Η Ηθοποιός Αομάουα Μπέικερ (Aomawa Baker) ως Ανδρομάχη στην παραγωγή του Μπραντ Μέις στην ταινία, η Τρώα Γυναίκα του Ευριπίδη, που παρουσιάστηκε στη Θεατρική Εταιρεία Κιβωτός στο Λος Άντζελες το 2003. Φωτογραφία: Wikipedia/ Bradmays
Οι Τρωάδες είναι μια αφήγηση γενοκτονίας. Σε αυτό το έργο, ο μεγάλος Αθηναίος δραματουργός Ευριπίδης εξερευνά την υποδούλωση των γυναικών, τις ανθρωποθυσίες, τον βιασμό και τη βρεφοκτονία.
Η ιστορία του μακροχρόνιου αγώνα για τη ζωή της πόλης της Τροίας θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο κατεξοχήν Ελληνικός μύθος. Εκτενείς αφηγήσεις του πολέμου λέγονται στις προφορικές παραδόσεις του μύθου και της λογοτεχνίας και εμφανίζονται πολύ σημαντικά στα υλικά τεκμήρια της Ελληνικής τέχνης και αρχιτεκτονικής.
Οι Τρωάδες, ένα έργο του μεγάλου Αθηναίου δραματουργού Ευριπίδη (485-406 π.Χ.), παρήχθη στην Αθήνα στις αρχές της άνοιξης του 415 π.Χ. Διαδραματίζεται αμέσως μετά την άλωση της Τροίας και τον φόνο των Τρώων ανδρών, όταν οι τύχες των βασιλικών γυναικών και παιδιών της πόλης αποφασίζονται από τους νικητές Έλληνες.
Η ζοφερή θεματολογία και η διάθεση του έργου στο τρωικό του σκηνικό έχουν έναν παραλληλισμό στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που διεξαγόταν την εποχή μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης (431-404 π.Χ.). Οι Τρωάδες μιλάνε τόσο για τον περίφημο πόλεμο στην Τροία, που περιγράφεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα, όσο και για τον μεγάλο στρατιωτικό αγώνα που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της ζωής του Ευριπίδη.
Αν υπήρξε ιστορικός Τρωικός Πόλεμος, πιθανότατα διεξήχθη στην ύστερη Εποχή του Χαλκού, ίσως τον 12ο αιώνα π.Χ. στο Χισαρλίκ στη σημερινή βορειοδυτική Τουρκία. Οι αφηγήσεις για τον πόλεμο φαίνεται να μεταβιβάστηκαν προφορικά, με αποκορύφωμα επικά ποιήματα που πιθανώς χρονολογούνται στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. και μετά. Η Ιλιάδα (περίπου 700 π.Χ.) και η Οδύσσεια του Ομήρου (που χρονολογείται ίσως σε μια ή δύο γενιές μετά την Ιλιάδα) είναι τα δύο σωζόμενα πρώιμα Ελληνικά επικά ποιήματά μας με θέμα την Τροία.
Προτομή του Ευριπίδη. Μάρμαρο, ρωμαϊκό αντίγραφο μετά από Ελληνικό πρωτότυπο περίπου το 330 π.Χ. Εικόνα: Wikimedia/Δημόσιος τομέας.
Αλλά γνωρίζουμε επίσης μια σειρά ποιημάτων, που έχουν χαθεί τώρα, που ονομάζεται «Επικός Κύκλος», έξι από τα οποία επικεντρώνονται στο έπος της Τροίας. Όλα αυτά προσέφεραν αφηγήσεις για διάφορα μέρη του Τρωικού Πολέμου (που κατά την Ελληνική παράδοση κράτησε για 10 χρόνια).
Τα πρώιμα Ελληνικά έπη δεν έκαναν καμία προσπάθεια να τεκμηριώσουν την ιστορικότητα της σύγκρουσης με τη σύγχρονη έννοια, τουλάχιστον επειδή η ιστορία δεν είχε εφευρεθεί όταν συντάχθηκαν. Η ιστορία (μια Ελληνική λέξη που σημαίνει «έρευνα») είναι προϊόν μεταγενέστερου (δηλαδή, 6ου και 5ου αιώνα π.Χ.) ορθολογισμού και γραμματισμού.
