Οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου άφησαν τα ίχνη τους στη σύγχρονη κουζίνα

Μωσαϊκό του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Πομπηία, περ. 100 π.Χ. Εικόνα: Δημόσιος τομέας

---

Ο Μέγας Αλέξανδρος είχε τεράστια επιρροή στον αρχαίο κόσμο, όπως όλοι γνωρίζουμε, ως αποτέλεσμα των στρατιωτικών εκστρατειών του Έλληνα κατακτητή στην Εγγύς Ανατολή, φτάνοντας μέχρι την Ινδία.

Του Giorgio Pintzas Monzani

Σε κάθε βιβλίο και σε κάθε ιστορική συζήτηση για την Ελληνική ιστορία, είναι σπάνιο να μην δούμε μια συζήτηση για την αυτοκρατορική εμβέλεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου: σύμφωνα με πολλούς, ήταν μια αδιαμφισβήτητη ιδιοφυΐα της στρατιωτικής πολιτικής και της διπλωματίας, σύμφωνα με άλλους, απλώς ένας βίαιος τύραννος με μεγάλη επιδεξιότητα στην υπονόμευση.

Όποια και αν είναι η θέση κάποιου απέναντι στα ιστορικά γεγονότα και την εν λόγω προσωπικότητα, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι η πολιτιστική σημασία αυτών των κατακτήσεων οδήγησε στη δημιουργία μιας πρώτης μεγάλης «παγκοσμιοποίησης».

Αλλά εδώ θα ήθελα να επεκταθώ σε μια υποεκτιμημένη πτυχή αυτής της επανάστασης και της πολιτιστικής συγχώνευσης, την κουζίνα - το υπομόχλιο, ειδικά στην αρχαιότητα, των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ ανθρώπων και χωρών.

Η επιρροή του Μεγάλου Αλεξάνδρου εκτεινόταν από το στρατιωτικό πεδίο έως τα κοινωνικά έθιμα

Η εξέλιξη των εθίμων, των γεύσεων και των τελετουργιών που συνδέουν το φαγητό με το ιερό και το θείο υπέστη μια τεράστια αναταραχή κατά τη διάρκεια και μετά τις κατακτήσεις του νεαρού Μακεδόνα βασιλιά.

Σε αυτό το άρθρο και σε επόμενες ιστορίες θα προσπαθήσω να ανατρέξω στην πορεία και το ταξίδι που έχτισε τα θεμέλια μιας νέας κοινής πολιτιστικής ταυτότητας και έφερε τη γέννηση νέων γεύσεων και γαστρονομικών επιρροών.

Το πρώτο σκέλος του ταξιδιού σε έναν από τους τρεις μακροπολιτισμούς που θα αναλύσουμε αφορά την Περσία και τον αρχαίο και σύγχρονο πολιτισμό της—ο οποίος δεν περιορίζεται στο σημερινό Ιράν, όπως ισχυρίζονται πολλοί.

Το 334 π.Χ., ο Αλέξανδρος διέσχισε τον Ελλήσποντο και βάδισε προς τη νίκη επί του Δαρείου Γ' και την κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας, ακολουθώντας τις ακτές της σημερινής Τουρκίας και συνεχίζοντας προς τα νότια.

Παρά το γεγονός ότι το αρχικό του ταξίδι έγινε κοντά στη θάλασσα (για να έχει την υποστήριξη του στόλου του), ο Αλέξανδρος δεν είχε ποτέ ναυτιλιακό έλεγχο, καθιστώντας τις θαλάσσιες προμήθειες προβληματικές. Αυτό οδήγησε στην εμφάνιση νέων στρατιωτικών προσωπικοτήτων, όπως ανώτερων αξιωματικών, των οποίων το καθήκον ήταν η διαχείριση αυτών και των προμηθειών τους.

