Ξενοφών: Ο Αθηναίος ιστορικός και φιλόσοφος μαθητής του Σωκράτη

γράφει ο Χείλων

Ο Ξενοφών των Αθηνών ήταν στρατιωτικός, ιστορικός και φιλόσοφος σύγχρονος του Πλάτωνα και μαθητής του Σωκράτη. Είναι γνωστός για τα έργα του, ειδικά για την Κύρου Ανάβαση, τα Απομνημονεύματα και την Απολογία Σωκράτους (τα δύο τελευταία αφορούν στον Σωκράτη και μαζί με τα έργα του Πλάτωνα, αποτελούν τις πηγές όσων γνωρίζουμε για τον Σωκράτη). Αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι έγραψε περισσότερα από σαράντα έργα που ήταν πολύ δημοφιλή (συμπεριλαμβανομένης μιας σημαντικής πραγματείας για τα άλογα). Η Κύρου Ανάβασις έχει διαβαστεί ευρέως και θαυμάζεται επί αιώνες και οι περιγραφές του Ξενοφώντα για το έδαφος και την εκστρατεία είναι τόσο ακριβείς που χρησιμοποιήθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο ως οδηγός για τη κατάκτηση της Περσίας.

Μαρμάρινη προτομή του Ξενοφώντα μουσείο, Βερολίνου Unknown authorUnknown author. Scan by User:Gabor, Public domain, via Wikimedia Commons

Βίος

Ο Ξενοφών καταγόταν από τα Έρχεια της Αττικής (σημερινά Σπάτα). Ο πατέρας του Γρύλλος ήταν ευκατάστατος γαιοκτήμονας και στα νεανικά του χρόνια ο Ξενοφών βίωσε την αγροτική ζωή, ασχολήθηκε με την ιππασία και όπως όλοι οι εύποροι νέοι της εποχής του, έλαβε καλή μόρφωση. Υπήρξε μαθητής του Σωκράτη, τον οποίο σεβόταν και είχε ως πρότυπο, όπως και οι υπόλοιποι μαθητές, οι οποίοι ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία.

Ο Διογένης Λαέρτιος εξιστορεί ότι κάποτε όταν ήταν ακόμη νέος, ο Ξενοφών συνάντησε σε ένα στενό δρόμο τον Σωκράτη, ο οποίος, με τη ράβδο του, τον εμπόδισε να προχωρήσει και τον ρώτησε μεταξύ άλλων: «Πού οι άνθρωποι γίνονται καλοί και αγαθοί;». Ο Ξενοφών βρέθηκε σε αμηχανία και ο Σωκράτης του απάντησε «Έπου και μάνθανε! = ακολούθησε και μάθε». Από τότε ο Ξενοφών έγινε μαθητής του Σωκράτη και τον θεωρούσε πρότυπο.

Ο Ξενοφών θαύμαζε τον τρόπο ζωής των Σπαρτιατών και συνδέθηκε με τον βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο Β’, στο πλευρό του οποίου πολέμησε το 394 π.Χ. στην μάχη της Κορώνειας εναντίον του αντί Σπαρτιατικού συνασπισμού, μέλος του οποίου ήταν και η πατρίδα του, η Αθήνα. Όπως ήταν φυσικό, για την πράξη του αυτή τιμωρήθηκε με εξορία από την Αθήνα, ενώ αντίθετα οι Σπαρτιάτες τον τίμησαν προσφέροντάς του προξενία (άδεια διαμονής στη Σπάρτη) και του δώρισαν μεγάλο αγρόκτημα στη Σκιλλούντα της Ηλείας, κοντά στην Ολυμπία, όπου εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του και έζησε είκοσι χρόνια ασχολούμενος με αγροτικά έργα και τη συγγραφή βιβλίων.

Ο Ξενοφών απέκτησε δύο γιούς τον Γρύλλο και τον Διόδωρο εκ των οποίων ο πρώτος πολέμησε και φονεύθηκε στην μάχη της Μαντινείας το 362 π.Χ.

Η πορεία του Ξενοφώντα και των Μυρίων DHUSMA, Public domain, via Wikimedia Commons

Εκστρατεία

Το 401 π.Χ. ο Ξενοφών καλείται από τον φίλο του Πρόξενο τον Βοιωτό (στρατηγός στην υπηρεσία του Κύρου) που διέτριβε στις Σάρδεις, να συμμετάσχει στην εκστρατεία του γιου του βασιλιά Δαρείου Β’ και διεκδικητή του θρόνου, Κύρου του Νεότερου εναντίον του αδελφού του βασιλέα Αρταξέρξη Β’. Ο ενθουσιασμός του Ξενοφώντα για την πρόσκληση φαίνεται από το γεγονός ότι σε προτροπή του Σωκράτη να πάρει χρησμό από το Μαντείο των Δελφών καταφέρνει να αποσπάσει θετική απάντηση κάνοντας πλάγια ερώτηση (αντί της ορθής, δηλαδή να πάει ή όχι) που ήταν η εξής: «Σε ποιόν Θεό θα πρέπει να κάνω θυσία ώστε να πετύχει το ταξίδι μου και να επιστρέψω σώος;» και βέβαια η σοφία του Μαντείου του Απόλλωνα, που αντιλήφθηκε το σκοπό, του απάντησε να θυσιάσει σε μια σειρά από θεούς «επ’ αγαθώ και μη» (=για καλό και για κακό).

Έτσι ο Ξενοφών βρέθηκε στην Ασία στο πλευρό του Κύρου, τον οποίο άρχισε να θαυμάζει λόγω του θαυμασμού που έτρεφε ο τελευταίος για τους Έλληνες. Συγκεκριμένα έλεγε ο Κύρος ότι «θέλει τους Έλληνες συμμάχους του, όχι γιατί δεν είχε στρατό αλλά γιατί τους θεωρούσε ανώτερους από όλους τους λαούς» (Ανάβασις Ι 7.3). Ακόμη μακάριζε τους Έλληνες για την μόνιμα κυριαρχούσα ελευθερία τους, που εκείνος προτιμούσε αντί πάντων (την ελευθερίαν ελοίμην αν αντί ων έχω πάντων και άλλων πολλαπλασίων Ανάβασις βιβλίο 1.7.4) και θεωρούσε ως προϊόν αυτής της ελευθερίας την πολεμική και ηθική υπεροχή των Ελλήνων.

Αυτός ήταν και ο λόγος που ουδέποτε οι Πέρσες έκαναν πόλεμο, είτε μεταξύ τους είτε ακόμη και με τους Έλληνες, χωρίς την βοήθεια Ελλήνων (Κυρ. Παιδ VIII 8,26). Δεν είναι γνωστό με τι βαθμό ή αξίωμα ο Ξενοφών συμμετείχε στον Περσικό στρατό και στην αυλή του Κύρου, το σίγουρο πάντως είναι ότι ήταν συνδαιτυμόνας και εκ των στενότερων συνομιλητών του.

Μετά τον θάνατο του Κύρου στην μάχη στα Κούναξα και την δόλια εξόντωση των Ελλήνων στρατηγών από τον Τισσαφέρνη οδήγησε μαζί με τον στρατηγό Χειρίσοφο τους Μυρίους (=10.000 Έλληνες μισθοφόρους) από τα υψώματα της Αρμενίας προς την Τραπεζούντα στις ακτές του Ευξείνου Πόντου και μετά διά θαλάσσης προς τα δυτικά πίσω στην Ελλάδα. Κατά τη διαδρομή αντιμετώπισαν δυσκολίες, αφού αναγκάστηκαν να πολεμήσουν εχθρικούς λαούς όπως Αρμένιους, Χάλδους, Μήδους και άλλους, υπέμειναν κακουχίες όπως χιονοθύελλες, ενώ στην Θράκη με την υποστήριξή τους ο Σεύθης Β’ έγινε βασιλιάς των Οδρυσών και της Θράκης. Η καταγραφή από τον Ξενοφώντα αυτού του ηρωικού ταξιδιού, ονομάστηκε Κύρου Ανάβασις.

Τμήματα από τα Ελληνικά του Ξενοφώντα, Πάπυρος PSI 1197, Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, Φλωρεντία. Sailko, CC BY 3.0 g/licenses/by/3.0>, via Wikimedia Commons

Συγγραφικό έργο

Ο Ξενοφών ανέπτυξε πλούσια και πολυσχιδή δραστηριότητα, φαινόμενο που αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα των λογίων της εποχής του. Στο έργο του υπήρξε καθοριστική η επίδραση του δασκάλου του Σωκράτη και του βασιλιά Αγησίλαου. Στον πρώτο θαύμαζε την προσήλωση στις ηθικές αξίες της ζωής και στον δεύτερο τις αρετές και τις ηγετικές του ικανότητες. Ανήσυχη φύση, με ροπή στις περιπέτειες, είχε πολλά και ποικίλα ενδιαφέροντα, όπως αποδεικνύεται από το περιεχόμενο των έργων που έχουν σωθεί.

Στον τομέα της ιστοριογραφίας με τα «Ελληνικά» του, που διαιρούνται σε 7 βιβλία, συνεχίζει συνειδητά το έργο του Θουκυδίδη και καλύπτει την περίοδο από το 411 π.Χ. ως 361 π.Χ..

Γενικότερη σημασία για την πολιτική φιλοσοφία έχει η «Κύρου παιδεία» σε 8 βιβλία, όπου στο πνεύμα της σοφιστικής – Σωκρατικής ιδεολογίας και με πρότυπο την ιστορική και μυθιστορηματική προσωπογραφία του ιδρυτή της Περσικής αυτοκρατορίας Κύρου Β’, συνθέτει την προσφιλή εικόνα του ιδανικού μονάρχη.

Η Αττική διάλεκτος του Ξενοφώντα διακρίνεται για την καθαρότητά της. Η γλωσσική ομαλότητα, τα εύληπτα νοήματα και η απλότητα του ύφους κατακτούσαν τους αναγνώστες του. Χαρακτηριστικά ο Διογένης Λαέρτιος ονόμαζε τον Ξενοφώντα «Αττική Μούσα» λόγω της γλυκύτητας της γραφής του.

Ο Σωκράτης και ο νεαρός Ξενοφών (λεπτομέρεια τοιχογραφίας του Ραφαήλ της Σχολής των Αθηνών) στο Βατικανό Raphael, Public domain, via Wikimedia Commons

Ακολουθούν τα έργα του:

Κύρου Ανάβασις: (δημοσιεύτηκε με το ψευδώνυμο Θεμιστογένης ο Συρακούσιος) Στο σύγγραμμα ο ιστορικός διηγείται με ζωντάνια και αμεσότητα γεγονότα που έζησε ο ίδιος. Πρόκειται για στρατιωτικά απομνημονεύματα, διαιρούμενα σε επτά βιβλία, με πολλές γεωγραφικές και εθνογραφικές λεπτομέρειες. Παρουσιάζεται η εκστρατεία του Κύρου (Ανάβασις = πορεία προς το εσωτερικό της Ασίας) εναντίον του αδελφού του, Αρταξέρξη. Το κύριο μέρος, όμως, του έργου περιλαμβάνει την κάθοδο (κατάβασις) των μυρίων των 13.000 δηλαδή Ελλήνων μισθοφόρων που συμμετείχαν στην εκστρατεία και έπειτα από περιπετειώδη περιπλάνηση, κατά την υποχώρησή τους, έφτασαν στον Εύξεινο Πόντο και στη Θράκη το 400 π.Χ.

Ελληνικά: Ο συγγραφέας, σε επτά βιβλία, διηγείται την ιστορία των Ελληνικών πόλεων από το 411 π.Χ., απ’ όπου ο Θουκυδίδης σταμάτησε την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, μέχρι το 362 π.Χ. Αναζητά τα αίτια των γεγονότων, αλλά μένει στην επιφάνεια των πραγμάτων, σε αντίθεση με τη λεπτομερή αναζήτηση του Θουκυδίδη· ακόμη και οι αγορεύσεις που υπάρχουν στο έργο του δεν διαφωτίζουν πλήρως τις αντιπαραθέσεις των δυνάμεων.

Ξενοφώντος Αγησίλαος Robert WestPublication date 1880, Public domain, via Wikimedia Commons

Αγησίλαος: Πρόκειται για ρητορικό εγκώμιο του βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαου, τον οποίο ο συγγραφέας θαυμάζει και παρουσιάζει ως πρότυπο καλού ηγεμόνα.

Φιλοσοφικά: Τα πρώτα τρία έργα, Απομνημονεύματα, Απολογία Σωκράτους, Συμπόσιον, λέγονται Σωκρατικά, διότι κυριαρχούν ο Σωκράτης και η διδασκαλία του.

Απομνημονεύματα: Το έργο διαιρείται σε τέσσερα βιβλία και αποτελεί υπεράσπιση του Σωκράτη εναντίον της κατηγορίας ότι δεν πιστεύει στους θεούς και διαφθείρει τους νέους. Παρουσιάζονται, με μορφή αναμνήσεων, συζητήσεις και διάλογοι του μεγάλου στοχαστή και δασκάλου, με άλλους συνομιλητές και με τον Ξενοφώντα, με κύριο στόχο την αποκατάσταση της μνήμης του Σωκράτη.

Απολογία Σωκράτους: (η γνησιότητα του έργου έχει αμφισβητηθεί) Πρόκειται για υπερασπιστικό κείμενο του Σωκράτη που δίνει διαφορετική εκδοχή σε σχέση με την Απολογία του Πλάτωνα. Με την απολογία του δασκάλου στο δικαστήριο προβάλλονται η ηθική και η σοφία του.

Συμπόσιον φιλοσόφων: Περιγράφεται μια συνεστίαση την οποία προσφέρει ο πλούσιος Καλλίας, με την ευκαιρία της νίκης του νέου Αυτόλυκου στα Παναθήναια. Στη διάρκεια του συμποσίου ο Σωκράτης διαλέγεται με άλλους φιλοσόφους και διατυπώνει τις απόψεις του για τις δύο όψεις του έρωτα (σωματικό και πνευματικό), την ηδονή, τον πλούτο, την ομορφιά κ.ά.

Ο Ξενοφών υπαγορεύει την ιστορία του, εικονογράφηση από το «Hutchinson’s History of the Nations», 1915 A. C. Weatherstone (1888–1929), Public domain, via Wikimedia Commons

Οικονομικός: Έχει μορφή διαλόγου και αρχίζει με έπαινο της γεωργίας. Ο Ισχόμαχος (= ο Ξενοφώντας μεταμφιεσμένος), ένας εύπορος κτηματίας, περιγράφει στον Σωκράτη πώς οργανώνει την ημέρα του, πώς διοικεί το αγρόκτημά του και πώς εκπαιδεύει τη νεαρή γυναίκα του στα οικιακά καθήκοντα. Οι πρακτικές συμβουλές του έργου έκαναν τον συγγραφέα ιδιαίτερα αγαπητό και το συγκεκριμένο σύγγραμμα θεωρείται από τα καλύτερά του.

Ιέρων ή Τυραννικός: Διαλογικό πολιτικό σύγγραμμα στο οποίο ο τύραννος των Συρακουσών, Ιέρων, συζητάει υποθετικά με τον ποιητή Σιμωνίδη για την τυραννία. Ο Σιμωνίδης συμβουλεύει τον Ιέρωνα, ώστε να γίνει η τυραννία πιο ανεκτή στον λαό αλλά και στον ίδιο τον τύραννο.

Κύρου Παιδεία: Το έργο αποτελεί είδος μυθιστορηματικής βιογραφίας του ιδρυτή του Περσικού κράτους, του Κύρου του Μέγα (590-529 π.Χ.). Διαιρείται σε οκτώ βιβλία και περιέχει όχι μόνο την αγωγή αλλά και όλη τη ζωή του ηγέτη.

Λακεδαιμονίων πολιτεία: Η αγάπη του Ξενοφώντα προς τη Σπάρτη τον οδήγησε στη σύνθεση του συγγράμματος, στο οποίο περιγράφει το πολίτευμα της Σπάρτης, τη στρατιωτική οργάνωση και τη λειτουργία των θεσμών. Το πολίτευμα του Λυκούργου και η Σπαρτιατική βασιλεία αποτελούν για τον συγγραφέα τη βάση της Σπαρτιατικής ισχύος.

Πόροι ή περί προσόδων: Το έργο ασχολείται με τις οικονομικές συνθήκες της Αθήνας και γίνονται προτάσεις, μέσα και τρόποι, για την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της πόλης.

Κυνηγετικός: (αμφισβητούμενης γνησιότητας): Ο συγγραφέας προσπαθεί να αποδείξει πως το κυνήγι είναι εξαιρετικό παιδευτικό μέσο, «εὔρημα θεῶν».

Περί ιππικής: Απευθύνεται σε έναν ιππέα, στον οποίο ο Ξενοφών, ως έμπειρος της ιππικής, δίνει οδηγίες για την περιποίηση του αλόγου του.

Ιππαρχικός: Περιγράφονται τα καθήκοντα του ιππάρχου (= διοικητή του ιππικού).

Θάνατος

Ο Ξενοφών εξορίστηκε από την Αθήνα, είτε διότι πολέμησε υπό τον Σπαρτιάτη βασιλιά Αγησίλαο εναντίον των Αθηναίων στην Κορώνεια είτε λόγω της σχέσης του με τον Κύρο. Οι Σπαρτιάτες τού έδωσαν περιουσία στη Σκιλλούντα, κοντά στην Ολυμπία στην Ήλιδα, όπου συνέγραψε την Ανάβαση. Η εξορία του ανεκλήθη όταν γιος του Γρύλλος πολέμησε για την Αθήνα στη Μαντίνεια, ενώ ο Ξενοφών ζούσε. Ο Ξενοφών πέθανε στην Κόρινθο (ή ίσως στην Αθήνα) και η ημερομηνία θανάτου του είναι αβέβαιη. Το 371 π.Χ., μετά τη μάχη στα Λεύκτρα, οι Ήλειοι κατάσχεσαν την περιουσία του Ξενοφώντα και σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, ο Ξενοφών μετοίκησε στην Κόρινθο. Ο Διογένης γράφει ότι ο Ξενοφών έζησε στην Κόρινθο μέχρι το θάνατό του το 354 π.Χ. ενώ ο Παυσανίας αναφέρει τον τάφο του Ξενοφώντα στη Σκιλλούντα.

Ο Ξενοφών οδηγεί τους Μύριους μέσω της Περσίας στη Μαύρη Θάλασσα. Εικονογράφηση του 19ου αιώνα John Steeple Davis, Public domain, via Wikimedia Commons

Αξιολόγηση

Ουδείς αμφισβητεί το αξιόλογο και πολύπλευρο ταλέντο του Ξενοφώντα. Ως ιστορικός υπολείπεται του Θουκυδίδη στην αντικειμενικότητα της εξιστόρησης και στο βάθος των νοημάτων, αλλά ως συγγραφέας είναι υποδειγματικός για την ενάργεια, τη φυσικότητα και την παραστατικότητα της αφήγησης. Ενδιαφέρεται περισσότερο για την ψυχολογία των ανθρώπων παρά για την ανάλυση των πολιτικών δυνάμεων. Η θρησκευτική θεώρηση των πραγμάτων από τον ιστορικό παραπέμπει στον Ηρόδοτο και η αφήγησή του ενίοτε έχει ηθικολογικό ύφος.

Η επίδρασή του υπήρξε σημαντική στους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Ο Ιούλιος Καίσαρ τον εκτιμούσε και ο Κικέρων μετέφρασε τον Οικονομικό και τμήμα της Κύρου Παιδείας· η εκτίμηση που απολαμβάνει φτάνει έως τους νεότερους. Λόγω του απλού Αττικού ύφους, είναι ένας από τους πρώτους κλασικούς συγγραφείς που μελετούν όσοι σπουδάζουν αρχαία Ελληνικά. Περισσότερο από όλα τα έργα του η Ανάβαση, από την αρχαιότητα ακόμη, κατέστη προσφιλές πανελλήνιο ανάγνωσμα. Η περιπέτεια των Μυρίων, απέκτησε μεγάλη φήμη στον αρχαίο κόσμο και είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μέγας Αλέξανδρος υπενθύμισε στους στρατιώτες του (στην Ισσό το 331 π.Χ.) το ένδοξο κατόρθωμά τους.

Πηγές – βιβλιογραφία

chilonas

https://el.wikipedia.org/wiki/Ξενοφών

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Suggrafeis/Xenofon.htm

Κύρου Ἀνάβασις

Internet Encyclopedia of Philosophy: Xenophon

John Dillery «Xenophon and the History of his Times» 1995 New York: Routledge