Ένα από τα τέσσερα θεατρικά έργα
Ως Αθηναίος δραματουργός του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ., ο Ευριπίδης είναι κληρονόμος τόσο των παραδόσεων της προφορικής ποίησης και της δημιουργίας μύθων, όσο και της ορθολογικής έρευνας της φιλοσοφίας, της ρητορικής και της ιστορίας με την ευρεία έννοια. Ενώ ο Όμηρος θαυμαζόταν πολύ από τους λογοτέχνες στην Αθήνα του 5ου αιώνα, αντιπροσωπεύει έναν κόσμο που έχει ήδη χαθεί. (Η Ιλιάδα του Ομήρου μπορεί να χρονολογείται έως και 300 χρόνια πριν από τις Τρώες του Ευριπίδη – μια περίοδος τόσο μακρινή όσο είναι για εμάς οι αρχές του 18ου αιώνα.)
Ο ίδιος ο Ευριπίδης (485-406 π.Χ.) έγραφε ακόμα μέχρι τα βαθιά γεράματα, όχι σε αντίθεση με τον σύγχρονο του, τον τραγικό Σοφοκλή (497/6-406 π.Χ.), ο οποίος παρήγαγε ακόμη θεατρικά έργα στην Αθήνα μέχρι τις αρχές του ενενήντα! Ο Ευριπίδης έγραψε περίπου 90 έργα, από τα οποία σώζονται τα 18, ενώ ο αειθαλής Σοφοκλής έγραψε περισσότερα από 120 έργα, εκ των οποίων μόνο τα 7 σώζονται. Συχνά διαγωνίζονταν στα δραματικά φεστιβάλ, με τον Σοφοκλή να είναι πιο επιτυχημένος.
Ο Ευριπίδης έγραψε τέσσερα θεατρικά έργα για παράσταση εκείνη την ημέρα στις αρχές της άνοιξης του 415 π.Χ., αν και μόνο οι Τρωάδες έχουν διασωθεί. Γνωρίζουμε, τουλάχιστον από αποσπασματικά στοιχεία, ότι τα τρία πρώτα έργα είχαν θέμα τον Τρωικό πόλεμο, αλλά δεν ήταν μια στενά αλληλένδετη τριλογία θεατρικών έργων, όπως είναι η Ορέστεια του Αισχύλου.
Πρώτα ήταν το έργο Αλέξανδρος, το οποίο επικεντρώθηκε στην προηγούμενη ζωή του Τρώα τοξότη Πάρη, ή Αλέξανδρος, όπως είναι συχνά γνωστός. Στο μύθο της Τροίας είναι αυτός που κρίνει τον διαγωνισμό θεϊκής ομορφιάς, που επισπεύδει τον πόλεμο μεταξύ Ελλήνων και Τρώων.
Το δεύτερο έργο ήταν ο Παλαμήδης, για έναν έξυπνο αλλά μάλλον σκοτεινό Έλληνα πρίγκιπα στην Τροία. Οι Τρωάδες ήταν το τρίτο έργο που παρουσιάστηκε εκείνη την ημέρα και ακολούθησε με τη σειρά του ένα πιο ανάλαφρο «σάτυρο έργο» που ονομαζόταν Σίσυφος.
Από αρχαία πηγή μαθαίνουμε ότι τα έργα του Ευριπίδη ήρθαν δεύτερα στον δραματικό διαγωνισμό του έτους 415 π.Χ.
Ψυχρός υπολογισμός
Το έργο του Τρωάδες επικεντρώνεται σε μια μικρή ομάδα γυναικών του βασιλικού οίκου της Τροίας που περιμένουν τη μοίρα τους στην Ελλάδα – την Εκάβη, τη χήρα του βασιλιά Πριάμου, την Κασσάνδρα, η προφήτισσα κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, την Ανδρομάχη, χήρα του Έκτορα και μητέρα του αγοριού Αστυάναξ, και την Ελένη της Σπάρτης, που πρέπει να παρακαλέσει για τη ζωή της τον Μενέλαο, τον πρώην σύζυγό της.
