Η Μάχη των Λεύκτρων

Η μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. απέφερε στη Θήβα μια αποφασιστική νίκη εναντίον της Σπάρτης και την καθιέρωσε ως την ισχυρότερη πόλη – κράτος στην Ελλάδα. Η νίκη επιτεύχθηκε μέσω των τολμηρών και εμπνευσμένων τακτικών του στρατηγού Επαμεινώνδα, ο οποίος συνέτριψε τους Σπαρτιάτες, θέτοντας τέλος στο αήττητο της Σπάρτης.

Οι ακριβείς λεπτομέρειες της μάχης, η οποία έλαβε χώρα στην πεδιάδα των Λεύκτρων κοντά στη Θήβα καθώς και οι συνέπειές της, αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης των ιστορικών, παρά το γεγονός ότι κύρια πηγή αναφοράς ήταν ο Ξενοφών, ο οποίος βασιζόταν σε αυτόπτες μάρτυρες.

Η Ελλάδα κατά την περίοδο της Θηβαϊκής ηγεμονίας Megistias, Public domain, via Wikimedia Commons

Ιστορικό πλαίσιο

Στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ., οι Ελληνικές πόλεις – κράτη μετά από έναν αιώνα σφοδρών συγκρούσεων, συνήψαν μια εύθραυστη ειρήνη (Ανταλκίδειος ειρήνη) αλλά όταν η Σπάρτη ζήτησε την κατάργηση του Κοινού των Βοιωτών που τελούσε υπό την ηγεσία των Θηβών, ο πόλεμος ήταν προ των πυλών, για μια ακόμη φορά. Φυσικά οι Θηβαίοι απέρριψαν το αίτημα, μια απάντηση αναμενόμενη για την Σπάρτη, αφού είχε ήδη κινητοποιήσει το στρατό της και είχε λάβει θέση στα δυτικά σύνορα της Βοιωτίας.

Αντίπαλοι στρατοί

Η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της τελούσαν υπό την ηγεσία του βασιλέα Κλεόμβροτου. Ο στρατός αποτελούνταν από τέσσερις μεραρχίες (μόρες) συνολικής δύναμης 2.048 ανδρών, εκ των οποίων οι 700 ήταν Σπαρτιάτες πολίτες (Όμοιοι) στους οποίους προστέθηκαν περίπου 9.000 άνδρες από συμμάχους της Σπάρτης εκ των οποίων οι 1.000 ήταν ιππείς. Πρέπει να σημειωθεί ότι μετά από μια δεκαετία μαχών, οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών δεν είχαν διάθεση για περαιτέρω συγκρούσεις.

Ο Πελοπίδας ηγείται των Θηβαίων στη μάχη των Λεύκτρων. Edmund OllierPublication date 1882, Public domain, via Wikimedia Commons

Οι Θηβαίοι είχαν στη διάθεσή τους περίπου 7.000 οπλίτες, εκ των οποίων 300 μέλη του Ιερού Λόχου, υπό την ηγεσία του χαρισματικού Πελοπίδα. Οι Θηβαίοι διέθεταν επίσης 600 ιππείς, οι οποίοι ήταν πιθανότατα οι καλύτεροι στην Ελλάδα εκείνη την εποχή. Επιπλέον, υπήρχε μια μικρή δύναμη ελαφρού πεζικού (άμιπποι) που ήταν οπλισμένοι με ακόντια και υποστήριζαν το ιππικό. Όλη η δύναμη καθοδηγείτο από τον Επαμεινώνδα. Ο εν λόγω επιφανής στρατιωτικός ηγέτης, σπουδαστής της Πυθαγόρειας θεωρίας, θα αποδειχθεί ο πιο καινοτόμος και επιτυχημένος διοικητής που είχε ποτέ η Θήβα και ένας από τους καλύτερους στρατηγούς της Ελλάδος.

Προκαταρτικά

Αρχικά ορισμένοι Θηβαίοι σκέφτηκαν ότι ήταν συνετό να οχυρωθούν πίσω από τα τείχη της Θήβας και να προκαλέσουν πολιορκία αντί να αντιμετωπίσουν τους φοβερούς Σπαρτιάτες στο ανοιχτό πεδίο. Ωστόσο, ο Επαμεινώνδας τους έπεισε να πολεμήσουν στο πεδίο της μάχης, επικαλούμενος τον περιβόητο βιασμό δύο παρθένων από Σπαρτιάτες στα Λεύκτρα. Τα δύο θύματα είχαν αυτοκτονήσει ντροπιασμένες και στη μνήμη τους είχε αναγερθεί μνημείο. Ο Επαμεινώνδας φρόντισε να αποδοθεί ο κατάλληλος φόρος τιμής στο μνημείο πριν τη μάχη και παρομοίασε τον Σπαρτιατικό στρατό με φίδι λέγοντας ότι χτυπώντας το κεφάλι του θα πέθαινε η Σπαρτιάτικη κυριαρχία στην Ελλάδας.

Η μάχη ξεκίνησε με Λακεδαιμόνιους μισθοφόρους πελταστές (σφενδονιστές, ακοντιστές, ακροβολιστές) να επιτίθενται σε συμμάχους του Βοιωτικού στρατοπέδου που προσπαθούσαν να φύγουν από το πεδίο της μάχης, καθώς ήταν απρόθυμοι να πολεμήσουν. Ωστόσο, κατά την επίθεση σκοτώθηκε ο Ιέρων, ο ηγέτης των Σπαρτιατών και οι σύμμαχοι επέστρεψαν στον στρατό των Θηβών, ενισχύοντας τη δύναμή του.

Σκίτσο του Επαμεινώνδα Веселин Ђисаловић, Public domain, via Wikimedia Commons

Η μάχη

Ο Κλεόμβροτος παρέταξε τα στρατεύματά του σε παραδοσιακό σχηματισμό φάλαγγας οπλιτών βάθους 12 στοίχων με δύο πτέρυγες. Ο ίδιος περιβαλλόμενος από επίλεκτους ιππείς (σωματοφυλακή 300 ανδρών) έλαβε θέση στο αριστερό τμήμα της δεξιάς πτέρυγας.

Ο Επαμεινώνδας εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία των μέχρι τότε πολέμων μια νέα στρατιωτική τακτική η οποία τον ανέδειξε σε έναν από τους ευφυέστερους στρατηγούς όλων των εποχών.

Αντί της συνήθους ενιαίας γραμμής μετώπου, χώρισε τη φάλαγγά του σε δύο τμήματα εκ των οποίων το ένα επιτίθετο και το άλλο αμυνόταν. Η παράταξη αυτή ονομάστηκε Λοξή Φάλαγγα και ο τρόπος λειτουργίας ήταν ο εξής: Την κύρια δράση είχε η αριστερή πτέρυγα της επίθεσης, που προηγείτο της γραμμής μετώπου. Στηριζόμενη στο ενισχυμένο βάθος, είχε ως κύριο σκοπό τη διάσπαση της εχθρικής παράταξης. Η λιγότερο ισχυρή δεξιά αμυντική πτέρυγα παρέμενε καθηλωμένη εν αναμονή του αποτελέσματος, προκειμένου να επέμβει και να προκαλέσει σύγχυση στην πληττόμενη και πλευροκοπούμενη Σπαρτιατική φάλαγγα.

Έτσι, αν το απέναντι Σπαρτιατικό τμήμα επιχειρούσε αντεπίθεση δεξιά της Θηβαϊκής πτέρυγας επίθεσης, η Θηβαϊκή πτέρυγα άμυνας προχωρούσε σε κυκλωτική επίθεση. Αν συνέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή το Σπαρτιατικό τμήμα προέβαινε σε επίθεση στα αριστερά της Θηβαϊκής πτέρυγας επίθεσης, τότε η Θηβαϊκή πτέρυγα άμυνας έστρεφε και πλευροκοπούσε τον εχθρό. Αυτή η τακτική μοιάζει με την λειτουργία δεξιόστροφου ή αριστερόστροφου κοχλία. Εν προκειμένω στη μάχη των Λεύκτρων η όλη διάταξη κινήθηκε δεξιόστροφα.

Διάταξη δυνάμεων και πλευρική επίθεση των Θηβαίων. Battle_of_Leuctra,_371_BC_-_Decisive_action.gif: Kirill Lokshinderivative work: Dipa_1965, Public domain, via Wikimedia Commons

Ο Επαμεινώνδας τοποθέτησε το ιππικό και ελαφρύ πεζικό μπροστά από τον δικό του σχηματισμό φάλαγγας. Αποφεύγοντας να ενισχύσει τη δεξιά πτέρυγα, έκανε την αριστερή εξαιρετικά βαθιά – 50 στοίχους ανδρών – και τις γραμμές του στενότερες των Σπαρτιατών. Ο Ιερός Λόχος τοποθετήθηκε στην αριστερή πτέρυγα με τους Βοιωτούς συμμάχους να παρατάσσονται στη δεξιά πτέρυγα, σε βάθος 8-12 στοίχων.

Ο Κλεόμβροτος αντέδρασε σε αυτή την αναπάντεχη εξέλιξη αναδιοργανώνοντας τις γραμμές του, φέρνοντας το ιππικό μπροστά και επεκτείνοντας το μέτωπο σε μια προσπάθεια να υπερφαλαγγίσει την αριστερή πτέρυγα του Επαμεινώνδας. Αυτή η σχετικά περίπλοκη σειρά ελιγμών μάχης άφησε εκτεθειμένη την αριστερή πλευρά του Κλεόμβροτου και καθώς το Σπαρτιατικό ιππικό μειονεκτούσε του Θηβαϊκού υποχώρησε και οι Σπαρτιάτες ιππείς αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στις γραμμές τους μέσα από το κενό που είχε ανοίξει στα αριστερά του Κλεόμβροτου. Οι Θηβαίοι τους ακολούθησαν μέσα στο κενό και προκαλώντας χάος στο σχηματισμό του Σπαρτιάτη.

Ο Επαμεινώνδας εν τω μεταξύ, δέχτηκε πλευρική επίθεση από τα αριστερά με αποτέλεσμα ο Κλεόμβροτος να απομακρυνθεί από τις γραμμές του. Η επίθεση του Επαμεινώνδα πραγματοποιήθηκε επίσης με τη δεξιά του πτέρυγα σε λοξό σχηματισμό για να προστατέψει την δική του εκτεθειμένη πλευρά καθώς επιτίθετο στους Σπαρτιάτες ιππείς. Σε αυτό το σημείο, ο Πελοπίδας και ο Ιερός Λόχος επιτέθηκαν στη πλευρά του Κλεόμβροτου με αποτέλεσμα τον μοιραίο τραυματισμό του Σπαρτιάτη βασιλιά και την πλήρη κατάρρευση της Σπαρτιάτης δεξιάς πλευράς.

Συνολικά, σκοτώθηκαν 1.000 Λακεδαιμόνιοι, συμπεριλαμβανομένων 400 Σπαρτιατών οπλιτών. Η Θήβα ήταν πλέον η ισχυρότερη πόλη στην Ελλάδα και μετά από 200 χρόνια νικών, κατέρρευσε ο μύθος του αήττητου της Σπάρτης.

Οι στρατηγικές που εφάρμοσε ο Επαμεινώνδας στη μάχη δεν ήταν εντελώς νέες, καθότι είχαν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν, περισσότερο λόγω ανάγκης παρά από σχεδιασμό και ουδείς τις είχε συνδυάσει για να δημιουργήσει μια τέτοια νικηφόρα φόρμουλα. Η μαζικά ενισχυμένη αριστερή πτέρυγα, η χρήση ιππικού μπροστά από τις γραμμές οπλιτών, η επίθεση υπό γωνία και η μετωπική επίθεση στις θέσεις του αντιπάλου ήταν συλλογικά, οι πιο καινοτόμες και αποτελεσματικές στρατηγικές που εφαρμόστηκαν στην αρχαία Ελλάδα και η ήττα της πανίσχυρης Σπάρτης συγκλόνισε τον Ελληνικό κόσμο.

