Η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας υπενθυμίζει στο κοινό ότι οι ηγέτες πρέπει να μπορούν να σχεδιάζουν το μέλλον με βάση όσα συνέβησαν στο παρελθόν, παραδείγματα καταδεικνύονται κατά την απόδοσή τους στις «μεγάλες πληγές».
Του Joel Christensen
Τον πέμπτο αιώνα π.Χ., ο θεατρικός συγγραφέας Σοφοκλής ξεκίνησε τον «Οιδίπους Τύραννος» με τον ομώνυμο χαρακτήρα να παλεύει να εντοπίσει την αιτία της πανώλης που έπληξε την πόλη του, τη Θήβα.
Ως κάποιος που γράφει για την πρώιμη Ελληνική ποίηση, περνάω πολύ χρόνο σκεπτόμενος γιατί η απόδοσή της ήταν τόσο καθοριστική για την αρχαία ζωή. Μια απάντηση είναι ότι τα έπη και οι τραγωδίες βοήθησαν τους αρχαίους αφηγητές και το κοινό να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τον ανθρώπινο πόνο.
Από αυτή την άποψη, οι πληγές λειτούργησαν ως διάταξη για ένα ακόμη πιο κρίσιμο θέμα στον αρχαίο μύθο: τη νοημοσύνη ενός ηγέτη. Στην αρχή της «Ιλιάδας», για παράδειγμα, ο προφήτης Κάλχας – που γνωρίζει την αιτία μιας πανώλης εννέα ημερών – επαινείται ως κάποιος «που ξέρει τι είναι, τι θα γίνει και τι συνέβη πριν».
Αυτή η γλώσσα προσδοκά μια κύρια κριτική στον θρυλικό βασιλιά του Ομήρου Αγαμέμνονα: ότι δεν γνωρίζει «το πριν και το μετά».
Τα έπη υπενθυμίζουν στο κοινό τους ότι οι ηγέτες πρέπει να είναι σε θέση να σχεδιάζουν το μέλλον με βάση το τι έχει συμβεί στο παρελθόν. Πρέπει να κατανοήσουν την αιτία και το αποτέλεσμα. Τι προκάλεσε την πανούκλα; Θα μπορούσε να είχε αποτραπεί;
Πανούκλα στην Αθήνα. J. Fittler / Wikimedia Commons/ CC-BY-4.0
Ανθρώπινη απερισκεψία
Οι μύθοι βοηθούν το κοινό τους να κατανοήσει τις αιτίες των πραγμάτων. Όπως τονίζουν οι θεωρητικοί της αφήγησης όπως ο Mark Turner και οι ειδικοί στη μνήμη όπως ο Charles Fernyhough, οι άνθρωποι μαθαίνουν πώς να συμπεριφέρονται από ιστορίες και έννοιες της αιτίας και του αποτελέσματος στην παιδική ηλικία. Η γραμμική ακολουθία του πριν, του τώρα και του μετά επικοινωνεί τις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων και το πώς εμείς, ως άνθρωποι, κατανοούμε τη δική μας ευθύνη στον κόσμο.
Οι ιστορίες πανούκλας παρέχουν ρυθμίσεις όπου η μοίρα ωθεί την ανθρώπινη οργάνωση στα άκρα. Οι ανθρώπινοι ηγέτες είναι σχεδόν πάντα κρίσιμοι για την αιτιακή αλληλουχία, όπως παρατηρεί ο Δίας στην «Οδύσσεια» του Ομήρου, λέγοντας, όπως το έχω μεταφράσει, «Οι άνθρωποι πάντα κατηγορούν τους θεούς για τα βάσανά τους / αλλά βιώνουν πόνο πέρα από τη μοίρα τους εξαιτίας τους δική της απερισκεψίας».
Τα προβλήματα που δημιουργούν οι άνθρωποι ξεπερνούν τις απλές πληγές: ο ποιητής Ησίοδος γράφει ότι ο κορυφαίος Έλληνας θεός, ο Δίας, έδειξε την αποδοκιμασία του για τους κακούς ηγέτες επιβαρύνοντάς τους με στρατιωτικές αποτυχίες καθώς και πανδημίες.
Οι συνέπειες των ανθρώπινων αποτυχιών είναι ένα ρεφρέν στην αρχαία κριτική των ηγετών, με ή χωρίς πληγές: Η «Ιλιάδα», για παράδειγμα, περιγράφει ηγεμόνες που «καταστρέφουν τον λαό τους από απερισκεψία». Η «Οδύσσεια» τη διατυπώνει ως «οι κακοί βοσκοί καταστρέφουν τα κοπάδια τους».
Καταστροφικές πληγές
Οι πληγές ήταν συνηθισμένες στον αρχαίο κόσμο, αλλά δεν κατηγορούσαν για όλες τους ηγέτες. Όπως και άλλες φυσικές καταστροφές, συχνά κατηγορούσαν τους θεούς.
Αλλά οι ιστορικοί, όπως ο Πολύβιος τον 2ο αιώνα π.Χ. και ο Λίβιος τον πρώτο αιώνα π.Χ., αφηγούνται επίσης συχνά επιδημίες που χτυπούν στρατούς και ανθρώπους σε βάλτους ή πόλεις με κακή υγιεινή. Οι φιλόσοφοι και οι γιατροί έψαξαν επίσης για ορθολογικές προσεγγίσεις – κατηγορώντας το κλίμα ή τη ρύπανση.
Όταν ο ιστορικός Θουκυδίδης αφηγείται πώς μια πανούκλα με υποτιθέμενη προέλευση από την Αιθιοπία έπληξε την Αθήνα το 430 π.Χ., περιγράφει γλαφυρά ασθενείς που έπασχαν από ξαφνικό υψηλό πυρετό, δύσπνοια και μια σειρά από ασθενικά εκκρίματα. Όσοι επέζησαν από την αρρώστια είχαν υπομείνει τόσο παραληρημένο πυρετό που μερικές φορές δεν τα θυμόντουσαν όλα.
Η Αθήνα ως κράτος ήταν απροετοίμαστη να αντιμετωπίσει την πρόκληση εκείνης της πανούκλας. Ο Θουκυδίδης περιγράφει τη ματαιότητα οποιασδήποτε ανθρώπινης απάντησης: Οι εκκλήσεις προς τους θεούς και το έργο των γιατρών –που πέθαναν σωρηδόν– ήταν εξίσου άχρηστες.
Η ασθένεια προκάλεσε τον όλεθρο επειδή οι Αθηναίοι συγκεντρώθηκαν μέσα στα τείχη της πόλης για να περιμένουν τον Σπαρτιατικό στρατό κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Ωστόσο, παρά την τρομερή φύση της πανώλης, ο Θουκυδίδης επιμένει ότι το χειρότερο μέρος ήταν η απόγνωση που ένιωθαν οι άνθρωποι από τον φόβο και τη «φρίκη των ανθρώπινων όντων να πεθαίνουν σαν πρόβατα».
Οι άρρωστοι πέθαιναν από παραμέληση, από έλλειψη κατάλληλου καταφυγίου και από ασθένειες που εξαπλώθηκαν από ακατάλληλες ταφές σε μια απροετοίμαστη και υπερπλήρη πόλη, ακολουθούμενη από λεηλασίες και ανομία.
Η Αθήνα, στημένη ως φρούριο ενάντια στους εχθρούς της, έφερε την καταστροφή πάνω της.
Βγάζοντας νόημα από ανθρώπινα ελαττώματα
Από τις μαρτυρίες για την πανούκλα έχουν μείνει τα ονόματα του πλήθους που πέθαναν σε αυτές. Ο Όμηρος, ο Σοφοκλής και ο Θουκυδίδης μας λένε ότι πέθαναν οι μάζες. Αλλά οι πληγές στις αρχαίες αφηγήσεις είναι συνήθως η αρχή, όχι το τέλος της ιστορίας. Μια πανούκλα δεν σταμάτησε τον Τρωικό πόλεμο, δεν εμπόδισε τους γιους του Οιδίποδα να διεξάγουν εμφύλιο πόλεμο ούτε έδωσε στους Αθηναίους αρκετούς λόγους για να κάνουν ειρήνη.
Για χρόνια μετά τις καταστροφές της πανώλης, η Αθήνα εξακολουθούσε να υποφέρει από ενδομαχίες, τοξικές πολιτικές και εγωιστές ηγέτες. Η λαϊκή πολιτική οδήγησε στην καταστροφική εκστρατεία της Σικελίας το 415 π.Χ., σκοτώνοντας χιλιάδες Αθηναίους – αλλά και πάλι η Αθήνα επέζησε.
Μια δεκαετία αργότερα, οι Αθηναίοι εισέβαλαν ξανά σε πολιτικές φατρίες και τελικά δίωξαν τους δικούς τους στρατηγούς μετά από μια ναυτική νίκη το 406 π.Χ. στις Αργινούσες. Το 404 π.Χ., μετά από πολιορκία, η Σπάρτη νίκησε την Αθήνα. Όμως, όπως μαθαίνουμε από τον Ελληνικό μύθο, ήταν –και πάλι– οι ηγέτες της Αθήνας και οι άνθρωποι που νίκησαν τον εαυτό τους.
Ο Joel Christensen είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Brandeis. Το άρθρο εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα Αγγλικά στο Conversation
Reviewed by Αρχαία Ελληνικά
on
Δευτέρα, Δεκεμβρίου 13, 2021
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια: