Ηράκλειτος: Ο Πόλεμος και η Αρμονία των Αντιθέτων

Τραγικός στοχαστής εμφανίζεται κατ’ εξοχήν ο Ηράκλειτος στη θεωρία του για τον πόλεμο και τη σύγκρουση, που αποτελεί µια από τις σημαντικότερες θεματικές του.

Τραγικός στοχαστής εμφανίζεται κατ’ εξοχήν ο Ηράκλειτος στη θεωρία του για τον πόλεμο και τη σύγκρουση, που αποτελεί µια από τις σημαντικότερες θεματικές του κοσμολογικού οράματός του.

Κατά τον Ηράκλειτο: Η φύση αγαπά τις αντιθέσεις και ξέρει να χειρίζεται τη σύνθεσή τους για να παράγει την αρμονία. Αυτή όμως, η κερδισμένη µ’ αντίτιμο τη σύγκρουση, ενότητα διατηρείται ως ένταση μεταξύ αντίρροπων στοιχείων, που τείνουν συνεχώς να αποχωρισθούν το ένα από το άλλο ή να αλληλοκαταστραφούν.

Ποιος ήταν ο Ηράκλειτος;

Σ’ ένα σύγγραμμα, που στο παρελθόν είχε αποδοθεί εσφαλμένα στον Αριστοτέλη, το Περί κόσμου, βρίσκουμε το ακόλουθο, ηρακλείτειας, αναμφίβολα έμπνευσης χωρίο, που κλείνει άλλωστε µε παράθεση του Εφέσιου:

Αγαπάει και η φύση τα αντίθετα, και µ’ αυτά, όχι µε τα όμοια, δημιουργεί τη συμφωνία∙ έτσι γίνεται και ενώνει, λόγου χάρη, το αρσενικό µε το θηλυκό, όχι όμως και το κάθε ον µε το όμοιό του, και πραγματώνει την πρώτη ομόνοια µε την ένωση των αντιθέτων κι όχι των ομοίων.

Φαίνεται πως και η τέχνη κάνει το ίδιο, µε το να μιμείται τη φύση. Η ζωγραφική, αναμειγνύοντας τα άσπρα και τα µαύρα χρώματα, τα κίτρινα και τα κόκκινα, πετυχαίνει να συμφωνούν οι εικόνες µε το μοντέλο. Η μουσική, συνδυάζοντας τους ψηλούς ήχους µε τους χαμηλούς, τους μείζονες και τους ελάσσονες, µε διαφορετικές φωνές, δημιουργεί µια μοναδική αρμονία.

Η γραμματική µε τη μείξη των φωνηέντων και των συμφώνων χτίζει όλη της την τέχνη.

Αυτό υποστήριξε και ο Ηράκλειτος, ο επονομαζόμενος Σκοτεινός:

“Oι συνδέσεις γίνονται από όλα κι από τα όχι όλα, ομόνοια-διχόνοια, συμφωνία-ασυμφωνία: απ’ όλα γεννιέται το Ένα και από το Ένα όλα” (απ. 10). Έτσι “τα αντίθετα ταιριάζουν, απ’ τις διαφορές γεννιέται η ωραία αρμονία. Τα πάντα γίνονται µε την πάλη” (απ. 8).

Θα πρέπει λοιπόν να διακηρύξουμε μαζί του πως «ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων» (απ. 53): ο πόλεμος είναι συμπαντικός, η ίδια η δικαιοσύνη, στο μέτρο που τείνει να εναρμονίζει τα αντίθετα δεν είναι παρά πάλη. Τα πάντα γεννώνται μέσα από τη σύγκρουση και την αναγκαιότητα (απ. 80).

Αυτή η πάλη των αντιθέτων, κατά βάθος, δεν είναι άλλο από αυτή την ίδια την τραγωδία, που αντιπαραθέτει το Ένα στην πολλαπλότητα και τα πολλά στο Ένα.

Πράγματι, εφόσον τα πάντα γεννώνται από το ‘Ένα και το Ένα από τα πάντα, κατά τη διάρκεια μιας σύγκρουσης είναι, λοιπόν, που η πολλαπλότητα ξεπηδά από το Ένα, που την γεννά και το οποίο αυτή αποχωρίζεται∙ κι είναι, ακριβώς, μέσα από µια άλλη σύγκρουση που η πολλαπλότητα τείνει να αρνηθεί τον εαυτό της και να ανακαλύψει και πάλι το αντίθετό της που, παρ’ ότι γεννημένη μέσα του, κάποτε εγκατέλειψε.

Συνεπώς «ο δρόμος που ανεβαίνει κι αυτός που κατεβαίνει είναι ένας και αυτός» (απ. 60). Η Ταυτότητα διατρέχει τη Διαφορά και η Διαφορά εγκαθίσταται στην ίδια την καρδιά της Ταυτότητας.

Εξού και η ιδέα πως και «μέσα µας είναι το ίδιο: ζωντανό και νεκρό, ξύπνιο και κοιμισμένο, νέο και γηραιό∙ γιατί αυτά, όταν μεταβάλλονται, γίνονται εκείνα εκεί κι εκείνα, όταν µε τη σειρά τους μεταβάλλονται, γίνονται αυτά» (απ. 88).

Η ενότητα άρα συγκροτείται από αντίρροπες τάσεις και ο βρυχηθμός των αντιθέτων στοιχειώνει την καρδιά της αρμονίας:

«Δεν καταλαβαίνουν πως αυτό που αντιτίθεται στον εαυτό του βρίσκεται ταυτόχρονα σε αρμονία µε τον εαυτό του, ακριβώς όπως οι αντίθετες εντάσεις του τόξου και της λύρας» (απ. 51).

Η ηρακλείτεια φιλοσοφία του Λόγου, τραγική ήδη στην ουσία της, προεκτείνεται, κατ’ αυτόν τον τρόπο, σε µια φιλοσοφία του σπαραγμού που, αν επιμένει στη λανθάνουσα αρμονία και την ειρήνη του βάθους, υπογραμμίζει ωστόσο έντονα τις χίλιες και µια όψεις του πολέμου, που τα αντίθετα, πράγματα ή όντα, διεξάγουν στην επιφάνεια.

Πηγή: Jean Brun, “Οι Προσωκρατικοί”, Εκδ. Χατζηνικολή, Μετάφραση, Ανδρέα Τάκη,1992, enallaktikidrasi