Έφεσος: Μια από τις σημαντικότερες πόλεις στον αρχαίο κόσμο

Η Ελληνική θεά Νίκη όπως απεικονίζεται στην Έφεσο, στη σημερινή Τουρκία. Η πόλη ήταν μια από τις σημαντικότερες στον αρχαίο κόσμο. Χρονολογείται στον 1ο – 2ο αιώνα μ.Χ., στέκεται στη δυτική πλευρά της πλατείας Δομιτιανού της πόλης, διακοσμώντας κάποτε ένα δακτύλιο σε αψίδα πάνω από την «Πύλη του Ηρακλή» στην οδό Κουρήτες. Το ανάγλυφο θεωρείται ότι προήλθε αρχικά από άλλο μνημείο και ότι χτίστηκε στην πύλη τον 4ο αιώνα μ.Χ. Φωτογραφία: Aw58

Η Έφεσος, μια αρχαία Ελληνική πόλη στις ακτές της Ιωνίας, είναι ένας από τους μεγαλύτερους αρχαιολογικούς θησαυρούς στη Γη, με ολόκληρη την πόλη να έχει καταχωρηθεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Η μεγάλη πόλη, που πέρασε από ατελείωτες μεταμορφώσεις με τα χρόνια ως αποτέλεσμα σεισμών, πολέμων και κατακτήσεων, ιδρύθηκε τον 10ο αιώνα π.Χ. στη θέση της πρώην πρωτεύουσας του Αρζαβάν από Έλληνες αποίκους της Αττικής και της Ιωνίας.

Κατά την κλασική Ελληνική εποχή ήταν μια από τις δώδεκα πόλεις της Ιωνικής Συμμαχίας.

Η πόλη ήταν διάσημη στην εποχή της για τον κοντινό Ναό της Αρτέμιδος (ολοκληρώθηκε γύρω στο 550 π.Χ.), που θεωρούνταν ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου. Τα πολλά μνημειώδη κτίριά του περιελάμβαναν τη Βιβλιοθήκη του Κέλσου και ένα θέατρο ικανό να φιλοξενήσει τουλάχιστον 24.000 θεατές.

Οι αρχαιολόγοι υπολογίζουν ότι ο πληθυσμός οποιασδήποτε αρχαίας πόλης ήταν δέκα φορές μεγαλύτερος από τη χωρητικότητα του μεγαλύτερου θεάτρου της. Ως εκ τούτου, πιστεύουν ότι ο πληθυσμός της Εφέσου ήταν περίπου 250.000.

Η Έφεσος είχε επίσης μια από τις «επτά εκκλησίες της Ασίας» που αναφέρονται στο Βιβλίο της Αποκάλυψης. Το Ευαγγέλιο του Ιωάννη μπορεί επίσης να γράφτηκε εκεί, και ήταν ο τόπος πολλών Χριστιανικών Συνόδων του 5ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένων των Συνόδων της Εφέσου που πραγματοποιήθηκαν το 431, 449 και 475 μ.Χ.

Η πόλη καταστράφηκε από τους Γότθους στην εισβολή τους το έτος 263, αν και ξαναχτίστηκε, η μεγάλη σημασία της ως εμπορικό κέντρο μειώθηκε καθώς το λιμάνι της σιγά-σιγά λάσπωσε από τον ποταμό Μαίανδρο. Το έτος 614 καταστράφηκε μερικώς από σεισμό.

Τελικά εγκαταλείφθηκε, αυτό θα μπορούσε να ήταν μια μεταμφίεση για την Έφεσο, καθώς τα αρχαία ερείπιά της βρίσκονται σε κοινή θέα, αντί να ταφούν κάτω από κτίρια αιώνων.

Σήμερα, η αρχαία πόλη της Εφέσου είναι μια τεράστια έλξη για διεθνείς τουρίστες και μελετητές λόγω της αρχαίας προέλευσής της και των πολλών ιστορικών θησαυρών της.

Το 2015, ολόκληρη η πόλη χαρακτηρίστηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Ο ναός του Αδριανού στην Έφεσο. Φωτογραφία: Kitkatcrazy / δημόσιος τομέας

Οικισμός Νεολιθικής Εποχής

Οι περιοχές γύρω από την Έφεσο κατοικήθηκαν ήδη από τη Νεολιθική Εποχή (περίπου 6000 π.Χ.), όπως φαίνεται από στοιχεία από ανασκαφές στους κοντινούς τεχνητούς τύμβους γνωστούς ως «tells» στην Arvalya και στο Cukurici.

Αφού ιδρύθηκε ως αττικο-ιωνική αποικία τον 10ο αιώνα π.Χ., ο ηγεμόνας Άνδροκλος έδιωξε τους περισσότερους γηγενείς Κάρες και Λελέγες κατοίκους της πόλης και ένωσε τον λαό του με τους υπόλοιπους. Ήταν ένας επιτυχημένος πολεμιστής και ως βασιλιάς μπόρεσε να ενώσει τις δώδεκα πόλεις της Ιωνίας μαζί στην Ιωνική Συμμαχία.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η πόλη άρχισε να ευημερεί. Ο Άνδροκλος και ο σκύλος του απεικονίζονται στη ζωφόρο του ναού του Αδριανού, που χρονολογείται από τον 2ο αιώνα.

Ένας ναός αφιερωμένος στον Αιγύπτιο θεό Σέραπις, ο οποίος επίσης ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελληνική πόλη, χτίστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. ως σύμβολο αφοσίωσης. θεωρείται ο καλύτερα διατηρημένος και μεγαλύτερος ναός σε όλη την Ανατολία. Κατασκευάστηκε σε μια περιοχή έκτασης 7.700 τετραγωνικών μέτρων (194.520.997 τετραγωνικά πόδια), ενώ το κτίριο από μόνο του έχει έκταση πάνω από 1.000 τετραγωνικά μέτρα (10.764 τετραγωνικά πόδια).

Αν και ταρακουνήθηκε από τον σεισμό, σχεδόν όλα τα κομμάτια του ναού παραμένουν άθικτα. Το Ίδρυμα Εφέσου έχει αναλάβει το έργο αποκατάστασης, μετά την αποκατάσταση της περίφημης Βιβλιοθήκης Κελσίου της πόλης.

Η Ελληνική θεά Άρτεμις και η μεγάλη θεά της Ανατολίας Κυβέλη ταυτίστηκαν και λατρεύονταν μαζί ως «Άρτεμις της Εφέσου». Η πολύστομη «Κυρά της Εφέσου», που ταυτιζόταν με την Άρτεμη, λατρευόταν στο ναό της Αρτέμιδος, που ήταν το μεγαλύτερο κτίσμα στον αρχαίο κόσμο, σύμφωνα με τον Παυσανία.

Ο Ναός της Αρτέμιδος, ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου, ήταν κάποτε 418 πόδια επί 239 πόδια με πάνω από 100 μαρμάρινες κολόνες ύψους 56 πόδια η καθεμία. Ο ναός χάρισε στην πόλη τον τίτλο «Υπηρέτης της Θεάς».

Ο Πλίνιος μας λέει ότι η υπέροχη κατασκευή χρειάστηκε 120 χρόνια για να χτιστεί, αλλά τώρα αντιπροσωπεύεται μόνο από μια μοναχική στήλη, που αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια μιας αρχαιολογικής ανασκαφής από το Βρετανικό Μουσείο τη δεκαετία του 1870 και στέκεται ακόμα μόνη στο κέντρο των ερειπίων πάνω στο χορτάρι.

Μερικά θραύσματα της ζωφόρου και άλλα μικρά ευρήματα αφαιρέθηκαν – άλλα στο Λονδίνο και άλλα στα Αρχαιολογικά Μουσεία της Κωνσταντινούπολης.

Ο αρχαίος Έλληνας συγγραφέας αναφέρει ότι ο ναός χτίστηκε πριν από την άφιξη των Ιώνων. Από αυτή την αρχική δομή, δεν έχει μείνει σχεδόν ίχνος.

Μια σύγχρονη αναπαράσταση του Ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Φωτογραφία: Zee Prime

Περίπου το 650 π.Χ., η Έφεσος δέχτηκε επίθεση από τους Κιμμέριους, οι οποίοι ισοπέδωσαν την πόλη, συμπεριλαμβανομένου του μεγάλου ναού της Αρτέμιδος.

Περίπου το 560 π.Χ., η Έφεσος κατακτήθηκε από τους Λυδούς υπό τον βασιλιά Κροίσο, ο οποίος αντιμετώπισε τους κατοίκους με σεβασμό και μάλιστα έγινε ο κύριος συντελεστής στην ανοικοδόμηση του ναού της Αρτέμιδος. Η υπογραφή του έχει βρεθεί στη βάση μιας από τις στήλες του ναού (τώρα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο).

Η πόλη έπεσε αργότερα στον Περσικό διοικητή του στρατού Χαρπάγος το 547 π.Χ. Στη συνέχεια οι Πέρσες ενσωμάτωσαν τις Ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας στην Αχαιμενιδική Αυτοκρατορία τους.

Οι Εφέσιοι συμμετείχαν στην Ιωνική Εξέγερση κατά της περσικής κυριαρχίας στη Μάχη της Εφέσου το 498 π.Χ., η οποία υποκίνησε τους ελληνοπερσικούς πολέμους. Το 479 π.Χ., οι Ίωνες, μαζί με την Αθήνα, κατάφεραν να εκδιώξουν τους Πέρσες από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Το 478 π.Χ., οι ιωνικές πόλεις με την Αθήνα συμμετείχαν στη Δηλιακή Συμμαχία κατά των Περσών.

Απελευθέρωση της πόλης κατά την Ελληνιστική περίοδο, άνθηση των κλασικών ρωμαϊκών χρόνων

Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος νίκησε τις περσικές δυνάμεις στη μάχη του Γρανικού το 334 π.Χ., οι Ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας απελευθερώθηκαν.

Κατά την Κλασική Ρωμαϊκή περίοδο, η οποία διήρκεσε από το 129 π.Χ. έως το 395 μ.Χ., η Έφεσος, ως μέρος του βασιλείου της Περγάμου, έγινε υποκείμενο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, περιλαμβάνοντας τον ζυγό της το 129 π.Χ. μετά την καταστολή της εξέγερσης του Ευμένη Γ'.

Ο Μάρκος Αντώνιος έγινε δεκτός από την Έφεσο όταν ήταν ανθύπατος της Ρώμης, και πάλι το 33 π.Χ. με την Κλεοπάτρα, όταν συγκέντρωσε τον στόλο του 800 περίπου πλοία πριν από την αποφασιστική μάχη του Ακτίου με τον Οκτάβιο.

Όταν ο Αύγουστος έγινε αυτοκράτορας το 27 π.Χ., έκανε την Έφεσο πρωτεύουσα της προξενικής Ασίας. Σύμφωνα με τον γεωγράφο Στράβωνα, ήταν δεύτερη σε σημασία και μέγεθος μόνο μετά τη Ρώμη.

Η Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο. Φωτογραφία: Peter K Burian

Η Έφεσος χρησίμευε επίσης ως σημαντικό κέντρο για τον πρώιμο Χριστιανισμό, ξεκινώντας ήδη από τη δεκαετία του '50 μ.Χ. Από το 52–54, ο απόστολος Παύλος έζησε στην Έφεσο, συνεργαζόμενος με την εκκλησία και προφανώς οργανώνοντας ιεραποστολική δραστηριότητα στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας.

Αρχικά, σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων, ο Παύλος παρακολούθησε την εβραϊκή συναγωγή στην Έφεσο, αλλά μετά από τρεις μήνες απογοητεύτηκε με το πείσμα ορισμένων Εβραίων και μετέφερε τη βάση του στη σχολή του Τυράννου. Αργότερα ένας αργυροχόος ονόματι Δημήτριος ξεσήκωσε όχλο εναντίον του Παύλου, λέγοντας ότι έθετε σε κίνδυνο τα προς το ζην όσων κατασκευάζουν ασημένια ιερά της Αρτέμιδος.

Καταστροφή από Γότθους, ανοικοδόμηση επί Κωνσταντίνου, άνθηση ως κέντρο του Χριστιανισμού

Μεταξύ 53 και 57 μ.Χ., ο Παύλος έγραψε την επιστολή που είναι γνωστή ως Α' προς Κορινθίους από την Έφεσο — πιθανώς από τον «Πύργο του Παύλου» κοντά στο λιμάνι, όπου φυλακίστηκε για μικρό χρονικό διάστημα. Αργότερα έγραψε την προς Εφεσίους Επιστολή του ενώ βρισκόταν στη φυλακή της Ρώμης, γύρω στο 62 μ.Χ.

Το Ευαγγέλιο του Ιωάννη μπορεί να γράφτηκε στην Έφεσο λίγο αργότερα, γ. 90–100. Η Έφεσος ήταν μια από τις επτά πόλεις που αναφέρονται στο Βιβλίο της Αποκάλυψης, υποδεικνύοντας ότι η εκκλησία της πόλης ήταν ήδη μια σημαντική παρουσία.

Σύμφωνα με τον Ευσέβιο Καισαρείας, ο Άγιος Τιμόθεος ήταν ο πρώτος επίσκοπος Εφέσου. Ένας θρύλος, που αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Επιφάνιο από τη Σαλαμίνα τον 4ο αιώνα, υποστήριξε ότι η Παναγία μπορεί να πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής της στην Έφεσο. Οι Εφέσιοι άντλησαν το επιχείρημα από την παρουσία του αποστόλου Ιωάννη στην πόλη και τις οδηγίες του Ιησού στον Ιωάννη να φροντίσει τη μητέρα του, τη Μαρία, μετά το θάνατό του.

Ο Επιφάνιος, ωστόσο, επεσήμανε ότι ενώ η Βίβλος λέει ότι ο Ιωάννης έφευγε για την Ασία, δεν λέει συγκεκριμένα ότι η Μαρία πήγε μαζί του. Αργότερα δήλωσε ότι τάφηκε στην Ιερουσαλήμ.

Από τον 19ο αιώνα, το Σπίτι της Παναγίας, περίπου 7 χλμ. (4 μίλια) από το Σελτζούκ, θεωρείται ότι ήταν το τελευταίο σπίτι της Μαρίας. Εξακολουθεί να είναι δημοφιλής τόπος προσκυνήματος των Καθολικών.

Η πόλη και ο ναός καταστράφηκαν από τους Γότθους το 263. Αυτό σηματοδότησε την πρώτη απότομη παρακμή των εποχών της μεγαλοπρέπειας της πόλης. Ωστόσο, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας ανοικοδόμησε μεγάλο μέρος της πόλης και έχτισε ακόμη και νέα δημόσια λουτρά.

Η εκκλησία της Παναγίας κοντά στο λιμάνι της Εφέσου ήταν το σκηνικό για την Γ' Οικουμενική Σύνοδο το 431, η οποία κατέληξε στην καταδίκη του Νεστορίου. Η Δεύτερη Σύνοδος της Εφέσου πραγματοποιήθηκε το 449.

Ωστόσο η Έφεσος παρέμεινε η σημαντικότερη πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην Ασία, μετά την Κωνσταντινούπολη, τον 5ο και 6ο αιώνα. Η βασιλική του Αγίου Ιωάννη χτίστηκε επί αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α' τον 6ο αιώνα.

Σεισμός, λεηλασία από Άραβες, λάσπη στο λιμάνι και η τελική παρακμή της πόλης

Η πόλη καταστράφηκε μερικώς από σεισμό το 614.

Η σημασία της πόλης ως εμπορικού κέντρου μειώθηκε καθώς το λιμάνι σιγά-σιγά λάσπωσε από το ποτάμι παρά τις επανειλημμένες εκβαθύνσεις κατά τη διάρκεια της ιστορίας της πόλης. Η απώλεια του λιμανιού της έκανε την Έφεσο να χάσει την πρόσβασή της στο Αιγαίο Πέλαγος, που ήταν σημαντικό για το εμπόριο. Ο κόσμος άρχισε να εγκαταλείπει την πόλη για τους γύρω λόφους.

Τελικά, τα ερείπια των μεγάλων ναών του χρησιμοποιήθηκαν τραγικά ως δομικά στοιχεία για νέα σπίτια. Πολύτιμα μαρμάρινα γλυπτά από την αρχαιότητα αλέθονταν σε σκόνη για να φτιάξουν ασβέστη για γύψο.

Οι λεηλασίες από τους Άραβες, αρχικά το έτος 654–655 και αργότερα το 700 και το 716, επιτάχυναν την παρακμή της μεγάλης πόλης της Εφέσου ακόμη περισσότερο.

Όταν οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατέλαβαν την Έφεσο το 1090, ήταν απλώς ένα μικρό χωριό.

Οι Βυζαντινοί επανέλαβαν τον έλεγχο το 1097 και άλλαξαν το όνομα της πόλης σε Άγιος Θεολόγος. Διατήρησαν τον έλεγχο της περιοχής μέχρι το 1308 — αλλά μέχρι τότε, ο εξαίσιος ναός της Αρτέμιδος είχε ξεχαστεί εντελώς από τον ντόπιο πληθυσμό. Θα είχε χαθεί εντελώς από την ανθρώπινη μνήμη αν δεν υπήρχαν οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές προσπάθειες των σύγχρονων αρχαιολόγων.

Η πόλη παραδόθηκε, στις 24 Οκτωβρίου 1304, σε έναν Τούρκο πολέμαρχο. Ωστόσο, αντίθετα με τους όρους της παράδοσης, οι Τούρκοι λεηλάτησαν την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και απέλασαν το μεγαλύτερο μέρος του ντόπιου πληθυσμού στη Θυρέα της Ελλάδας. Κατά τη διάρκεια αυτών των γεγονότων πολλοί από τους εναπομείναντες κατοίκους σφαγιάστηκαν σκληρά.

Η κάποτε λαμπερή πόλη της Εφέσου, με τους σαρωτικούς δημόσιους χώρους, τους ναούς και τη βιβλιοθήκη της, εγκαταλείφθηκε εντελώς τον 15ο αιώνα.

Το θέατρο της Εφέσου, που δείχνει το κανάλι που κάποτε συνέδεε τη μεγάλη αρχαία Ελληνική πόλη με το λιμάνι της. Το κανάλι και το λιμάνι έχουν πλέον επιχωματωθεί λόγω της διάβρωσης κατά τη διάρκεια των χιλιετιών. Φωτογραφία: Jordan Klein / CC BY 2.0

Αλλά η πόλη εξακολουθεί να είναι αγαπητή σε όσους περπατούν στον φαρδύ, πλακόστρωτο κεντρικό δρόμο της και βλέπουν τα συναρπαστικά ερείπια των περασμένων ημερών. Επιπλέον, η αρχαία Ελληνική πόλη πρόκειται να αποκτήσει ξανά λιμάνι στις ακτές του Αιγαίου, ως αποτέλεσμα ενός φιλόδοξου νέου έργου.

Στην αρχαία εποχή η Έφεσος, που είναι σήμερα ένα από τα κορυφαία τουριστικά αξιοθέατα της Τουρκίας, συνδέθηκε με ένα λιμάνι στο Αιγαίο Πέλαγος με ένα ευρύχωρο κανάλι, αλλά το λιμάνι και το κανάλι έγιναν λάσπες από το ποτάμι με τα χρόνια που πέρασαν.

Η περιοχή γύρω από την Έφεσο είναι πλέον γεμάτη με χώμα και αυτή τη στιγμή η πόλη απέχει έξι χιλιόμετρα από τη θάλασσα.

Ένα φιλόδοξο έργο καναλιού που προτάθηκε από την Τουρκία το 2018 υποσχέθηκε να αποκαλύψει το κανάλι και τελικά να συνδέσει την αρχαία πόλη-λιμάνι με τη θάλασσα για άλλη μια φορά, αφού ένα μήκος 6.130 μέτρων του καναλιού καλύφθηκε με προσχώσεις κατά τη διάρκεια των αιώνων. Μέχρι στιγμής, ωστόσο, δεν έχει γίνει τίποτα για να γίνει πραγματικότητα αυτό το έργο.

Τα ερείπια της κάποτε ένδοξης πόλης, ωστόσο, στέκουν ακόμα και καλωσορίζουν σήμερα επισκέπτες από όλο τον κόσμο, συνεχίζοντας να αφηγούνται τις ιστορίες των πολλών επιφανών κατοίκων της κατά τη διάρκεια των χιλιετιών.