Ο μόνος Έλληνας πρίγκιπας που εμφανίζεται ως χαρακτήρας είναι ο ίδιος ο Μενέλαος, καθήκον του οποίου είναι να αποφασίσει για τη μοίρα της Ελένης που έχει αιχμαλωτιστεί. Οι σκληρές αποφάσεις των αποχωρούντων Ελληνικών δυνάμεων συμβαίνουν με βασικό παίκτη τον Οδυσσέα, αλλά αυτές τις εξαγγέλλει στις γυναίκες ο Ταλθύβιος, ένας Έλληνας κήρυκας.
Οι γυναίκες είναι διασκορπισμένες ως σκλάβες σε συγκεκριμένους πρίγκιπες σε όλο τον Ελληνικό κόσμο που έχουν ηγηθεί δυνάμεων εντός του Ελληνικού στρατού. Η προφανής σκληρότητα αυτής της διαδικασίας προστίθεται από τον ψυχρό υπολογισμό για το ποιος θα πάει πού.
Έτσι, η κοπέλα Πολυξένη, κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, έπρεπε να πάει στον Αχιλλέα μετά τον πόλεμο. Βλέποντας όμως τον Αχιλλέα να είναι πλέον νεκρός, θυσιάζεται στον τάφο του.
Η σύζυγος του Έκτορα Ανδρομάχη πηγαίνει στον γιο του Αχιλλέα, Νεοπτόλεμο, επειδή ο Έκτορας και ο Αχιλλέας ήταν αντίπαλοι και είχαν μια σημαντική μάχη. (αναφέρεται στο Βιβλίο 22 της Ιλιάδας). Η ίδια η Εκάβη πρόκειται να πάει στον Οδυσσέα – μια τρομερή μοίρα, για την οποία θρηνεί για την κακή της τύχη: «είναι η μοίρα μου να είμαι σκλάβα ενός βδελυρού και δόλιου ανθρώπου».
Η Κασσάνδρα θα πάει ως σκλάβα του σεξ στην αποκρουστική φιγούρα του Αγαμέμνονα, ενώ η Ελένη – το πρόσωπο που καθέλκυσε χίλια πλοία – δίνεται πίσω στον Μενέλαο.
Αττική πλάκα, Αίας και την Κασσάνδρα, περίπου 440-430 π.Χ. Εικόνα: Wikipedia/Δημόσιος τομέας.
Η Κασσάνδρα δολοφονείται με τον Αγαμέμνονα κατά την επιστροφή τους στις Μυκήνες, ενώ η Ελένη είναι μια αξιοσημείωτη επιζήσασα με την επιστροφή της στην Ελλάδα. Την Ελένη την ξανασυναντάμε ιδιαίτερα στο Βιβλίο 4 της Οδύσσειας του Ομήρου, όπου έχει ένα είδος «κανονικής» ζωής και γάμου με τον πρώην σύζυγό της Μενέλαο στη Σπάρτη.
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η εκτεταμένη ιστορία του Τρωικού Πολέμου είναι μια αφήγηση γενοκτονίας και ότι αυτό γίνεται πολύ εμφατικά μέσα στο ίδιο το έργο (όπως συμβαίνει σε άλλα αποσπάσματα της Ελληνικής λογοτεχνίας).
Οι Έλληνες δεν απέκλεισαν να περιγράψουν τις Ελληνικές θηριωδίες που διαπράχθηκαν στους ηττημένους Τρώες. Πράγματι, είναι χαρακτηριστικό των αφηγήσεών τους να εστιάζουν στην Ελληνική σκληρότητα. Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα, ο Αγαμέμνονας παροτρύνει τον αδερφό του Μενέλαο στο πεδίο της μάχης να σκοτώσει όλους τους Τρώες, «ακόμη και το αγόρι που κουβαλιέται στην κοιλιά της μητέρας του».
Το φρικτό αποκορύφωμα της σκληρότητας στις Τρωάδες είναι η δολοφονία του αγοριού Αστυάναξ, του πολύ μικρού γιου του Έκτορα και της Ανδρομάχης. Αυτό συμβαίνει στην πορεία του ίδιου του έργου (εκτός σκηνής, φυσικά). Ο Οδυσσέας σκέφτεται να τον πετάξει από τις επάλξεις της πόλης και οι Έλληνες απειλούν ακόμη και να αρνηθούν την ταφή του σώματος του, εάν οι Τρώες δεν συνεργαστούν στην απόφαση να εκτελέσουν το αγόρι.
