Μελομακάρονα: Ένας αρχαιοελληνικός άρτος αφιερωμένος στους νεκρούς

Ένας αρχαιοελληνικός άρτος αφιερωμένος στους νεκρούς λούστηκε με μέλι, γέμισε μπαχαρικά και έγινε το σύμβολο των Ελληνικών Χριστουγέννων.

Τα χριστούγεννα είναι γιορτή που πάτησε σε παλαιότερες εορτές, με ρίζες αρχαίες και με τελετουργίες και έθιμα που σχετίζονται με την αναγέννηση της ζωής. Αυτή την εποχή, που οι ημέρες αρχίζουν έστω και στο ελάχιστο να μεγαλώνουν και το φως να δυναμώνει, επέλεξε ο χριστιανισμός να τοποθετήσει τη γέννηση και να γιορτάζει την αναγέννηση του Θεανθρώπου. Στον πυρήνα του εορτασμού των Χριστουγέννων μπλέκουν με θαυμάσιο τρόπο αρχέγονα προθρησκευτικά, μαγικά, προχριστιανικά αλλά και χριστιανικά στοιχεία και δοξασίες, που όλα συμβολίζουν τη συνέχεια, την αισιοδοξία και την αφθονία.

Για τον λόγο αυτόν είναι μια γιορτή πλούσια και με «υπερβολές»: από τον στολισμό του σπιτιού και την ενδυμασία μέχρι τη διατροφή, όλα είναι καθορισμένα και έχουν τελετουργική σημασία. Πίτες, γλυκίσματα (σχεδόν πάντα με μέλι και καρύδια), χοιρινό κρέας, ψωμιά και ζύμες, άφθονο βούτυρο – όλα λειτουργούν ως επίκληση στον Θεό και μαγική ευχή να έχουμε πληρότητα, αφθονία και επάρκεια όλη την υπόλοιπη χρονιά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ανήκουν και τα μελομακάρονα, το κατεξοχήν χριστουγεννιάτικο συμβολικό γλύκισμα της Ελλάδας.

Η παρασκευή τους, μαζί με όλες τις άλλες χριστουγεννιάτικες συνταγές, εντάσσεται στη γενική εσωστρέφεια της κρύας αυτής εποχής του χρόνου, στην αρχέγονη λατρεία της εστίας, με τα περισσότερα έθιμα, μεταξύ αυτών και τα γαστρονομικά, να τελούνται εντός του σπιτιού – σε αντίθεση ας πούμε με τα πασχαλινά, που σχεδόν όλα λαμβάνουν χώρα στην ανοιξιάτικη ύπαιθρο.

Το γλυκό του… μακαρίτη

Τα μελομακάρονα ετυμολογικά προέρχονται από την αρχαιοελληνική «μακαρία», ένα είδος ζυμωτής, ημίγλυκης ψυχόπιτας με οβάλ σχήμα, σαν μεγάλο μελομακάρονο, που σερβιριζόταν στα νεκρώσιμα δείπνα για να τιμηθεί η μνήμη του αποθανόντος, να μακαριστεί δηλαδή ο νεκρός, ο μακαρίτης. Στα μεσαιωνικά/βυζαντινά χρόνια, το νεκρώσιμο δείπνο συνολικά ονομαζόταν «μακαρωνία» και, εκτός από τη μακαρία, σερβίρονταν και ζυμαρικά (όπως συμβαίνει και τα Ψυχοσάββατα, πάλι για την ενθύμηση των νεκρών).

Με τα χρόνια η μακαρία κόπηκε σε πιο εύχρηστα ατομικά κομμάτια και, για να γλυκάνει κάπως ο πόνος της απώλειας για τον νεκρό, περιλούστηκε με αραιωμένο μέλι, δίνοντας πια την τελική μορφή στο μελομακάρονο που γνωρίζουμε, αλλά και το όνομά του: μέλι + μακαρία = μελομακάρονο. Γιατί όμως ένα «θλιβερό» γλύκισμα σερβίρεται τις ημέρες των γιορτών, που είναι κατεξοχήν ημέρες χαράς; Μα ακριβώς για να διατηρήσουμε τη μνήμη των αγαπημένων μας, που νιώθουμε ότι μας λείπουν πολύ περισσότερο αυτές τις ημέρες οικογενειακής θαλπωρής. Και αφού καθιερώθηκε να φτιάχνεται και να σερβίρεται τις ημέρες των Χριστουγέννων, προστέθηκαν και αρωματικά μπαχαρικά, που το κάνουν πιο ξεχωριστό και εορταστικό, καθώς και καρύδια, που παλαιόθεν αποτελούν σύμβολα αφθονίας και ευγονίας και παραδοσιακά καταναλώνονται το Δωδεκαήμερο.

Επίσης, περιέχει χυμό πορτοκαλιού: αυτή την εποχή τα πορτοκάλια είναι στο φόρτε τους και χρησιμοποιούνται από παλιά ως στολίδι του σπιτιού στις γιορτές, για το φωτεινό τους χρώμα και την αειθαλή πρασινάδα τους.

Ενημερωτικά, τόσο τα ζυμαρικά macaroni των Ιταλών όσο και τα ανάλαφρα macaron των Γάλλων έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιοελληνική μακαρία και στη βυζαντινή μακαρωνία, και εμείς χρησιμοποιούμε τις λέξεις ως αντιδάνεια.

Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Γλυκές Αλχημείες, τεύχος 43.

Πηγή: gastronomos