Η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα

Της Καίτης Νικολοπούλου

Η αρχαία Ελληνική μουσική είχε ασκήσει μεγάλη επιρροή στους αρχαίους πολιτισμούς. Μια επίδραση, ωστόσο, που είχε συνέχεια τόσο στην Ανατολή όσο και στην Ευρώπη μεταγενέστερα, με κυριότερη επίδραση στην εποχή της Αναγέννησης. Οι έρευνες όμως για τις ρίζες της αρχαίας Ελληνικής μουσικής ξεκίνησαν στα μέσα του 19ου αιώνα, καθώς ελάχιστα πράγματα έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα.

Η λέξη «μουσική» παράγεται από τη «μούσα», που στην αρχαιότητα παρέπεμπε σε κάθε μορφή τέχνης. Λέξη που διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας και μάλιστα επεκτάθηκε ατόφια σε όλες τις δυτικές γλώσσες (music, musique, musik, musica κ.λπ.).

Οι Μούσες ήταν οι εννέα κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, όπως αναφέρει ο Ησίοδος στη «Θεογονία» του: Κλειώ (η μούσα της Ιστορίας), Ευτέρπη (η μούσα των Αθλητών), Θάλεια (η μούσα της Κωμωδίας), Μελπομένη (η μούσα της Τραγωδίας), Τερψιχόρη (η μούσα της Λυρικής Ποίησης και του Χορού), Ερατώ (η μούσα της Ερωτικής Ποίησης και του Γάμου), Πολύμνια (η μούσα των Ιερών Ύμνων και της Ιερής Ποίησης), Ουρανία (η Μούσα της Αστρονομίας και της Αστρολογίας), Καλλιόπη (η Μούσα της Επικής Ποίησης, στην οποία απευθύνθηκε ο Όμηρος για τα έπη του, η μεγαλύτερη και πιο σεβαστή απ’ όλες).

Διασκέδαζαν τους Ολύμπιους με τα τραγούδια τους και τη μουσική τους, με τον Απόλλωνα να τις καθοδηγεί, εξ ου και το προσωνύμιο «Μουσαγέτης».

Μουσική μυθολογία

Η απαρχή της Ελληνικής μουσικής χάνεται στο βάθος των εποχών, αλλά η μυθολογία έρχεται να διασώσει έως τις μέρες μας κάποια πρόσωπα με πρωταρχικό ρόλο στη μουσική:

1] Ορφέας

Μυθικός ποιητής και μουσικός, ελληνικής από την Πιερία, γιος του Οίαγρου και της Μούσας Καλλιόπης που έχει συνδέσει το όνομά του όχι μονάχα με τη μουσική τέχνη, αλλά με μια ολόκληρη θρησκεία που αναπτύχθηκε στο όνομά του, τον Ορφισμό. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο θάνατός του αποδίδεται στις Μαινάδες, γυναίκες της Θράκης, επειδή μετά τον θάνατο της αγαπημένης του Ευρυδίκης περιφρόνησε τον έρωτά τους, οι οποίες μάλιστα αφού τον σκότωσαν, κομμάτιασαν το σώμα του και το πέταξαν στη θάλασσα μαζί με τη λύρα του. Πέρα από τη λύρα του που μάγευε, υπάρχει μια θεωρία βάσει της οποίας ο Ορφέας είχε επινοήσει και την κιθάρα.

2] Μαρσύας

Ήταν Φρύγιος βοσκός και μουσικός, δεινός αυλητής και εμπνευστής του αυλήματος. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Μαρσύας προκάλεσε τον θεό Απόλλωνα υπερηφανευόμενος για τη μουσική τέχνη του και νικήθηκε από εκείνον, που τον σκότωσε, αν και αργότερα μετάνιωσε. Κατά μια δεύτερη εκδοχή, τον Μαρσύα δημιούργησε η Αθηνά, εφευρέτιδα των αυλών, που τους πέταξε γιατί καθώς έπαιζε μαζί τους έβλεπε στο νερό το πρόσωπό της παραμορφωμένο. Ένας από τους αυλούς έπεσε στη Φρυγία και βρέθηκε από τον Μαρσύα.

3] Αμφίωνας

Ήταν ένας από τους μεγαλύτερους κιθαρωδούς, γιος του Δία που διδάχτηκε τη μουσική από τον Ερμή ή τον Δία και θεωρείτο εμπνευστής της κιθαρωδίας. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Αμφίωνας με τον αδελφό του Ζήθο έχτισαν τα τείχη της Θήβας. Ο Ζήθος με τη δύναμή του έφερνε τις πέτρες, και ο Αμφίωνας τις συνταίριαζε με τη μουσική του. Στα τείχη της Θήβας διαμορφώθηκαν τελικά επτά πύλες που συμβόλιζαν τις επτά χορδές της λύρας του Αμφίωνα, τον οποίο κατά τον θρύλο, σκότωσε ο Απόλλωνας.

Ιστορική διαδρομή

Το αρχαιότερο μουσικό όργανο που ανακαλύφθηκε στη Θεσσαλία και βρίσκεται στο Μουσείο του Βόλου είναι μια κοκάλινη σφυρίχτρα με μια τρύπα και ανάγεται στο 5000 π.Χ. (Νεολιθική εποχή). Επόμενες μαρτυρίες έχουμε από τα κυκλαδικά ειδώλια (3000 π.Χ.) με απεικονίσεις του Πάνα να χρησιμοποιεί άρπα, δίαυλο και σύριγγα.

Στον Μινωικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό (2000 π.Χ.) πρωτοεμφανίζεται η λύρα, τα κύμβαλα και το σείστρο. Στα Ομηρικά χρόνια (1000 π.Χ.) έχουμε τους ραψωδούς που τραγουδούσαν τα έπη με συνοδεία λύρας και κιθάρας. Κατά τους Αρχαϊκούς χρόνους (750 π.Χ. - 499 π.Χ.), ο Σόλων το 590 π.Χ. νομοθέτησε τη διδασκαλία της μουσικής στην Αθήνα, κάτι που έκανε και η Σπάρτη με τους Σπαρτιάτες να διδάσκονται υποχρεωτικά μουσική μέχρι την ηλικία των τριάντα ετών, ενώ ξεκινούν και μουσικοί Αγώνες παράλληλα με τους Ολυμπιακούς. Είναι η εποχή των λυρικών, με τη μουσική να ζει το απόγειο του θριάμβου της, με ξεχωριστά είδη πλέον, όπως ο παιάνας, ο διθύραμβος, ο θρήνος, ο ύμνος, το σκόλιον, η ελεγεία, ο επινίκιος και ο υμέναιος. Εδώ έρχεται και ο Πυθαγόρας να θέσει νομοτελειακά τις μουσικές βάσεις.

Στην Κλασική εποχή (499 π.Χ. - 323 π.Χ.), σε μια εποχή που κάθε μορφή τέχνης ζει το αποκορύφωμά της στην πρώτη της περίοδο, έτσι και η μουσική ζει το αποκορύφωμά της ενώ οι τραγωδίες και οι κωμωδίες βάζουν τη μουσική στις παραστάσεις τους σε πρωταγωνιστικό ρόλο, κάτι που όμως λειτουργεί αρνητικά για τη μουσική για την οποία αρχίζει σταδιακά η πτώση στην ύστερη κλασική περίοδο. Κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους (323 π.Χ. - 30 π.Χ.), με τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έρχεται η οριστική παρακμή της μουσικής, καθώς ναι μεν ο Έλληνας στρατηλάτης έχει διαδώσει τη μουσική σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, αλλά βρισκόμαστε σε μια εποχή με νεωτερισμούς πλέον. Τη σκυτάλη παίρνουν οι Ρωμαίοι, αναμιγνύοντας μουσικά θέματα από την Ελλάδα, τη Δύση και την Ανατολή, για να φτάσουμε στη Βυζαντινή αυτοκρατορία με νέα μορφή και την ύδραυλι ως το μουσικό όργανο που έχει κυρίαρχο πλέον ρόλο στα μουσικά δρώμενα της εποχής.

Μουσικά όργανα

Τα κυριότερα μουσικά όργανα των αρχαίων Ελλήνων χωρίζονταν σε κρουστά, έγχορδα και πνευστά:

Κρουστά: Τύμπανο, κρόταλα, κύμβαλα, σείστρο

Έγχορδα: Λύρα, κιθάρα, βάρβιτος, φόρμιγξ, τρίγωνο, σαμβύκη, πανδουρίς (τα τρία τελευταία, είδη άρπας)

Πνευστά: Αυλός, δίαυλος, σάλπιγξ, σύριγξ, κογχύλι, ύδραυλις

Οι νότες από τον Πυθαγόρα στο σήμερα

Ο Πυθαγόρας θέλησε να προσδώσει τις ακουστικές βάσεις της μουσικής και τα μουσικά διαστήματα, μελετώντας τα σε ένα μονόχορδο, βασιζόμενος στους επτά πλανήτες και τη θέση τους με τη Γη. Το πυθαγόρειο αυτό μουσικό σύστημα ακολουθήθηκε στον Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση με την εξής αντιστοιχία:

Κρόνος → Υπάτη → Ντο

Δίας → Παρυπάτη → Ρε

Άρης → Λιχανός ή Υπερμέση → Μι

Ήλιος → Μέση → Φα

Ερμής → Παραμέση → Σολ

Αφροδίτη → Παρανήτη → Λα

Σελήνη → Νήτη → Σι

Η Νήση, η Μέση και η Υπάτη, που χρησιμοποίησε για τον ορισμό τής κάθε νότας ο Πυθαγόρας, ήταν οι Απολλώνιες μούσες που λατρεύονταν στο Μαντείο των Δελφών, σύστημα πάνω στο οποίο βάσισε τους πυθαγόρειους μουσικούς όρους. Αργότερα ο Πυθαγόρας πρόσθεσε και μια όγδοη νότα, την Τρίτη, ανάμεσα στη Μέση και στην Παραμέση, σχηματίζοντας έτσι την οκτάφθογγη αρμονία. Ως σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν τα κεφαλαία γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου.

Πηγές

Λίγες είναι οι πηγές από τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε γνώσεις για την αρχαία ελληνική μουσική. Ανάμεσά τους είναι τα γλυπτά, είτε σε μορφή αγαλμάτων είτε σε μορφή ειδωλίων, οι απεικονίσεις σε αμφορείς και τοιχογραφίες, κάποιες αναφορές αρχαίων συγγραφέων στα μουσικά όργανα και στη σχέση της μουσικής με τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία, κάποιες έμμεσες αναφορές σε κείμενα όπως του Ομήρου για την καθημερινότητα στην πράξη των μουσικών συνηθειών, κάποια υπολείμματα μουσικών οργάνων που βρέθηκαν κυρίως σε τάφους και, τέλος, κάποια μουσικά κομμάτια από ύμνους και αποσπάσματα από τραγωδίες καταγεγραμμένα σε πάπυρους ή ανάγλυφα, εξήντα ένα σε σύνολο, από τα οποία όμως μόνο η «Στήλη του Σείκιλου» είναι ολοκληρωμένο μουσικό κομμάτι, καθώς και δύο δελφικοί ύμνοι.

Η «Στήλη του Σείκιλου»