Ο Αστυάναξ είναι ένας σιωπηλός χαρακτήρας στον Όμηρο και στον Ευριπίδη, αλλά η μοίρα του στον απόηχο του πολέμου μας μιλάει για βρεφοκτονία, όπως ακριβώς κάνουν οι μοίρες των Τρώων γυναικών σε σχέση με βιασμούς και φόνους και την υποδούλωση των γυναικών στον πόλεμο.
Τα βάσανα των γυναικών
Φαίνεται επίσης σημαντικό ότι η μόνη συμπόνια για τις γυναίκες που προέρχονται από Έλληνες αρσενικούς χαρακτήρες του έργου ανήκει στον Ταλθύβιο, τον (μη αριστοκρατικό) κήρυκα των Ελλήνων.
Το Αθηναϊκό κοινό το 415 π.Χ. γνώριζε πολύ καλά τις κύριες μυθικές αφηγήσεις για τον απόηχο του Τρωικού πολέμου και την επιστροφή στην πατρίδα. Θα γνώριζαν τα πάντα για τον θάνατο του Αστυάναξ και για την επιστροφή της Ελένης στη Σπάρτη για να ζήσει ξανά με τον άντρα της. Θα ήξεραν επίσης, τουλάχιστον από τον πρόλογο του ίδιου του έργου του Ευριπίδη, ότι ο Ελληνικός στόλος θα χτυπηθεί από καταιγίδες στο ταξίδι για την πατρίδα εξαιτίας του βιασμού της Κασσάνδρας από τον Αία τον Λοκρό στο βωμό της Αθηνάς – μια ατιμώρητη πράξη που συνέβη πριν από την έναρξη της παράστασης.
Έτσι οι Τρωάδες ασχολούνται με το απότομο τέλος της Ελληνικής βαρβαρότητας στον πόλεμο για την Τροία – την υποδούλωση των γυναικών, τις ανθρωποθυσίες, τον βιασμό και τη βρεφοκτονία.
Η γραφική βία που πραγματεύεται το έργο μας μιλά για την απουσία ηρωισμού στην αφήγηση της Τροίας, παρά τα όσα παρείχαν ο Όμηρος και οι επικοί ποιητές στις προηγούμενες αφηγήσεις τους.
Η εστίαση στα δεινά των γυναικών στον πόλεμο είναι σύμφωνη με άλλα έργα του Ευριπίδη, πολλά από τα έργα του οποίου επικεντρώθηκαν στις γυναικείες ζωές και στα γυναικεία βάσανα σε περιβάλλοντα ανδροκρατούμενα.
Αναπόφευκτα, το έργο του Ευριπίδη έχει εμπνεύσει πολλές μεταγενέστερες επεξεργασίες του θέματος των Τρωάδων γυναικών. Δύο σύγχρονες συνειδητές απαντήσεις στους Έλληνες ποιητές είναι τα μυθιστορήματα του Άγγλου συγγραφέα Πατ Μπάρκερ, ο οποίος συγκινήθηκε να γράψει τη σιωπή των κοριτσιών, με βάση την Ιλιάδα, και (πιο πρόσφατα) το The Women of Troy: A Novel, για να ακούσει τις φωνές των ίδιων γυναικών από το έργο του Ευριπίδη.
Η κριτική της Lucy Hughes-Hallett για το The Women of Troy in the Guardian επαναλαμβάνει τη βία της γλώσσας στην εκδοχή του Barker: «Σαφώς και απλά, χωρίς ασάφειες λεξιλογίου ή υπαινιγμούς, αυτό το μυθιστόρημα μερικές φορές μοιάζει σαν μια επανάληψη για τα παιδιά του θρύλου της Τροίας, αλλά τα συμπεράσματά της είναι για ενήλικες – ανελέητα, απογυμνωμένα από παρηγοριά, εντυπωσιακά ζοφερά».
Του Chris Mackie: καθηγητή Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο La Trobe.
Reviewed by Αρχαία Ελληνικά
on
Τετάρτη, Μαΐου 04, 2022
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια: