Κρατήρας Δερβενίου: Ένα αριστούργημα της μεταλλοτεχνίας στην αρχαία Ελλάδα

Ο κρατήρας του Δερβενίου που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης είναι ένα από τα πιο περίτεχνα μεταλλικά αγγεία της αρχαίας Ελλάδας που έχουν ανακαλυφθεί.

Βρέθηκε το 1962 σε έναν ανέγγιχτο Μακεδονικό τάφο του τέλους του 4ου αιώνα π.Χ. στο Δερβένι, όχι μακριά από τη Θεσσαλονίκη, ο κρατήρας είναι ένα τεχνούργημα εξαιρετικά εξελιγμένων μεθόδων επεξεργασίας χαλκού.

Με βάρος 40 κιλά, κατασκευάστηκε από μπρούτζο με υψηλή περιεκτικότητα σε κασσίτερο (15% τοις εκατό), που του προσδίδει υπέροχη χρυσαφένια γυαλάδα χωρίς τη χρήση καθόλου χρυσού.

Το περίτεχνο αγγείο. Εικόνα: Michael Greenhalgh, CC BY-SA 2.5 /Wikipedia

Μεγάλα χάλκινα αγγεία με ανάγλυφα εικονιστικά, όπως ο κρατήρας του Δερβενίου, ήταν εξαιρετικά σπάνια στην αρχαία Ελλάδα.

Ο πιο σημαντικός λόγος για αυτό μπορεί να μην ήταν τεχνικός αφού μεγάλα κομμάτια πανοπλίας διακοσμήθηκαν χρησιμοποιώντας ακριβώς τις ίδιες τεχνικές την ίδια στιγμή. Αντίθετα, αυτή η σπανιότητα μπορεί να αντανακλά στο υψηλό κόστος της εργασίας, λέει ο Jasper Gaunt του Πανεπιστημίου Emory στην Ατλάντα.

Είναι πολύ ασυνήθιστο να βρίσκουμε παραστατική διακόσμηση σε μεγάλη κλίμακα στα σώματα σημαντικών Ελληνικών χάλκινων αγγείων της Αρχαϊκής και της Κλασικής περιόδου.

«Η εικονική διακόσμηση στο σώμα του κρατήρα του Δερβενίου ήταν πολύ έξω από τον συνηθισμένο κανόνα ακόμη και κατά τη στιγμή της κατασκευής, πολύ μακριά από τη γενικά λιτή εμφάνιση των Αρχαϊκών και Κλασικών χάλκινων αγγείων», λέει ο Gaunt.

Ο κρατήρας του Δερβενίου ήταν νεκρική λάρνακα για αρχαίο Έλληνα αριστοκράτη

Ο κρατήρας ανακαλύφθηκε θαμμένος, ως νεκρική λάρνακα για έναν Θεσσαλό αριστοκράτη του οποίου το όνομα είναι χαραγμένο στο αγγείο: Αστιούνειος Αναξαγοραίοι ες Λαρίσας.

Η ταφική επιγραφή στον κρατήρα γράφει: ΑΣΤΙΟΥΝΕΙΟΣ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΙΟΙ ΕΣ ΛΑΡΙΣΑΣ, δηλαδή: «Αστιούνειος του Αναξαγόρα από τη Λάρισα».

Οι κρατήρες ήταν αγγεία που χρησιμοποιούνταν για την ανάμειξη αδιάλυτου κρασιού με νερό και πιθανότατα και διάφορα μπαχαρικά. Στη συνέχεια, το ποτό μεταφέρονταν σε συμπόσια και σε τελετουργικές ή εορταστικές εκδηλώσεις.

Όταν ανασκάφηκε, ο κρατήρας του Δερβενίου περιείχε καμένα οστά που ανήκαν σε έναν άνδρα ηλικίας 35 έως 50 ετών και σε μια νεότερη γυναίκα.

Λεπτομέρεια στο βάζο. Εικόνα: CC BY-SA 2.5, Wikipedia

Η ακριβής ημερομηνία και ο τόπος κατασκευής αμφισβητούνται. Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι κατασκευάστηκε γύρω στο 370 π.Χ. στην Αθήνα. Με βάση τις διαλεκτικές μορφές που χρησιμοποιούνται στην επιγραφή, ορισμένοι σχολιαστές πιστεύουν ότι κατασκευάστηκε στη Θεσσαλία την εποχή της εξέγερσης των Αλευάδων, γύρω στο 350 π.Χ.

Άλλοι το χρονολογούν μεταξύ 330 και 320 π.Χ. και το αποδίδουν σε χαλκουργούς της βασιλικής αυλής του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Το αγγείο αποτελείται από δύο φύλλα μετάλλου τα οποία σφυρηλατήθηκαν και μετά ενώθηκαν, και μετά χυτεύτηκαν και κολλήθηκαν οι λαβές και οι έλικες. Το κύριο κράμα που χρησιμοποιείται του δίνει το χρυσό του χρώμα, αλλά σε διάφορα σημεία, η διακόσμηση είναι επεξεργασμένη με διαφορετικά μέταλλα ως επικαλύψεις ή ένθετα από ασήμι, χαλκό, μπρούτζο και άλλα βασικά μέταλλα.

Φίδια με χάλκινες και ασημένιες ένθετες ρίγες πλαισιώνουν τις ανερχόμενες λαβές, τυλίγοντας το σώμα τους γύρω από μάσκες θεοτήτων του κάτω κόσμου. Υπάρχουν επίσης τέσσερις χυτές χάλκινες φιγούρες: στη μια πλευρά ένας νεανικός Διόνυσος με μια εξαντλημένη μαινάδα και ένας κοιμισμένος Σιληνός και μια μαινάδα να χειρίζεται ένα φίδι από την άλλη πλευρά.

Στη μείζονα ζωφόρο στο σώμα, ένας γενειοφόρος κυνηγός συνδέεται με διονυσιακές μορφές.

Ο Beryl Barr-Sharrar, Καθηγητής Καλών Τεχνών στο Ινστιτούτο Καλών Τεχνών του NYU, έγραψε πρόσφατα ένα βιβλίο για τον κρατήρα του Δερβενίου. Το τεχνούργημα τοποθετείται στο Μακεδονικό αρχαιολογικό του πλαίσιο και στο πλαίσιο της ιστορίας της τέχνης ως μια εξαιρετικά επεξεργασμένη εκδοχή ενός μεταλλικού τύπου των αρχών του 4ου αιώνα που ήταν γνωστό στην Αθήνα περίπου το 470 π.Χ.

Ο David Mitten του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ είπε ότι το βιβλίο «ανυψώνει αυτό το αριστούργημα της μεταγενέστερης κλασικής Ελληνικής τέχνης σε μια θέση παράλληλα με εκείνα του Μαυσωλείου στην Αλικαρνασσό και της Σαρκοφάγου του Αλεξάνδρου ως τα σημαντικότερα μνημεία της Ελληνικής τέχνης τον τέταρτο αιώνα π.Χ.».