Η Περσία άνοιξε νέο κοινωνικό βασίλειο στους Έλληνες κατακτητές

Αυτό περιελάμβανε αλάτι (παρά τις ακριβείς εδαφικές μελέτες πριν από την πορεία, η παρουσία αλατιού δεν ήταν ποτέ βέβαιη παρά την εγγύτητα των διαφόρων χωρών στη θάλασσα), αμφορείς κόκκινου κρασιού, μια αρχική προμήθεια δημητριακών και ξηρών καρπών (όπως σύκα), μέλι, μπαχαρικά (όπως το σαφράν), και κυρίως τα αποθέματα αυτού που σήμερα θα μπορούσε να ονομαστεί υπερτροφή, το ιπποφαές.

Μετά από ένα χρόνο πολέμων και πολιορκιών, χάρη στη μάχη της Ίσσου το 333 π.Χ., η περσική αυτοκρατορία βρέθηκε γονατισμένη και απογυμνώθηκε από τα σημαντικά της εδάφη και υποδέχτηκε τον Αλέξανδρο ως ελευθερωτή και όχι ως κατακτητή.

Οι προμήθειες για τον Αλέξανδρο και τον στρατό του δεν αποτελούσαν πλέον πρόβλημα: τα κατακτημένα εδάφη του επέτρεπαν τις απαραίτητες προμήθειες για να συνεχίσει τις κατακτήσεις και την εδραίωση της νέας ανερχόμενης αυτοκρατορίας, χωρίς να χρειάζεται να βασίζεται στα Ελληνικά εδάφη και τις δυτικές πρωτεύουσες.

Σε αυτήν την περίοδο ξεκίνησε ο πραγματικός πολιτιστικός γάμος μεταξύ του αρχαίου δυτικού και ανατολικού κόσμου.

Η πρώτη επίδραση στην περσική γαστρονομική κουλτούρα και τα σχετικά κοινωνικά έθιμα είχε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες πολεμιστές. Μάλιστα, όταν ο Αλέξανδρος μπήκε στις πόρτες του βασιλικού παλατιού της Περσέπολης και είδε τις τραπεζαρίες και τις παραστάσεις των συμποσίων στους τοίχους, κατάλαβε τι πραγματικά ήταν η πολυτέλεια και η παρακμή.

Τα πολυτελή περσικά συμπόσια περιείχαν πολύ ποτό και μια σειρά από αλμυρά και γλυκά φαγητά

Αλλά και πριν από τις εκστρατείες της Αλεξάνδρειας, κατά τη διάρκεια του δεύτερου περσικού πολέμου, ο στρατηγός Παυσανίας είχε θαυμάσει ανακαλύπτοντας τις διατροφικές συνήθειες των αντίπαλων στρατηγών, λέγοντας τις ακόλουθες λέξεις «όποιος έχει τόσα πολλά, έρχεται να κλέψει τους Έλληνες».

Οι Πέρσες ήταν συνηθισμένοι σε πολυτελή συμπόσια και η πράξη του δείπνου γινόταν πάντα με πολύ μεγαλύτερη μεγαλοπρέπεια και πολυτέλεια από ότι στην Ελλάδα.

Η μεγαλοπρέπεια και η μεγάλη διάρκεια των συμποσίων τους λειτούργησαν σχεδόν ως θεατρικό σκηνικό για τα εξαιρετικά εκλεπτυσμένα και κομψά φαγητά τους.

Έντονη παρουσία κρέατος και ψαριού, συχνά μαγειρεμένα πολύ αργά (όπως τα μαγειρευτά μας), εξωτικά φρούτα, ψωμιά και γλυκά, ντελικάτες σάλτσες που παρασκευάζονται από τους καλύτερους μάγειρες της αυτοκρατορίας, μπαχαρικά που εισάγονται από την κοντινή Ινδία και ρύζι ως συνοδευτικό κυρίως πιάτο: όλα αυτά έκαναν την Περσική αυτοκρατορία τον πιο γαστρονομικά εξελιγμένο πολιτισμό της εποχής.

