκαν από το φως του ήλιου το φωτεινό τους στέμμα, όπου το χρυσάφι και τα λαμπερά κοσμήματα μιμούνταν τη λάμψη του. Οι άγιοι είχαν κι αυτοί το φωτοστέφανό τους και οι αθλητές, όπως προαναφέραμε, που νικούσαν στους αγώνες το δάφνινο στεφάνι τους σύμβολο αθανασίας. Οι απολήξεις αυτών των αρχαίων στεμμάτων απεικόνιζαν τις φωτεινές ακτίνες, όπως τα κέρατα του κριού, ζώου ηλιακού. Το κέρας, σύμβολο δύναμης και ορατή εικόνα της έμπνευσης, στόλιζε το μέτωπο του Μωϋσή, κάτι που σεβάστηκε ο Μιχαήλ Άγγελος στο περίφημο άγαλμά του. Τι σήμαινε όμως για τους Έλληνες το στεφάνι όταν πέρασαν από την αλυσίδα στο στεφάνι; Πάντα ήταν δεσμός, γιατί κάθε τι που μας κυριεύει είναι ένας δεσμός. Μόνο που τώρα γινόταν ελαφρότερος, πιο εύθραυστος κι απαλός κι έσφιγγε απαλά το κεφάλι, γιατί «στο κεφάλι βρίσκονται όλες μας οι αισθήσεις».

Σε αυτό το φυτικό πλέγμα, κατεξοχήν ελληνικό δώρο, κρυβόταν η τελειότητα. Μακρύς ο δρόμος έως τα στεφάνια που μοιράζονταν στα συμπόσια. Αρχέγονος μαγικός κύκλος, μοίραζε τον κόσμο ανάμεσα σε ένα ιερό θραύσμα – το θύμα της θυσίας, τη νύφη, το άγαλμα – και όλα τα υπόλοιπα. «Όλα όσα ανήκαν στη λατρεία, πρόσωπα και ζώα, θύματα ή σύμβολα, έφεραν ως σημάδι καθαγιασμού στεφάνια ή κορδέλες, συχνά στεφάνια και κορδέλες μαζί. «Το στεφάνι είναι κήρυκας της ιερής σιωπής», το ιερό διαποτίζει, κατακλύζει μια νέα, ένα ζώο, ένα είδωλο και τα γεμίζει. «Εμείς προσφέρουμε στους θεούς μόνο πράγματα τέλεια και ακέραια», λέει ο Αριστοτέλης. Το στεφάνι κάποτε περιέζωνε το ιερό, διαχωρίζοντάς το από τον κοινό κόσμο. Στο τέλος θα περιζώσει το τέλειο στην αυτάρκη πληρότητά του. Έτσι στη συνέχεια, οι Έλληνες αφαίρεσαν το στεφάνι από την τελετουργία και το αίμα. Ήθελαν να δοξάσει την τελειότητα. Και το στεφάνι ήταν η πιο υψηλή βαθμίδα.

Στο Μεσαίωνα, στο “Margarita pretiosa”, βιβλίο που έχει γραφεί για την αλχημεία, τα έξι μέταλλα παρουσιάζονται στην αρχή σαν σκλάβοι, με το κεφάλι ακάλυπτο, σκυφτοί μπροστά στο χρυσάφι (βασιλιά), αλλά μετά από τη μεταλλαγή του φοράνε κορόνα, είναι εστεμμένα. Αυτή η «μεταλλαγή» είναι σύμβολο της πνευματικής εξέλιξης, που το βασικό χαρακτηριστικό της είναι η νίκη της ανώτερης αρχής επί των ενστίκτων. Γι΄ αυτό ο Γιουνγκ λέει πως το απαστράπτον διάδημα είναι το κατ΄ εξοχήν σύμβολο του υψηλότερου βαθμού εξέλιξης: όποιος νικάει τα ένστικτά του κερδίζει το στέμμα της αιώνιας ζωής.

Οι Έλληνες απέδρασαν από το ιερό προς το τέλειο, εμπιστευόμενοι την κυριαρχία της αισθητικής. Μέχρι που το ιερό και το τέλειο συμβίωσαν χωρίς να μειώνονται. Καμιά άλλη φυλή δεν το είχε επιχειρήσει. Στη Σαπφώ συναντούμε για πρώτη φορά το στεφάνι να έλκει γι αυτό που είναι, το βλέμμα των Χαρίτων, εάν με αυτό η τελετουργική χρήση φαίνεται να γίνεται μια αφορμή για το αισθητικό επίχρισμα, χρωστάμε αυτή την αμέριμνη αμεσότητα όχι στο «καλόν» κατηγορία με ιδιαίτερη βαρύτητα, αλλά στην αβροσύνη, λέξη που δεν θα ευτυχήσει ανάμεσα στους φιλοσόφους και δεν θα μάθουμε να μεταφράζουμε παρά μόνο αναμειγνύοντας, στο νου, την ευαισθησία και τη λάμψη, τη χάρη και το περιττό. «Αγαπώ την αβροσύνη, λέει σε κάποιον άλλο στίχο της η Σαπφώ…

ΠΗΓΕΣ: «Οι γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας» ΡΟΜΠΕΡΤΟ ΚΑΛΑΣΣΟ, «Σημεία, Σύμβολα και Μύθοι» LUC BENOIST, «Το Λεξικό των Συμβόλων», JUAN EDUARDO CIRLOT, wikipaidia , https://www.facebook.com/TheMythologists/photos/a.266687670100436/3859736790795488/