Ο Όμηρος σε ιερά Εβραϊκά κείμενα

Ο Όμηρος ήταν πολύ γνωστός στον Ελληνόγλωσσο κόσμο της εποχής, ώστε κάποιοι στίχοι του είχαν μετατραπεί σε παροιμιακές εκφράσεις

Τα τελευταία χρόνια οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας - Ισραήλ διανύουν μια άριστη περίοδο συνεργασίας σε διπλωματικό επίπεδο, αλλά και σε θέματα άμυνας, υψηλής τεχνολογίας, τουρισμού. Όσα ακολουθούν σκοπό έχουν να βαθύνουν την ιστορική συνείδηση και να δείξουν ότι πρόκειται για δύο αρχαίους λαούς της ανατολικής Μεσογείου με αλληλεπιδράσεις στον χώρο της σκέψης και του πολιτισμού.

Την εποχή της Δεύτερης Σοφιστικής (περ. 60-230 μ.Χ.) η φήμη του Ομήρου είχε απλωθεί στα πέρατα της Γης. Λεγόταν ότι οι Ινδοί είχαν μεταφράσει τα ομηρικά έπη στη γλώσσα τους. Μαρτυρείται ακόμη ότι οι εναπομείναντες Έλληνες που κατοικούσαν στην Ολβία του Ευξείνου Πόντου, κοντά στον Βορυσθένη ποταμό (σημ. Δνείπερο), ήξεραν απ’ έξω την Ιλιάδα, μολονότι είχαν ξεχάσει να μιλούν καλά ελληνικά, καθώς για πολλές γενιές ζούσαν ανάμεσα σε αλλόγλωσσους (Δίων Χρυσόστ. 36.9, 53.6).

Καίριο ρόλο σ’ αυτή την εκρηκτική διάδοση έπαιξαν οι εκστρατείες του Μακεδόνα Αλεξάνδρου και η μεγάλη ενασχόληση των Αλεξανδρινών γραμματικών με τα ομηρικά έπη κατά τους προηγούμενους τρεις αιώνες. Ο Αλέξανδρος θεωρούσε τον Όμηρο χρησιμότατο σύντροφο και όπου εξεστράτευε είχε μαζί του την Ιλιάδα ως εφόδιο πολεμικής αρετής (Πλούτ. Αλέξ. 8.2, 26.1-2).

Οι Ραβίνοι και ο Όμηρος

Ο μοναδικός Έλληνας συγγραφέας που ονομαστικώς αναφέρεται στο Ταλμούδ είναι ο Όμηρος. Οι ραβίνοι αναγνώριζαν τα ομηρικά έπη ως ένα βασικό (ακόμη και ιερό) κείμενο των Ελλήνων και επέτρεπαν την κατ’ ιδίαν ανάγνωσή τους. Μολονότι τα ομηρικά έπη αποτελούσαν παγανιστικά κείμενα, δεν τα αντιμετώπιζαν ως επικίνδυνα ή αιρετικά, αλλά τα θεωρούσαν περισσότερο ως παραμύθια που τους προσέφεραν μια καλή ευκαιρία για να ειρωνευθούν τη λατρεία των ειδώλων.

Επομένως επέτρεπαν την περιστασιακή ανάγνωση, αλλά απαγόρευαν την εντατική μελέτη τους. Από την άλλη υπήρχαν και Εβραίοι όχι ιδιαίτερα φανατικοί ως προς τη θρησκεία, οι οποίοι μελετούσαν τα ομηρικά έπη ως «Ελληνική σοφία».

Οι ραβίνοι, προκειμένου να επιλύσουν λογικά σφάλματα που επεσήμαναν σε δικά τους ιερά κείμενα, αντέγραφαν τακτικές Αλεξανδρινών γραμματικών (όπως ήταν η αναστροφή, δηλαδή η μετάθεση λέξεων σε ομηρικούς στίχους για να εξομαλυνθεί το νόημα). Τον 2ο αι. μ.Χ., επί ραβίνου Josiah, η πρακτική της αναστροφής είχε γίνει πολύ συνήθης. Επιπλέον η διαίρεση της εβραϊκής Βίβλου σε 24 βιβλία έγινε με πρότυπο τη διαίρεση των ομηρικών επών σε 24 ραψωδίες.

Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός συμβούλευε ότι τα ομηρικά και πλατωνικά κείμενα ισοδυναμούν με φυλαχτά τα οποία πρέπει να κουβαλάμε διαρκώς επάνω μας (Επιστ. 80). Παρομοίως και ο εβραϊκός νόμος συνέστηνε στον βασιλιά να φέρει επάνω του ως φυλαχτό τον πάπυρο με το Δευτερονόμιο.

Είναι πολύ δύσκολο ν’ αποδειχθεί ότι οι ραβίνοι μνημονεύουν τις Σειρήνες ή τους Κενταύρους έχοντας αντλήσει απευθείας από τα ομηρικά έπη, καθώς τα συγκεκριμένα μυθικά όντα ήταν πασίγνωστα. Επιπλέον ο Όμηρος ήταν πολύ γνωστός στον ελληνόγλωσσο κόσμο της εποχής ώστε κάποιοι στίχοι του είχαν μετατραπεί σε παροιμιακές εκφράσεις και κυκλοφορούσαν ευρέως στον καθημερινό λόγο, χωρίς οι χρήστες τους να έχουν διαβάσει απαραιτήτως τα έπη (το ίδιο ακριβώς συμβαίνει με τις πολλές παροιμιακές φράσεις των Ευαγγελίων που έχουν περάσει στο στόμα του λαού).

«Τρέχω πάνω από τα στάχυα χωρίς να τα τσακίζω»

Στο Μιδράς (Koheleth Rabba 9.11) λέγεται για τον γοργοπόδαρο Ασαήλ, ανιψιό του Δαβίδ και επίλεκτο στρατιώτη του, ότι μπορούσε να τρέχει πάνω από τις κορφές των σταχιών χωρίς να τις σπάζει. Η συγκεκριμένη φράση απαντά στον Όμηρο για τα γρήγορα σαν τον άνεμο πουλάρια του Δαρδανίδη Εριχθόνιου (Ιλ. Υ 227 ἄκρον ἐπ’ ἀνθερίκων καρπὸν θέον οὐδὲ κατέκλων, δηλαδή «έτρεχαν πάνω στις κορφές των σταχιών χωρίς να τις σπάζουν»)· την ίδια φράση χρησιμοποιεί και ο Ησίοδος (απ. 62 M.-W.) για τον σβέλτο κι αλαφροπάτητο Θεσσαλό Ίφικλο, θείο του Ιάσονα.

«Τρέχω πάνω από τα στάχυα χωρίς να τα τσακίζω» ίσως αποτελούσε λαϊκή έκφραση που υιοθετήθηκε από τους επικούς Όμηρο και Ησίοδο. Όπως και να ’χει, η έκφραση άρεσε πολύ στον Βιργίλιο και τη χρησιμοποίησε για την όμορφη, γενναία και γρήγορη Ιταλή πριγκίπισσα Καμίλλα (Αιν. 7. 808 κ.ε.). Οι ραβίνοι ξεσήκωσαν τη φράση είτε απευθείας από τον Όμηρο είτε από κάποιο εβραϊκό απόκρυφο που είχε γραφτεί από εξελληνισμένο Ιουδαίο είτε έτυχε να την ακούσουν στην ομιλία ενός μορφωμένου ρήτορα / πανηγυριστή.

Υποστηρίζεται ακόμη ότι ο πορφυρίτης λίθος του Θεού έχει διακοσμηθεί με εικόνες από πράξεις μαρτύρων (Mid. Ps. 9.13) αναλογικά προς το περίφημο υφαντό της Ελένης που ήταν στολισμένο με σκηνές από ηρωικές μάχες μεταξύ Τρώων και Αχαιών (Ιλ. Γ 125 κ.ε.).

Αξίζει τέλος να ειπωθεί ότι η πρώτη εβραϊκή μετάφραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας εκπονήθηκε από τον Σαούλ Τσερνιχόφσκι τη δεκαετία του 1920.

* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών