Ο «Μύθος» του Πλάτωνα: Η προέλευση της «χαμένης» πόλης της Ατλαντίδας

Δύτης με άγαλμα του Έλληνα θεού Διόνυσου, στα υποβρύχια Ρωμαϊκά ερείπια Baiae στην Ιταλία.

Το κυνήγι της χαμένης πόλης της Ατλαντίδας έχει αποδειχτεί μακρύ και επίπονο, με πολλά χαλαρά νήματα και αδιέξοδα. Δεν είναι περίεργο, φυσικά, καθώς δεν υπήρχε. Καμία πόλη με το όνομα Ατλαντίδα δεν υπήρξε ποτέ πάνω από τα κύματα, και καμία δεν έχει χτυπηθεί τιμωρητικά από θεούς ώστε να βυθιστεί κάτω από αυτά.

Προς απελπισία των γενεών αρχαιολόγων, οι περισσότερες επιστημονικές γνώμες απομακρύνουν την ιστορία της Ατλαντίδας ως ένα σκεπτικό πείραμα που συνέλαβε ο Έλληνας φιλόσοφος Πλάτωνας. Ωστόσο, από την άνοδό του στον σύγχρονο μύθο στα τέλη του 19ου αιώνα, υπήρξε μικρή παρακμή στη λαϊκή φαντασία του.

Όμως το θρυλικό νησί εισήχθη στο ιστορικό αρχείο ως αλληγορία. Ποιος ήταν ο σκοπός του στα γραπτά του Πλάτωνα; Πότε έγινε κατανοητό για πρώτη φορά ως πραγματικό μέρος; Και ποια είναι η ιστορία της Ατλαντίδας που έχει αποδειχθεί τόσο συναρπαστική;

Ποια είναι η ιστορία πίσω από την Ατλαντίδα;

Οι διάλογοι του Πλάτωνα, Τίμαιος-Κριτίας, περιλαμβάνουν αφηγήσεις για μια Ελληνική πόλη-κράτος που ιδρύθηκε από τον Ποσειδώνα, τον θεό της θάλασσας. Ένα πλούσιο κράτος, η Ατλαντίδα υποτίθεται ότι ήταν μια τρομερή δύναμη. Ήταν «ένα νησί, το οποίο, όπως είπαμε, κάποτε ήταν μεγαλύτερο από τη Λιβύη και την Ασία, αν και μέχρι τώρα οι σεισμοί το έχουν βυθίσει και έχει αφήσει πίσω του άπλετη λάσπη».

Αν και κάποτε ήταν μια ουτοπία που διοικούνταν από ηθικούς ανθρώπους, οι κάτοικοί της έχασαν το δρόμο τους στην απληστία και δεν κατάφεραν να κατευνάσουν τους θεούς. Για τη ματαιοδοξία τους και την αποτυχία τους να κατευνάσουν τους θεούς, οι θεϊκές δυνάμεις κατέστρεψαν την Ατλαντίδα με φωτιά και σεισμούς.

Σκεπτικό πείραμα του Πλάτωνα

Αυτή η ιστορία προέρχεται από το κείμενο Τίμαιος-Κριτίας του Πλάτωνα και των συγχρόνων του, η μόνη αρχαία πηγή για την ιστορία. Αν και υπήρχαν ιστορικοί στην εποχή του, ο Πλάτων δεν ήταν ένας από αυτούς. Αντίθετα, ήταν ένας φιλόσοφος που χρησιμοποιούσε την ιστορία της Ατλαντίδας ως μέρος μιας σωκρατικής συζήτησης για να επεξηγήσει ένα ηθικό επιχείρημα.

Συχνά παραμελημένος από τις επαναλήψεις της ιστορίας είναι ο ρόλος της Αθήνας, όπου έζησε ο Πλάτωνας, η οποία αναγκάζεται να αμυνθεί από την ανταγωνιστική Ατλαντίδα. Ο Πλάτων είχε προηγουμένως σκιαγραφήσει μια ιδανική πόλη. Εδώ, αυτό το υποθετικό σύνταγμα μεταφέρεται πίσω στο χρόνο για να φανταστεί κανείς πώς θα μπορούσε να τα πάει σε ανταγωνισμό με άλλα κράτη.