Η Ελληνική κουλτούρα εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο άκαμπτη και ωμή όσον αφορά τις κοινωνικές συμβάσεις σχετικά με το φαγητό. Το φαγητό ήταν απλώς ένα συνοδευτικό για τα «συμπόσια» και σχεδόν αποκλειστικά ασχολούνταν με τη βασική διατροφή της καθημερινής ζωής.

Γιατί λοιπόν δύο διαφορετικοί κόσμοι ήταν τόσο θεμελιώδεις στην ανάπτυξη της μελλοντικής γαστρονομίας;

Κυρίως λόγω των ριζικών διαφορών μεταξύ των δύο γαστρονομικών και κοινωνικών κόσμων, η ξαφνική σύγκρουση μεταξύ τους προκάλεσε ένα ξαφνικό άνοιγμα των συνόρων από άποψη γαστρονομίας, με ανταλλαγή εθίμων, συνηθειών και θεμάτων μεταξύ των ανθρώπων.

Ρύζι, χουρμάδες, σάλτσες, αυγοτάραχο, συνδυασμοί γλυκών και αλμυρών γεύσεων που ανταλλάσσονται μεταξύ των πολιτισμών

Το ρύζι εισήχθη στον δυτικό κόσμο χάρη στις κατακτήσεις και τις στρατιωτικές εκστρατείες του Μακεδόνα βασιλιά. Στον Περσικό κόσμο έπαιζε ήδη κεντρικό ρόλο στην καθημερινή διατροφή. Στην πραγματικότητα, τα κύρια πιάτα των βασιλικών συμποσίων βασίζονταν σε αρωματικό και καρυκευμένο ρύζι που θα σερβίρονταν με μαγειρευτά με κρέας.

Η χρήση και η κατανάλωση χουρμάδων, παρά το όνομά τους που προέρχεται από την Ελληνική λέξη «δάχτυλο»,(Ο χουρμάς είναι ο καρπός του φοίνικα, ο οποίος λέγεται και χουρμαδιά και επιστημονικά φοίνικας ο δακτυλοφόρος.) λόγω του μακρόστενου σχήματός τους, δεν ήταν πολύ γνωστές στον Ελληνικό κόσμο. Λέγεται μάλιστα ότι ο στρατός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, σε μια ανάπαυση, γεύτηκαν τον καρπό του φοίνικα και τους έπνιξε, προκαλώντας τους Πέρσες να γελάσουν μαζί τους.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο καμπής σε αυτή τη γαστρονομική ανταλλαγή ήταν η αμοιβαία ανταλλαγή σε σάλτσες. Οι Έλληνες δίδαξαν στους Πέρσες την πολυπλοκότητα των σαλτσών από ψάρια και το αυγοτάραχο τους, που χρησιμοποιούνταν με πολλά πιάτα.

Από την άλλη, η τάση να συνδυάζονται γλυκόξινες γεύσεις, χαρακτηριστικό της περσικής κουζίνας, επηρέασε αρκετά την Ελληνική κουζίνα.

Η μαεστρία της μαγειρικής στη σχάρα στον Ελληνικό κόσμο —σε συνδυασμό με τη γνώση των μαρινάδων και των μπαχαρικών των Περσών μαγείρων— οδήγησε στη γέννηση ενός από τα πιο διάσημα street food στον κόσμο.

Υπήρχε μια άλλη μεγάλη διαφορά μεταξύ του περσικού και του Ελληνικού κοινωνικού πολιτισμού—δηλαδή, η πραγματική οργάνωση του γεύματος.

Στην Ελλάδα, το γεύμα είχε μικρότερη διάρκεια από ότι στον δυτικό κόσμο, ακόμη και παραδόξως στα συμπόσια, που φημίζονταν για τη μεγάλη τους διάρκεια. Το φαγητό ήταν το αρχικό μέρος με το κρασί ως συνέχεια για το υπόλοιπο κοινωνικό τελετουργικό.

Οι Πέρσες, αφού είχαν επιδοθεί στην ευχαρίστηση του αλμυρού κυρίως πιάτου, έδιναν στη συνέχεια γλυκά και μικρά μπολ με φρούτα, τα οποία ήταν μέρος των επόμενων πιάτων που προσφέρονταν.

Η έννοια των γλυκών στην Ελλάδα, αντίθετα, ήταν περισσότερο μια λιχουδιά στο τέλος του γεύματος και όχι ως ουσιαστική γεύση ως μέρος του ίδιου του γεύματος.

Σχετικά με τη διάρκεια της πράξης του φαγητού, οι Πέρσες είπαν για τους Έλληνες ότι «σταματούν να τρώνε όσο πεινούν ακόμα γιατί μετά το γεύμα δεν τους σερβίρουν κανένα φαγητό αξίας».

Οι Έλληνες «συμποσιάρχες» περιόρισαν το υπερβολικό ποτό στο ελάχιστο στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Ωστόσο, όσον αφορά το συμπόσιο, πρέπει να επισημάνουμε ότι, παρά τη μεγαλοπρέπεια και το πάθος τους για την πολυτέλεια, στους Πέρσες έλειπε ένα από τα πράγματα που εξακολουθούμε να βλέπουμε να λείπει στις κοινωνικές συναθροίσεις σε όλο τον κόσμο σήμερα: τις κοινωνικές χάρες.

Η συμπεριφορά των Περσών, και ιδιαίτερα εκείνων των ανώτερων κοινωνικών τάξεων κατά τη διάρκεια των συμποσίων, συχνά γινόταν βίαιη. Η συνήθεια να πίνουν αρκετό κρασί συχνά οδηγούσε σε ενοχλητικές συμπεριφορές, ειδικά προς τις γυναίκες του βασιλιά, οι οποίες συχνά παρενοχλούνταν από μεθυσμένους γευσιγνώστες.

Έτσι, με τον ερχομό των Ελλήνων, εισήχθη η μορφή του «συμποσιάρχη», ενός προσώπου που διορίζονταν από τον βασιλιά ή τον κύριο του σπιτιού με καθήκον να ελέγχει τη ροή του κρασιού και στη συνέχεια, τη συμπεριφορά των δειπνητών.

Τι μπορεί να συναχθεί από τη μελέτη αυτής της συγχώνευσης μακροπολιτισμών;

Κάθε φορά που ακολουθούμε ένα στερεότυπο, ακόμη και σήμερα, κινδυνεύουμε να χάσουμε την αληθινή πραγματικότητα: οι Πέρσες ξανασκέφτηκαν όταν είδαν ότι ο Ελληνικός κόσμος δεν ήταν τόσο χοντροκομμένος και επιφανειακός όσο νόμιζαν.

Και οι Έλληνες; Μπορούμε μόνο να φανταστούμε την δυσπιστία στα μάτια τους όταν συνειδητοποίησαν ότι παρά τα όσα είχαν σκεφτεί οι ίδιοι, η Περσία ήταν μια χώρα βαθιάς κουλτούρας και γνώσης και όχι απλώς ένας τόπος βαρβάρων.

Μπορούμε επομένως να συνεχίσουμε να ορίζουμε τον Μέγα Αλέξανδρο όχι μόνο ως κατακτητή αλλά ίσως και ως συνθέτη πολιτισμών. Πράγματι, κατά κάποιο τρόπο, ο όρος «παγκοσμιοποίηση» βρίσκει στα έργα του τον πρώτο μεγάλο και αρχαίο ορισμό του.

Ο Giorgio Pintzas Monzani είναι ένας Ελληνοϊταλός σεφ, συγγραφέας και σύμβουλος που ζει στο Μιλάνο. Μπορείτε να βρείτε τη σελίδα του στο Instagram εδώ.