Τρόπαιο της μάχης των Λεύκτρων

Σύμφωνα με τα έθιμα, στο πεδίο της μάχης αναγέρθηκε Τρόπαιο προκειμένου να τιμηθεί η νίκη των Θηβαίων έναντι των Σπαρτιατών. Από ένα αρχαίο Βοιωτικό νόμισμα πληροφορούμαστε για τη μορφή των τροπαίων, όπου επάνω σε στύλο στερεωνόταν μία πανοπλία από τα όπλα που αφαιρέθηκαν από τους ηττημένους αντιπάλους.

Διατηρείται το λίθινο κυλινδρικό βάθρο του μνημείου, το οποίο αναστηλώθηκε στο μέρος που βρέθηκε κατά το μεγαλύτερο τμήμα του. Το ύψος του βάθρου είναι υποθετικό. Επιστέφεται από διάζωμα τριγλύφων και μετοπών και σειρά λίθινων ανάγλυφων ασπίδων. Επάνω στο βάθρο ήταν στημένο το κυρίως τρόπαιο.

Το 1958 ο αρχιτέκτων-αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος πραγματοποίησε ανασκαφή στη θέση Μάρμαρα Λεύκτρων και εντόπισε τμήματα από το βάθρο του τροπαίου (τρίγλυφα και μετόπες και λίθινες ανάγλυφες ασπίδες).

Ο Ορλάνδος αναστήλωσε επίσης το μνημείο στη σημερινή του μορφή. Μετά την αναστήλωσή του βρέθηκε μία ακόμα λίθινη ασπίδα και τμήμα τριγλύφου σε αγρό της περιοχής Λεύκτρων.

Συνέπειες

Η ήττα της Σπάρτης οδήγησε στην διάλυση της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, καθώς πολλοί από τους συμμάχους έγιναν ανεξάρτητοι ή στράφηκαν στη Θήβα. Οι Μεσσήνιοι είλωτες ελευθερώθηκαν, ιδρύθηκε μια νέα πόλη της Μεσσήνης, η Μαντινεία, η οποία έχοντας υποφέρει υπό Σπαρτιατικό έλεγχο, αναδείχθηκε σε μια ακμάζουσα πόλη και στην Αρκαδία ιδρύθηκε μια νέα πόλη, η Μεγαλόπολις για να ελέγχει την Σπάρτη.

Μετά τη μάχη και την πλήρη ανατροπή του status quo στην Ελλάδα, η Αθήνα το 371 π.Χ. αιτήθηκε ειρηνευτική διάσκεψη, αλλά η Θήβα αρνήθηκε, διαιωνίζοντας τη διαμάχη μεταξύ των Ελληνικών πόλεων που είχε καταστρέψει την Ελλάδα τον προηγούμενο αιώνα. Η Αθήνα συμμάχησε με τον παλιό εχθρό της, τη Σπάρτη, αλλά η Θήβα, με την υποστήριξη των Περσών, συνέχισε τις επεκτατικές πολιτικές της και για άλλη μια φορά με επικεφαλής τον Επαμεινώνδα, νίκησε τη Σπαρτιάτικη και Αθηναϊκή συμμαχία στη μάχη της Μαντινείας το 362 π.Χ. Ωστόσο, ο Επαμεινώνδας σκοτώθηκε στη μάχη και μετά από έναν καταστροφικό αγώνα μεταξύ των διαδόχων του και τη συνεχιζόμενη αδυναμία της Αθήνας και της Σπάρτης, έληξε η βραχύβια κυριαρχία της Θήβας και οι Ελληνικές πόλεις ήταν πλέον ευάλωτες, γεγονός που εκμεταλλεύτηκε το 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ της Μακεδονίας.