Η Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ, περ. 1509-1511. Τα κεντρικά πρόσωπα είναι ο πρεσβύτερος Πλάτωνας και ένας νεότερος Αριστοτέλης. Τα χέρια τους δείχνουν τις φιλοσοφικές τους θέσεις: ο Πλάτων δείχνει προς τον ουρανό και τις άγνωστες ανώτερες δυνάμεις, ενώ ο Αριστοτέλης δείχνει προς τη Γη και ότι είναι εμπειρικό και γνωστό. Εικόνα: Wikimedia Commons

Η Ατλαντίδα παρουσιάζεται αρχικά με τον χαρακτήρα του Σωκράτη να προσκαλεί άλλους να συμμετάσχουν σε μια άσκηση προσομοίωσης, λέγοντας: «Θα ήθελα να ακούσω από κάποιον έναν απολογισμό της πόλης μας που αγωνίζεται εναντίον άλλων, σε τυπικούς διαγωνισμούς μεταξύ των πόλεων».

Ο Πλάτων σύστησε την Ατλαντίδα στο κοινό του ως έναν περήφανο, ασεβή λαό. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους ευλαβείς, θεοσεβούμενους και αουτσάιντερ αντιπάλους τους, μια ιδανική εκδοχή της πόλης της Αθήνας. Ενώ η Ατλαντίδα είναι καταδικασμένη από τους θεούς, η Αθήνα αναδεικνύεται κυρίαρχη.

Ο Thomas Kjeller Johansen, Καθηγητής Αρχαίας Φιλοσοφίας, το περιγράφει ως «μια ιστορία που κατασκευάζεται για το παρελθόν προκειμένου να αντικατοπτρίζει μια γενική αλήθεια για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται οι ιδανικοί πολίτες στη δράση».

Πριν από πολύ καιρό, πολύ μακριά…

Η εμφάνιση της Ατλαντίδας στον φιλοσοφικό διάλογο είναι τόσο καλή απόδειξη όσο οτιδήποτε άλλο που υποδηλώνει ότι δεν ήταν πραγματικό μέρος. Όμως, επιφυλακτικός που δεν λαμβάνεται υπερβολικά κυριολεκτικά, ο Πλάτων εντοπίζει τη μονομαχία μεταξύ Αθήνας και Ατλαντίδας στο μακρινό παρελθόν, πριν από 9.000 χρόνια, και σε ένα μέρος πέρα από τον γνωστό Ελληνικό κόσμο, πέρα από τις Πύλες του Ηρακλή, κατανοητό ως αναφορά στα Straights του Γιβραλτάρ.

Αυτά είναι χιλιάδες χρόνια πριν να ιδρυθεί η Αθήνα, για να μην αναφέρουμε ότι αναπτύσσει μεγάλο πληθυσμό, αυτοκρατορία και στρατό. «Είναι φτιαγμένο ως μια ιστορία για το αρχαίο παρελθόν», γράφει ο Johansen, «επειδή η άγνοιά μας για την αρχαία ιστορία μας επιτρέπει να αναστέλλουμε τη δυσπιστία στην πιθανότητα της ιστορίας».

Πού είναι λοιπόν η χαμένη πόλη της Ατλαντίδας;

Μπορούμε να εντοπίσουμε πού ακριβώς βρισκόταν η χαμένη πόλη της Ατλαντίδας: η Ακαδημία του Πλάτωνα, λίγο πιο πέρα από τα τείχη της πόλης της Αθήνας, κάπου στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ.

Ο επίμονος μύθος

Είναι πιθανό ότι οι τοπικές ιστορίες πλημμυρισμένων γειτονιών ενέπνευσαν το πείραμα του Πλάτωνα - ο αρχαίος κόσμος ήταν εξοικειωμένος με τους σεισμούς και τις πλημμύρες - αλλά η ίδια η Ατλαντίδα δεν υπήρχε. Η ευρεία κατανόηση της μετατόπισης των ηπείρων μπορεί να οδήγησε τις θεωρίες της «Χαμένης Ηπείρου» να εξασθενίσουν, αλλά ο θρύλος του νησιού απέκτησε πολύ μεγαλύτερη αξία στη λαϊκή ιστορία από τις σκέψεις του Πλάτωνα για την ηθική συμπεριφορά.

Αν και τόσο ο Φράνσις Μπέικον όσο και ο Τόμας Μορ εμπνεύστηκαν από τη χρήση της Ατλαντίδας από τον Πλάτωνα ως αλληγορίας για την παραγωγή ουτοπικών μυθιστορημάτων, ορισμένοι συγγραφείς του 19ου αιώνα παρέκαμψαν την αφήγηση ως ιστορικό γεγονός. Στα μέσα του 1800, ο Γάλλος λόγιος Brasseur de Bourbourg ήταν μεταξύ εκείνων που πρότειναν μια σχέση μεταξύ της Ατλαντίδας και της Μεσοαμερικής, μια συγκλονιστική υπόθεση που πρότεινε αρχαίες, προκολομβιανές ανταλλαγές μεταξύ του Νέου Κόσμου και του Παλαιού.

Στη συνέχεια, το 1882, ο Ignatius L. Donnelly δημοσίευσε ένα διαβόητο βιβλίο ψευδοαρχαιολογίας με τίτλο Atlantis: The Antediluvian World. Αυτό προσδιόριζε την Ατλαντίδα ως τον κοινό πρόγονο όλων των αρχαίων πολιτισμών. Η δημοφιλής αντίληψη ότι η Ατλαντίδα ήταν ένα πραγματικό μέρος, που κατοικούνταν από τεχνολογικά προηγμένους Ατλάντες που λάτρευαν τον Ήλιο πηγάζει κυρίως από αυτό το βιβλίο, την πηγή πολλών από τους σημερινούς μύθους που επικρατούν για την Ατλαντίδα.

Ποιες πόλεις είναι υποβρύχιες;

Μια πόλη με το όνομα Ατλαντίδα μπορεί να μην υπήρχε ποτέ πάνω ή κάτω από τη θάλασσα που κυματίζει, αλλά υπήρξαν πολλές πόλεις στην ιστορία που βρέθηκαν κατακλυσμένες από τον ωκεανό.

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, δύτες στα ανοιχτά της βόρειας ακτής της Αιγύπτου ανακάλυψαν την πόλη Θώνης-Ηράκλειο. Ήταν σημαντικό ναυτικό και εμπορικό κέντρο στον αρχαίο κόσμο. Η πόλη-λιμάνι ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες ιστορικούς και ήταν η σημαντικότερη μέχρι που αντικαταστάθηκε από την Αλεξάνδρεια, που βρίσκεται 15 μίλια νοτιοδυτικά, τον 2ο αιώνα π.Χ.

Αεροφωτογραφία του Παυλοπέτρι, ενός αρχαίου υποθαλάσσιου οικισμού στην Ελλάδα. Εικόνα: Aerial-motion / Shutterstock

Η Θώνης-Ηράκλειο ακουμπούσε στα νησιά στο Δέλτα του Νείλου και τέμνονταν από κανάλια. Οι σεισμοί, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και η διαδικασία ρευστοποίησης του εδάφους έφεραν τελικά το τέλος της πόλης στα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ.

Το Παυλοπέτρι, πόλη της αρχαίας Λακωνίας στην Ελλάδα, υπέκυψε στη θάλασσα γύρω στο 1000 π.Χ. Τα ερείπιά του, που αγκαλιάζουν κτίρια, δρόμους και θυμίζουν ολοκληρωμένο σχέδιο πόλης, χρονολογούνται στο 2800 π.Χ..