Είναι το πιο διαδεδομένο παγκοσμίως αρχαίο ελληνικό μουσικό κομμάτι, το οποίο μάλιστα διασώθηκε ολόκληρο, και με τους στίχους και με τη μουσική του. Ο Σείκιλος έζησε στις Τράλλεις της Μικράς Ασίας μετά το 200 π.Χ. , και είναι αυτός που έγραψε λίγο αργότερα το επίγραμμα σε κυλινδρική στήλη στην κοινή ελληνική. Η επιτύμβια στήλη έχει ύψος 40 εκατοστά. Στην κορυφή της αναφέρει: «ΕΙΚΩΝ Η ΛΙΘΟΣ ΕΙΜΙ. ΤΙΘΗΣΙ ΜΕ ΣΕΙΚΙΛΟΣ ΕΝΘΑ ΜΝΗΜΗΣ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΣΗΜΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΝ» («Εγώ η πέτρα είμαι μια εικόνα. Με έβαλε εδώ ο Σείκιλος ως διαχρονικό σήμα αθάνατης μνήμης»). Στο μέσον της στήλης υπάρχουν οι στίχοι με τα μουσικά σύμβολα: «ΟΣΟΝ ΖΗΣ ΦΑΙΝΟΥ, ΜΗΔΕΝ ΟΛΩΣ ΣΥ ΛΥΠΟΥ. ΠΡΟΣ ΟΛΙΓΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟ ΖΗΝ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΑΙΤΕΙ» («Όσο ζεις λάμπε, καθόλου μη λυπάσαι. Για λίγο διαρκεί η ζωή, ο χρόνος καθορίζει το τέλος»). Στη βάση της στήλης αναγράφεται η αφιέρωση: «ΣΕΙΚΙΛΟΣ ΕΥΤΕΡΠΗΙ» («Ο Σείκιλος στην Ευτέρπη». Η επιτύμβια στήλη ανακαλύφθηκε το 1883 στην πόλη Αϊδίνιο (η τωρινή ονομασία της πόλης των Τραλλέων), αλλά με την Μικρασιατική καταστροφή χάθηκε, για να ξαναβρεθεί ύστερα από λίγα χρόνια στο σπίτι μιας Τουρκάλας, η οποία μάλιστα είχε κόψει τη βάση της καθώς ήθελε να τη χρησιμοποιήσει για… ανθοδοχείο. Σήμερα, η «Στήλη του Σείκιλου» εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας, στην Κοπεγχάγη.

Οι Δελφικοί Ύμνοι

Πρόκειται για δύο δελφικούς ύμνους στον Απόλλωνα, που βρέθηκαν χαραγμένοι σε μάρμαρο στον Θησαυρό των Αθηναίων, στους Δελφούς. Γράφτηκαν από τον Αθήναιο και τον Λιμήνιο. Τα κείμενα μεταξύ τους μοιάζουν πολύ ως προς τη θεματολογία τους. Ο ύμνος του Αθήναιου παρουσιάστηκε το 138 π.Χ., και του Λιμήνιου το 128 π.Χ., με αφορμή την Πυθαΐδα, τελετουργική πομπή των Αθηναίων προς τους Δελφούς. Ανακαλύφθηκαν το 1893, από Γάλλους ανασκαφείς, ενώ τον επόμενο χρόνο έγινε η αποκωδικοποίηση της μουσικής και ερμηνεύτηκαν μουσικά στο διεθνές αθλητικό συνέδριο για την καθιέρωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Εμείς από εδώ θα παρουσιάσουμε τον δελφικό ύμνο του Αθήναιου σε μετάφραση Κωστή Παλαμά (1894):

«Τον κιθαρίσει κλυτόν παίδα μεγάλου Διός, ος αίσι μα παρ’ ακρονιφή τόνδε πάγον αμβρότων εκ μυχών πάσι θνατοίς προφαίνεις, σε κελαδήσομεν, τρίποδα μαντείον ως είλες, εχθρός ών εφρούρει δράκων, ος τέοισι βέλεσιν έτρησας αίολον ελικτάν φυάν, έσθ’ ο θήρ συχνά συρίγμαθ’ ιείς αθώπευθ’ απέπνευς όμως πρων δε Γαλατάων Άρης... Κέκλυθ’ Ελικώνα βαθύδενδρον αί λάχετε Διός εριβρόμου θύγατρες ευώλενοι, μόλετε, συνόμαιμον ίνα Φοίβον ωιδάεισι μέλψητε χρυσεοκόμαν, ος ανά δικόρυνθα Παρνασσίδος ταάσδε πέτερας έδρανα μετά κλυταίεις Δελφίσιν, Κασταλίδος ευύδρου νάματ' επινίσσεται Δελφόν ανά πρωώνα μαντείον εφέπων πάγον. Ανακλυτά μεγαλόπολις Αθίς, ευχαίσι φερόπλοιο ναίουσα Τριτωνίδος δάπεδον άθραυστον αγίοις δε βωμοίσιν Άφαιστος αείθει νέων μήρα τάουρων, ομού δε νιν Άραψ ατμός ές Όλυμπον ανακίδναται λιγύ δέ Λωτός βρέμων αιόλοις μέλεσιν ωδάν κρέκει, χρυσέα δ’ αυδύθρους κίθαρις ύμνοισιν αναμέλπεται ο δέ θέρων πρόπας εσμός Αθθίδα λαχών».

«Εσένα τον κιθαριστή τον κοσμοξακουσμένο θα ψάλω, του τρανού Διός Εσένα το βλαστάρι, τα λόγια Σου τ’ αθάνατα θα τραγουδήσω, εκείνα που φανερώνεις, ω Θεέ, για τους ανθρώπους όλους, κοντά στο χιονοστέφανο το βράχο! Θα κηρύξω το μαντικό τον τρίποδα πως ώρμησες και πήρες, τον τρίποδα, που ο δράκοντας ο επίβουλος κρατούσε σφυρίζοντας, αλύπητος και πως με το δοξάρι του τρύπησες το παρδαλό, το στρηφογυρισμένο κορμί! Και πως εκράτησες παράλυτο μπροστά Σου, μ’ όλη του την παλληκαριά, τον άπιστο Γαλάτη! Του βροντερού Διός Εσείς πανώριες θυγατέρες, που ορίζετε πυκνόδεντρο τον Ελικώνα, ελάτε, και με τραγούδια, με χορούς, υμνείτε, διαλαλείτε τ’ αδέρφι Σας το θεϊκό, τον χρυσομάλλη Φοίβο. Απάνου εκεί στου Παρνασσού τους δίκορφους στους θρόνους στα κρυσταλλένια τα νερά της Κασταλίας προβάλλει ανάμεσα στα Δελφικά τα πανηγύρια, αφέντης του φημισμένου αυτού βουνού, του μαντικού του βράχου. Και χαίρε, ω πολυδόξαστη, μεγάλη χώρα, Αθήνα, της πολεμόχαρης θεάς λάτρισσα, ριζωμένη σε γην απάνου ασάλευτη γι’ αυτή σου τη λατρεία! Καίει των ταύρων τα μηριά στους ιερούς βωμούς Του ο Ήφαιστος, και αραβικό θυμίαμα σκορπίζει ψηλά ψηλά ως τον Όλυμπο μαζί με τη φωτιά Του. Χίλια λαλήματα κι ο αυλός ο λυγερός κυλάει, ύμνους κ’ η γλυκερόφωνη χρυσή κιθάρα απλώνει των Αθηναίων ο λαός, Θεέ, Σε προσκυνάει!»

Η μουσική ήταν συνυφασμένη με κάθε στιγμή των αρχαίων Ελλήνων, είτε αυτή αφορούσε το ιερό τους καθήκον προς τα θεία, είτε αφορούσε την καθημερινότητά τους.

Ο Armand d’ Angour από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο οποίος ανασυνθέτει την αρχαία ελληνική μουσική χρησιμοποιώντας πιστά αντίγραφα των μουσικών οργάνων εκείνης της εποχής, θεωρεί ότι η υπερχιλιόχρονη ελληνική μουσική συνόδευε τα λογοτεχνικά αριστουργήματα του αρχαίου κόσμου, όπως τα έπη του Ομήρου, τα ποιήματα της Σαπφούς ή του Πινδάρου, και τον Χορό στις τραγωδίες. Στο Κεφάλαιο VIII του βιβλίου του «The Greeks and the New» αναφέρεται επεκτατικά στους αρχαίους Έλληνες και τη μουσική τους.

Για τον D’ Angour, η μουσική είναι μια σφαίρα που παρέχει τις πιο άμεσες και μακροχρόνιες αποδείξεις της εμμονής των Ελλήνων με τη δημιουργικότητα και την καινοτομία, και μάλιστα από την εποχή του Ομήρου.